4-ma’ruza. Tarmoq standartlarini tartibga soluvchi qo’mita

Birrangli va ko
‗
prangli tarmoqlar. 
Tarmoq 
kompyuterlari 
orasidagi 
vazifalar bo‗linishiga qarab, lokal tarmoq ikki sinfga bo‗linadi: 
birrangli va 
ko‘prangli
. Oxirgisi ko‗proq ajratilgan serverli tarmoqlar deb nomlanadi. Agar 
kompyuter o‗z resurslarini tarmoqning boshqa foydalanuvchilariga taqdim etsa, u 
server hisoblanadi. Boshqa mashina resurslariga murojaat qiluvchi kompyuter esa, 
mijoz hisoblanadi. Ilgari aytilgandek, tarmoqda ishlovchi kompyuter, mijoz, server 
vazifasini bajarishi yoki ikkala vazifalarni birlashtirishi mumkin. Agar, 
qandaydir server funksiyalarini bajarish kompyuterning asosiy vazifasi bo‗lsa 
(masalan, tarmoqning qolgan barcha foydalanuvchilariga umumiy foydalanish 
fayllarini taqdim etish yoki faksdan birgalikda foydalanishni tashkillashtirish, yoki 
mazkur kompyuterda o‗z ilovalarini qo‗yish imkonini barcha iste‘molchilarga 
taqdim etish), unda bu kompyuter ajratilgan server deb nomlanadi. Serverning 
qaysi resursi bo‗linishiga qarab, u fayl-server, faks-server, print-server, ilovalar 
serveri va b. deb nomlanadi. Tabiiyki ajratilgan serverlarda u yoki bu server 
funksiyalarini optimallashtiruvchi maxsus operatsion tizimni o‘rnatish maqsadga 
muvofiq bo‘ladi. Shuning uchun ajratilgan server bor tarmoqlarda, tarkibida bir 
necha xil dasturiy ta‘minotga ega va server uchun mo‘ljallangan operatsion 
tizimlar ishlatiladi. Masalan Novell NetWare operatsion tizimi bu server uchun 
mo‘ljallangan fayl-server dasturi, lekin shu bilan birga uning ichida (obolochka) 
xar xil ishchi stanciyalar uchun tarmoq operatsion tizmi mavjud, boshqachasiga 
aytganda ular (obolochka) mijoz funksiyasini bajaradi. Ajratilgan serverli tarmoqni 
qurish uchun ishlab chiqilgan operatsion tizmilar, misol tariqasida Windows NT 
operatsion tizimini ham ko‘rish mumkin (Unix tarmoq operatsion tizimi asosida 
ishlab chiqilgan). Windows NT Server (ajratilgan server uchun) va Windows NT 
Workstation (ishchi stanciya uchun) bu ikkala tarmoq operatsion tizimlarining 
NetWare dan farqi shundaki, ularda mijoz va server funksiyalarini bir vaqtda 
ishlatish mumkin. Ammo Windows NT varianti ko‘proq imkoniyatlarga ega, bular 
funksiyalar 
to‘plami 
kengligi 
asosida 
o‘zining 
resursidan 
boshqa 
foydalanuvchilarga uzatish, bir vaqtning o‘zida bir necha mijozlar bilan ulanish 
hosil qilish, tarmoqda markazlashgan boshqaruvni ta‘minlash va albatta himoya 
vositalarining rivojlangan qismlariga egaligidir. Ajratilgan serverdan asosiy 
qo‗llanmasi bilan bog‗liq bo‗lmagan joriy vazifalarni bajarish uchun kompyuter 
sifatida foydalanish qabul qilinmagan, chunki bu uning server sifatidagi ishining 
bajarilishini pasaytirishi mumkin. Shunday tushunchalardan kelib chiqib, Novell 
NetWare OTning server qismida oddiy ustki dasturlarni bajarish imkoni umuman 
inobatga olinmagan, ya‘ni server mijoz qismiga ega emas, ishchi stansiyasida esa, 
server komponentlari mavjud emas. Biroq, boshqa server operatsion tizimlarda 
mijoz qismi ajratilgan serverida foydalanish mumkin. Masalan, Windows NT 
Server boshqaruvida tarmoqning boshqa kompyuterlari resurslariga talab bo‗lib 
qolsa, 
OT 
mijozlik 
vazifalari 
bajarilishini 
talab 
qila 
oluvchi 
lokal 
foydalanuvchining oddiy dasturlari ishga tushirilishi mumkin. Bunda, Windows 
NT Workstation OT o‗rnatilgan ishchi stansiyalari ajratilmagan server vazifasini 
bajarishi mumkin. Shuni anglash lozimki, ajratilgan serverli barcha kompyuterlar 

---

umumiy hisobda bir vaqtda server va mijoz rolini bajarishlari mumkin, bu tarmoq 
funksional ravishda simmetrik emas: apparat va dasturiy ravishda unda ikkita tur 
kompyuterlar mujassam – biri, ko‗proq server vazifalarini bajarishga mo‗ljallangan 
va asosan maxsus servis OTlar boshqaruvida ishlaydi, mijozlar vazifasini 
bajaradigan va OT variantining shu qo‗llanmasiga mos bo‗lgan server 
boshqaruvida ishlaydi. Funksional nosimmetriklik, odatda, apparaturaning 
nosimmetrikligini keltirib chiqaradi – ajratilgan serverlar uchun tezkor va tashqi 
xotirasi katta hajmli quvvatli kompyuterlar ishlatiladi. Shunday qilib, tarmoqdagi 
ajratilgan serverli funksional nosimmetriklik, operatsion tizimlar (OT 
spetsializatsiyasi) 
va 
apparatlarning 
(kompyuterlar 
spetsializatsiyasi) 
nosimmetrikligi bilan kuzatiladi. Birrangli tarmoqlardagi barcha kompyuterlarda 
bir-birlarining resurslariga kirish huquqlari bir xil. Har bir foydalanuvchi o‗z 
hoxishi bilan kompyuterining biror resursini ajratilgan deb e‘lon qilishi mumkin, 
shundan so‗ng boshqa foydalanuvchilar undan foydalanishlari mumkin. Bunday 
tarmoqlardagi barcha kompyuterlarda hamma kompyuterlarga barobar potensial 
teng imkoniyatlarni beruvchi bitta OT o‗rnatiladi. Birrangli tarmoqlar misol uchun, 
LANtastic, Personal Ware, Windows for Workgroup, Windows NT Workstation 
OT yordamida qurilishi mumkin. Birrangli tarmoqlarda bundan tashqari, 
funksional nosimmetriklik ham yuzaga kelishi mumkin: ba‘zi iste‘molchilar o‗z 
resurslarini boshqalar bilan bo‗lishni istamaydilar, shunda ularning kompyuterlari 
mijoz rolida bo‗ladi, boshqa kompyuterlarga esa, boshqaruvchi (administrator) 
faqat resurslardan birgalikda foydalanishni tashkil etish vazifasini yuklaydi, demak 
ular server hisoblanadilar, uchinchi holda esa, lokal foydalanuvchi resurslaridan 
foydalanishga qarshi bo‗lmasa va o‗zi ham boshqa kompyuterlarga murojaat 
qilishni rad etmasa, uning kompyuterida o‗rnatiladigan OT ham server ham mijoz 
qismida bo‗lishi kerak. Ajratilgan serveri bor tarmoqlardan farqli o‗laroq, birrangli 
tarmoqlarda mijoz yoki server funksional yo‗nalishiga bog‗langan holda, OT 
spetsializatsiyasi mavjud emas. Barcha variatsiyalar birgina OT variantini 
shakllantirish vositalari bilan amalga oshiriladi. Birrangli tarmoqlar tashkil etish 
va foydalanishda osonroq, lekin ular asosan, saqlanadigan axborot hajmiga, unga 
ruxsatsiz kirishdan himoyalanganligi va kirish tezligiga katta talab qo‗ymaydigan 
katta bo‗lmagan foydalanuvchilar guruhini birlashtirish uchun ishlatiladi. Ushbu 
tavsiflarning yuqori talablariga ko‗prangli tarmoqlar qulayroq hisoblanadi, ularda 
server foydalanuvchilarga xizmat ko‗rsatish vazifasini o‗z resurslari bilan echadi, 
chunki uning apparaturasi va tarmoq operatsion tizimi aynan shu maqsadda 
loyihalashtirilgan.