4-Mavzu: Ijtimoiy psixologiyada asosiy tushunchalar (4 soat)

O`ZBEKISTONDA IJTIMOIY PSIXOLOGIK TADQIQOTLARNING O’RNI VA ISTIQBOLLARI
Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida yurtimizda rivojlanish tarixiga e’tibor beradigan bo’lsak, shuni ta’kidlash lozimki, u oxirgi un yilliklar mobaynida shakllanmoqda, holos. Lekin tarixdan, umuman psixologiyaning O`zbekiston xududida shakllanishini tahlil qilinsa, uning diniy-falsafiy okimlar va qarashlar tizimida o’ziga xos tarzda shakllanib kelganini kurish mumkin. Masalan, eramizning, II-III asrlarida rivoj topgan mexanizm (asoschisi Mani) yoki mazdakizm (asoschisi Mazdak) va boshqalar o`z diniy qarashlari tizimida ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy adolat va shaxsning o’ziga xosligi kabi goyalarni keng taShvikot qilganlar. Lekin tarix bizga shundan darak beradiki, Yaxlit, sistematik ijtimoiy psixologik qarashlar sistemasi umuman bo’lmagan. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning utmishdagi va hozirgi kundagi holati M. Otajonovning qator ilmiy maqola va risolalarida bayon etilgan. Uning oxirgi yillarda o’tkazilgan ilmiy tadqiqoti natijalariga ko’ra, Ijtimoiy psixologiya fan sifatida muhimlik shajarasida ikkinchi o’rinni egallaydi, ya’ni Respublikamiz xududida ilmiy ijod qilayotgan olimlardan 43 foizining fikricha, Ijtimoiy psixologiya va ana shu fanning muammolari eng istikbolli va yechilishi zarur, dolzarbdir.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, O`zbekistonda o’tkazilayotgan ijtimoiy psixologik tadqiqotlar asosan oilada va oilaviy munosabatlarga bagishlangan. Chunonchi, birinchi ijtimoiy psixologik tadqiqot ham 70-yillarning oxirida 80- yillarning boshida I.Ekubov tomonidan o’tkazilgan bo`lib, u oilaviy munosabatlarning barkarorligi va er-xotin ijtimoiy rolarning muvofiqligini ta’minlovchi sotsial-psixologik omillarni o’rganadi. Tadqiqot natijasida shu nar sa aniqlandiki, oila a’zolarining rollar borasidagi muvofiq o’zaro munosabatlari oilaviy hamjihatlikning muhim shartidir. Oilaviy majorolar esa, asosan hozirgi zamon O’zbek ayolining ijtimoiy mehnat bilan bandligi hamda oilaviy munosabatlarda esqilik sarkitlarining saklanib qolganligidadir.
G.B. Shoumarov va ye. A. Morshinalarning (1986) tadqiqotlarida esa oilada bolalarning tarbiyasiga bevosita ta’sir kursatadigan ijtimoiy psixologik omillar o’rganildi, chunonchi, unda o’ziga xos milliy va an’anaviy o’zaro munosabat xususiyatlarining o’rni belgilanadi.
Oilaviy munosabatlar psixologiyasi xususida o’tkazilgan muhim tadqiqotlardan biri N. Soginovning O’zbek oilasiga xos bo`lgan nikoh va oila munosabatlari - nikohdan konikish, nikoh motivlari, oila kurishning O’zbeklarga xos bo`lgan yesh xususiyatlari, yesh O’zbek oilalaridagi psixologik mojarolar va ajralishlarning sabablarini sistematik tarzda o’rgangan ilmiy ishidir. Bu tadqiqotda ilgari xech o’rganilmagan ilmiy ma’lumotlar to’plandiki, ularga ko’ra, O’zbek oilasining kurilishiga sabab bo`ladigan asosiy motiv – bu "Farzandli bo`lish", (birinchi o’rinda), ikkinchi o’rinda "Jamoatchilikning gap so`ziga qolmaslik", uchinchi o’rinda "Ota-ona va kavmi-karindoshlarning istaklarini bajo etish" va xoka’zolar aniqlandi. N. Soginovning tuplagan ma’lumotlari yesh oilalar, mojaroli oilalar va yeshlar tarbiyasi bilan mashg`ul bo`lganlar uchun muhim ilmiy Yo’l-yurikdir.
Bundan tashkari, oxirgi yillarda katta guruhlar psixologiyasiga oid qator tadqiqotlar o’tkazildi va o’tkazilmoqda. Masalan, shu kitob muallifining O’zbek xotin kizlari ijtimoiy tasavvurlarning o’zgarishi mexanizmini o’rganishga bagishlangan tadqiqoti (1987), E. Usmonovning O’zbek ayollarining suisidal (ya’ni o`z o’ziga ut kuyish) xulq-atvorining ijtimoiy-psixologik sabablarini o’rganishga bagishlangan tadqiqoti (1993), Fargona Davlat universiteti psixologiya kafedrasida amalga oshirilayotgan qator ilmiy tadqiqot ishlari, ye. Nu’monovaning "O’zbek oilalaridagi reproduktiv ustanovkalarning xususiyatlari" ga bagishlangan, M. Zokirovning erkak va ayollardagi rollar haqidagi tasavvurlarning o’ziga xosligini o’rganishga bagishlangan ilmiy tadqiqoti, M. Toshpulatovning O’zbek yeshlaridagi ijtimoiy xulq-atvorning bozor iqtisodieti sharoitidagi o’ziga xos kirralarini o’rganishga qaratilgan ishlari va boshqalar shular jumlasidandir. Bu tadqiqotlar natijasida yaqin kelajakda yangi etnopsixologik konsepsiya shakllanadi va bu Respublikamizdagi ilmiy ishlarning rivojiga o`z hissasini kushadi.
Lekin O`zbekistonda ijtimoiy psixologlar oldida juda muhim tadqiqot mavzulari mavjudki, ularda hozirgi mustaqillik sharoitida shaxs va turli ijtimoiy guruhlar psixologiyasida ro’y berayotgan o’zgarishlar, turli yesh, demografik, etnik, professional guruhlarga mansub bo`lgan kishilarning ijtimoiy tasavvurlari, ular asosida ijtimoiy xulq-atvorni ilmiy boshqarish asoslari ishlab chiqilmogi lozim. Ya’ni, ishlab chiqarish Ijtimoiy psixologiyasi, boshqarish psixologiyasi, guruhlar psixologiyasi hamda ommaviy psixik jarayonlarning ta’siri masalalari O’zbek psixologlaridan o`z yechimini kutmoqdaki, ularda ilgor fan yutuklaridan foydalanilgan holda xududning milliy o’ziga xos kirralari ishlab chiqilishi kerak.