4-mavzu: meva va sabzavotlarni saqlash usullarstrrepla

Atmosferasi boshqarilib turiladigan sharoitda meva va sabzavotlarni saqlash rejimi

Mahsulot turi	Harorat, °S	Havoning nisbiy namligi, %	Miqdori, %		Saklash davo-miyligi, sutka
			SO	O
Uzum	0	90-92	5-8	5	120-180
Nok	0	90-95	4-5	3	210-240
Karam	0-0,5	90-92	5	2-3	210-240
Kartoshka	6-8	90-95	1-3	2-3	240
Piyoz boshi	0	95	0-1	0,5	210
Kukpiyoz	0-0,5	95	3-10	2-3	150-180
Sabzi	1	95	3-5	5	90
Bodring	7-10	95	5	3-10	14-21
Chuchuk qalampir	8-9	90-95	2-3	2	21
Kashnich	0	95	10	10	56
Rediska	0	95	5	2	14
Selderey	05	95	2-3	3-4	210
Pomidor	12-15	85-95	0-3	3-4	14-21
Olma	2-3	90-93	3-5	3-5	210-240

MGM bo‘lmalarining germetikliligiga alohida e’tibor beriladi. Bo‘lmalardagi gaz bilan tashqi muhit o‘rtasidagi gaz almashinuvi normal gaz aralashmasi uchun sutkasiga 0,05 –0,07 hajmdan, subnormal gaz aralashmasi uchun esa 0,02–0,03 hajmdan oshmasligi lozim. Bo‘lmalar qurib bitkazilganidan keyin ularning germetikligi albatta tekshirilib ko‘riladi. Yaxshi germetizatsiya qilinganda bo‘lmadagi bosim 30 minut ichida 25 mm suv ustunidan 0 ga tushadi. Agar bosim 10 minut mobaynida 25 mm suv ustunidan 10 mm ga tushsa qoniqarli hisoblanadi. Bo‘lmadagi bosim manometr bilan o‘lchanadi.

Bo‘lmaning germetikligini tekshirish uchun bo‘lma SO₂ gazi bilan to‘ldiriladi (10% kontsentratsiyagacha) va gaz ventilyator yordamida aralashtirilgan SO₂ ning kontsentratsiyasi birinchi marta aniqlanadi keyin 3–4 kun mobaynida gaz muhiti o‘lchab turiladi.
Germetiklik darajasi quyidagi formula yordami aniqlanadi:

bunda: E – germetik yopish samaradorligi;
D_c – bo‘lmada 24 soat mobaynida SO₂ kontsentratsiyasining o‘zgarishi, %;
S_t – bo‘lmada 24 soat mobaynida SO₂ kontsentratsiyasining o‘rtacha miqdori, %.
Germetik yopish samaradorligi yaxshi izolyatsiya qilingan bo‘lmalar uchun Eq0,87–0,98, ya’ni bunda sutkasiga diffuziyali gaz almashinuv bo‘lma hajmiga ko‘ra 0,02–0,03 dan oshmasligi lozim.
MGM bo‘lmalarida meva va sabzavotlar 7–8 oy va undan ko‘proq mud­datga saqlanadi.
3. Mevalarda mexanik ta’sirlar va ortiqcha narsalar (tuproq) miqdori bo‘lmasligi uchun yig‘im - terimni to‘g‘ri tashkil etish kerak. Kartoshkani navlarga ajratib, shikastlangan va kasallanganlari olib tashlanadi, sog‘lomlari esa katta-kichikligiga qarab kalibrovka qilinadi. Bu ishlarni ommaviy terim paytida dalada yoki shu maqsad uchun ajratilgan joylarda, ya’ni moslama-uskunalar yordamida amalga oshiriladi.
Qishloq xo‘jalik korxonalarida kartoshkani saqlash uchun vaqtinchalik omborlar-xandak va uyumlardan foydalanish mumkin. Bu usulda ba’zi xo‘jaliklarda 60-70 foizgacha urug‘lik kartoshka saqlanadi.
Faol shamollatiladigan omborlarda kartoshka devorli xirmonlarda 3,5-5m balandlikda saqlanadi, ularda har xil navlar uchun turli rejimlar belgilash mumkin. Qatlamlardagi harorat bir tekis bo‘lishi uchun vaqti-vaqti bilan shamollatib turiladi. Agar ombor yaxshi yopilgan bo‘lsa, terlash bo‘lmaydi. Kartoshka idishlarda-yashik va konteynerlarda joylanib saqlanadi. Bunda harorat +1+2⁰S atrofida bo‘lishi sababli kurtaklarning jonlanishiga yo‘l qo‘yilmaydi va kartoshka iyunning oxirigacha, ba’zida undan ham uzoq muddatgacha ham saqlash mumkin.
Karam uyumlarda, xandaklarda va turli doimiy omborlarda saqlanadi. O‘zbekistonda yaxshi, sifatli saqlanadigan karam navlari yo‘q, shuning uchun bu erda etishtirilgan karam navlarini saqlash muddati cheklangan. erta pishar navlar 3-4 xafta, kechki navlar 2-3 oydan ortiq saqlanmaydi.
Uyum va xandaklarga faqat sog‘lom, barcha yashil barglariga ega bo‘lgan karam boshlari saqlashga joylanadi. Xandakning ostiga karamning to‘kilgan barglarini yozish ma’qul. Ularga karam ildizlari yuqoriga qaratib, shaxmat shaklida joylashtiriladi. Har bir qatorni nam tuproq bilan to‘ldirib boriladi. Uyum va xandaklarning usti 0,3-0,4 metr qalinlikda tuproq bilan ko‘miladi.
Uyum va xandaklarning har biridagi haroratni uyum termometri orqali kundalik nazorat qilib boriladi. Haroratdan qat’iy nazar har oyda ikki marotaba vaqtinchalik omborlarni 1-2 eridan ochib, karam boshlari tekshirib boriladi.
Karamni doimiy omborlarda saqlashda ko‘pincha uni tokchalarga ildizini yuqoriga qaratib taxlanadi. Qavatlar qanchalik enli va baland bo‘lsa, karamning saqlanishi shunchalik yomon bo‘ladi. SHuning uchun 1 m eni bo‘lgan tokchalarga bir qator karamni joylab saqlansa u yaxshi natija beradi. Mahsulot tokcha-ning yuqori qavatlarida yaxshi saqlanmaydi, chunki u erda harorat yuqori bo‘ladi. Agar tokchalar eni keng bo‘lsa, uni butun bo‘ylab balandligi 0,6-0,8 m, ya’ni 3-5 qavat karam boshlari taxlanadi.
Ba’zi karam boshlarni ildizlardan bog‘lab, qoziqlarda saqlanadi. Keyingi paytlarda karamni saqlashda yashiklar bilan bir qatorda 0,3-0,7 tonnali konteynerlar ham keng qo‘llanil-moqda. Karam boshlarni saqlash uchun qulay harorat -1-0⁰ S, lekin -2 dan kam emas, havoning nisbiy namligi 90-95 foiz.
Uyumlarda karam urug‘lik maqsadida faqat yaxshi saqlanadigan navlar joylanadi. Karam boshlarni joylashda ildizlar ichkariga qarab joylanadi. Urug‘lik karam boshlarini saqlanayotganda harorat 0 dan +1 gacha, havoning nisbiy namligi 90-95 foiz bo‘ladi.
Oziq-ovqat maqsadida saqlanadigan ildiz mevaliklar uchun yaxshi harorat 0+1⁰ farqi +0,5 dan oshmasligi kerak. Havoning nisbiy namligi 95 foiz atrofida. Sabzini saqlashda CO₂ miqdorini ortishi ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, uning miqdorini 3-5 foiz bo‘lgan ma’qul, namli qum yoki tuproq bilan aralashtirib ko‘milganda yaxshi saqlanadi.
Sabzi, nozik ildiz mevaliklar-sholg‘om, selderey asosan xandaklarda toza nam qum bilan, dagal ildiz mevaliklar-lavlagi, turplar uyum va xandaklarda kartoshka singari saqlanadi. Doimiy omborlarda lavlagi va turpni hech narsa bilan aralashtirmasdan tor, 2 m xirmonlarda saqlanadi. Xirmon balandligi lavlagi uchun 1,6-2m, sholg‘om va turpni 0,7-1 m balandlikda, faol shamollatiladigan doimiy omborlarda ularni qatlam balandligi 2,5-3,5 metrgacha etkazish mumkin.
Piyoz va sarimsoqni oziq-ovqat maqsadida alohida piyoz saqlash omborlariga tokchalarda, 16-20 kg yashiklarda taxlab yoki 1,5 m balandlikdagi xirmonlarda saqlanadi. Piyoz va sarimsoq ikki usulda-birinchisi issiq usulda harorat +18+20⁰ gacha va sovuq usulda -3+1⁰ gacha saqlanadi, havoning nisbiy namligi 60-70 foiz.
Etilgan, qizil pomildorilarni sovutgichlarda taxminan bir oy davomida havoning harorati +1 va nisbiy namligi 90-95 foiz atrofida bo‘lgan muhitda saqlash mumkin. Nimrang va yashil pomildorilarni +20+22⁰da 1,5-2 oy saqlash mumkin, sovutgichlarda ikki xaftagacha saqlash mumkin.
Tarvuzlarni saqlash uchun harorat +3⁰S atrofida, havoning nisbiy namligi 80-90% tavsiya etiladi. Ularni erga qator, quruq don, xashak va kepakka joylab 4 oyga yaqin saqlash mumkin.
Qovunlarni to‘la etilganda bandi bilan teriladi. Ba’zida biroz etilmagan mevalarni terib, dalada 10-12 kun davomida so‘litib, erga yondoshib yotgan joyini oftobga qaratib qo‘yiladi. Saqlash uchun qulay harorat 0+2⁰S havoning nisbiy namligi 90% atrofida. Mevalar tokchalar, yashiklar, er, quruq qum va qamish yoki chiptalarga bog‘lab ilib qo‘yib saqlanadi.
Olma va nok asosan yashiklarda, ostiga qog‘oz yozib (noklarni o‘rab) mevalar joylanadi, keyin qog‘oz bilan yopiladi, qog‘oz ustidan qirindi to‘ldiriladi va yog‘och bilan mahkamlab mixlanadi. Olmani saqlashdagi harorat 0+1⁰S havoning nisbiy namligi 90-95%. Noklar ham shunday saqlanadi. Sitrus mevalar 6+7⁰S, havoning nisbiy namligi 75-80%. Uzum bir xil etilganda va tarkibida etarli qand to‘planganda teriladi. Saqlash harorati 0-1⁰S va havoning nisbiy namligi 90-95%. Uzumni saqlashga qo‘yishdan oldin 1-2 kun so‘litiladi. Uzum yashik va tokchalarda hamda ilib saqlanadi.
Danakli mevalarni sovutgichlarda 0⁰S atrofida, havoning nisbiy namligi 90-95%. SHaftoli, olxo‘ri va o‘rikning ba’zi navlarini 2-3 xaftadan 1,5-2 oygacha saqlash mumkin. Gilos, olcha va rezavor mevalarni bir necha kungacha, agar yaxshi sharoit yaratilsa bir haftagacha saqlasa bo‘ladi. Ularni uzoq saqlab bo‘lmaslik sababi faqat muzlatib va konservalash yo‘li bilan aholi ta’minlanadi.
4. Sabzavot va qovunni saqlash O‘zbekistonda qadim zamonlardan rasm bo‘lib keladi. Bu mahsulotlarni uzoq vaqt saqlash borasida ko‘p tajriba to‘plangan.
Aholini yangi sabzavot, poliz mahsulotlari va kartoshka bilan yil bo‘yi muntazam ta’minlashda sabzavotkor xo‘jaliklarda shunday mahsulotlarni uzoq saqlashning katta ahamiyati bor.
Xorazm, Sirdaryo, Buxoro va boshqa viloyatlarning polizchilari qovunni oddiy binolarda kelgusi yil aprel-may oylarigacha etkazib saqlash texnologiyasini ishlab chiqishgan.
Farg‘ona viloyatining Oltiariq tumanidagi sabzavotkorlar-ning piyoz ekinlari mahsuloti, bodring, turp va sholg‘om etishtirish-ning haqiqiy ustalari bo‘libgina qolmay, balki shu mahsulotlarni barraligicha uzoq saqlash usullarini ham chuqur bilishadi.
Samarqand dehqonlarida keng rasm bo‘lib kelayotgan bahorgi navro‘z bayrami ham katta e’tiborga sazovor. SHu bayram kunlari mehnatkashlarning dasturxoniga qovun, tarvuz, olma, nok, behi va anordan iborat etti xil meva va sabzavot muhayyo bo‘lishi lozim. SHu boisdan dehqonlar mazkur mahsulotlarni mart oyining oxirigacha etkazib berishga harakat qilishadi.
O‘zbekiston aholisi qovun saqlash bilan azaldan shug‘ullanib keladi.Turli tuproq-iqlim mintaqalarida xalq qovunni uzoq muddatga saqlashga imkon beradigan o‘ziga xos usullarni bunyod etgan. er yuzidagi har xil bino va erto‘lalar qovunlar asrashga moslashtiriladi yoki harorat va havo namligini rostlab turadigan maxsus qovunxonalar quriladi. Chunonchi, Xorazm viloyatida, Farg‘ona viloyatining Beshariq tumanida, Buxoro viloyatining Qizil tepa tumanida qovunlar maxsus qurilgan qovunxonalarda saqlanadi. Qovun saqlashga mo‘ljallagan binolarda harorat va havo namligini to‘g‘rilab turish uchun deraza va eshiklar bo‘lish kerak. Qovun bino ichidagi 3-4 qator ustunlarga osilib, saxnda esa pahol, qamish, quruq va boshqa narsalar ustida saqlanadi.
O‘zbekistonda piyoz turli usullarda saqlanadi. Farg‘ona viloyatining Oltiariq, Beshariq va Oxunboboyev tumanlaridagi mohir sabzavotkorlar piyoz bog‘lamlarini so‘kchaklarda, shuningdek, taxlamlarda saqlashadi. Respublikaning boshqa tumanlarida piyoz odatdagi usulda: erda yoki so‘kchaklarda yoyib saqlanadi. Sabzavotkorlar derazalari yopiq har xil binolarni piyoz saqlashga moslashtirishadi, shuningdek bostirma yoki saroylardan ham foydalaniladi. Mutaxassislarning fikricha shamollatiladigan deraza va eshikli binolar eng yaxshi piyozxona bo‘la oladi. Bunday binolarda piyoz yaxshi saqlanadi, muzlamaydi va o‘z ta’mini o‘zgartirmaydi. Bu usulda deyarli isrof bo‘lmaydi.