4-modul yong’in xavfsizligi asoslari
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
12.1-rasm. Birinchi tibbiy yordam ko’rsatish.
Bunda, birinchi navbatda, shikastlanganlarning nafas olishi va qon aylanishini tiklashga va ushlab turishga erishiladi. Reanimatsiyaning murakkab bo‘lmagan choralari (sun’iy nafas oldirish, bilvosita yurak massaji) har bir kishiga ma’lum. Shu bilan bir qatorda, ko‘pgina hollarda shikastlanganlar qon to‘xtatish, og‘riq azobidan qutulish, suyagi singan qo‘l-oyoqni harakatsizlantirish, yara, kuygan va sovuq urgan yuzalarni infeksiyadan himoyalash kabi har bir kishi amalga oshirishi mumkin bo‘lgan yordamlarga muhtoj bo‘ladilar. Agar bir paytda bir necha kishi jarohat olsa, ko‘rsatiladigan yordam muddati va ketma- ketligi aniqlanadi. Bolalarga va shoshilinch yordamga muhtoj kishilarga kerakli yordam birinchi navbatda ko‘rsatiladi. Ko‘p sonli va qo‘shimcha jarohat olgan kishilarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishda amalga oshiriladigan chora-tadbirlarning ketma-ketligi aniqlanishi kerak. Avval shikastlangan odam hayotini saqlab qolishga imkon beradigan yoki birinchi tibbiy yordamning keyingi chora-tadbirlarini qo‘llash uchun shart bo‘lgan usul-amallar bajariladi. Chunonchi, son suyagi ochiq sinib, arteriyadan qon ketib turganda, birinchi navbatda, hayot uchun xavfli bo‘lgan qon ketishini to‘xtatish, so‘ngra jarohatga steril bog‘lam qo‘yish va undan keyingina oyoqni qimirlatmaydigan qilib bog‘lashga kirishish kerak. Singan joyni hech qimirlamaydigan qilib qo‘yish uchun esa maxsusshina bog‘lash yoki qo‘l ostidagi vositalardan foydalanish lozim. Qo‘pol harakatlar qilinadigan bo‘lsa, bu shikastlangan kishiga zarar qilishi va uning ahvolini yomonlashtirishi mumkin. Birinchi tibbiy yordamni bir emas, balki ikki yoki bir necha kishi ko‘rsatadigan bo‘lsa, u holda kelishib ish ko‘rish kerak. Bunda yordam ko‘rsatayotganlarning biri boshliq bo‘lib, birinchi tibbiy yordamning barcha usul-amallari bajarilishiga rahbarlik qilib turishi lozim. Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish sharoitida tashxis masalasi katta ahamiyat kasb etadi. Chunki o‘z vaqtida va to‘g‘ri qo‘yilgan tashxis kasallik yoki shikastlanish turini aniqlashga va shu asosda zarur yordam ko‘rsatish tadbirlarining ketma-ketligi rejasini tuzishga imkon yaratadi. Tashxis kasallik yoki jarohatning subyektiv va obyektiv belgilarini aniqlash asosida qo‘yiladi. Subyektiv belgilarga bemor yoki jarohatlanganning shikoyatlari (agar uning hushi joyida bo‘lsa) kiradi. Obyektiv belgilarga esa kasallik va jarohatning tashqi belgilari yoki muayyan usuldagi yondashuv orqali aniqlanadigan, masalan, pulsni (tomir urishini) o‘lchash, nafas olish va chiqarishning miqdori, reflekslar va boshqa belgilar kiradi. Shu tufayli bu belgilarni aniqlash va taxmin qilish yo‘li bilan dastlabki tashxisni qo‘yish mumkin. Tashxis asosida esa zarur yordam turi ham aniqlanadi. Birinchi yordam vositalari. Tez tibbiy yordam ko‘rsatishda birinchi yordam vositalari qo‘llaniladi. Ular tabel va qo‘l ostidagi vositalarga bo‘linadi. Birinchi yordam tabel vositalariga bog‘lov materiallari, bintlar, tibbiy bog‘lov paketi, steril bog‘lov materiallari, salfetkalar, paxta va boshqalar kiradi. Qon ketishini to‘xtatishda qon to‘xtatuvchi jgutlar, immobilizatsiya uchun fanerli, narvonsimon, to‘rsimon shinalar kabi tabel vositalari qo‘llaniladi. Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishda ba’zi dori-darmonlar ham qo‘llaniladi: yodning 5 % spirtli eritmasi, brilliant ko‘ki (zelyonka)ning 1–2 % spirtli eritmasi, validol tabletkasi, valeriana tindirmasi, navshadil spirti, natriy gidrokarbonat tabletkasi yoki poroshogi, vazelin va boshqalar (12.2-rasm). 12.2-rasm. Dori qutichasi. Odatda birinchi tibbiy yordam tabel vositalari jamoat transporti yoki shaxsiy transport haydovchilari aptechkasi tarkibiga kiradi hamda ommaviy dam olish joylarida ham bo‘ladi. Birinchi yordam ko‘rsatish vaqtida tabel vositalari bo‘lmasa, qo‘l ostidagi vositalardan foydalaniladi. Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishda bunday vositalar sifatida toza choyshab, ko‘ylak, mato (oq mato), karton, faner, taxta, yog‘och va h. qo‘llash mumkin. Antiseptika va aseptika. Qadimgi dunyo hakimlarining qo‘lyozmalaridan ma’lumki, jarohatlar yiringlashining oldini olish maqsadida qizdirilgan temirlar, qizdirilgan yog‘lar, ohak va malhamlar qo‘llangan (Gippokrat, Sels, Ibn Sino va boshqalar). Olmoniyalik akusher Zemelveys 1847 yilda xlor ohagini qo‘llab, tug‘ayotgan ayol hayotini qutqarib qolgan. Keyinchalik xlor ohagini akusherlar qo‘liga ishlov berish maqsadida qo‘llashgan. Bu esa o‘z vaqtida onalar o‘limining qisqarishiga olib kelgan. Rus jarrohi N. I. Pirogov jarohatni tozalashda yod eritmasidan foydalangan. Fransuz mikrobiologi Lui Paster 1863 yilda jarohatlarda yuzaga keladigan bijg‘ish va yiringlashga ularga tushgan va yashash qobiliyatiga ega mikroorganizmlar sabab bo‘lishini tajribalar yordamida ko‘rsatib bergan. L. Paster tashabbusini jarrohlik sohasiga yoygan ingliz jarrohi Jozef Lister jarohatlar yiringlashining oldini olish hamda ularga qarshi kurashish majmuasini ishlab chiqib, jarrohlik olamida inqilob qildi va 1867 yilda «Antiseptika asri» nomli asarini yozdi. Bunda J. Lister operatsiyadan oldin va operatsiya vaqtida xonani zararsizlantirish uchun purkagichlar yordamida karbol eritmasi purkashni tavsiya qilgan. Shu bilan birga, operatsiya maydoni, jarroh qo‘li va kiyimlari, operatsiya jihozlariga ham 2–5 % karbol eritmasi bilan ishlov berilgan. Shunday qilib, J. Lister usullari hozirgi zamon tushunchasidagi aseptika va antiseptika tamoyillarini birlashtiradi. Antiseptika – jarohatga infeksiya tushmasligiga qaratilgan maxsus chora-tadbirlar yig‘indisi. Antiseptika yunon tilidan olingan bo‘lib, anti – qarshi, septicos – yiring chaqiruvchi ma’nosini bildiradi. Aseptika – jarrohlik muolajalarida, yaralarni bog‘lashda va boshqa muolajalarda yaralarga, to‘qimalarga, a’zolarga hamda tana bo‘shliqlariga mikroorganizmlarning tushish xavfiga qarshi qaratilgan chora-tadbirlar majmuasi. Atama a – inkor, inkor etuvchi, septicos – yiring chaqiruvchi kabi yunon so‘zlardan olingan. Shunday qilib, har qanday jarohat kabi jarrohlik muolajalari tufayli, to‘qimalar butunligining buzilishi hisobiga paydo bo‘lgan jarohatlar ham infeksiya tushishidan va yiringlashdan xoli emas. Yiringli holatlarni chaqiruvchi bakteriyalar ikkiga bo‘linadi: aeroblar – atmosfera havosi hisobiga hayot kechiruvchi mikroblar; anaeroblar – atmosfera havosi ishtirokisiz hayot kechiruvchi mikroblar. Aerob bakteriyalarga kiruvchi stafilokokklar (staphelococcus piogenes) tabiatda juda keng tarqalgan bo‘lib, har qanday jihozlar, kiyimlar, inson va jonzot tanalarida, teri va shilliq pardalarda, sochlarda uchraydi. Uning oq va oltinsimon turlari mavjud. Ular furunkul, karbunkul, absess va boshqa yiringli kasalliklarni keltirib chiqaradi; streptokokk (streptococcus piogenes) keng tarqalgan aerobdir. Tabiatga juda yaxshi moslashgan. Saramas, yiringli artrit va boshqa yiringli kasalliklarni keltirib chiqaradi; meningokokk bosh va orqa miyaning po‘stloq (parda) qavatiga juda yuqori moyillik namoyon qilib, ularda yiringli yallig‘lanish kasalliklarini chaqiradi; gonokokk ko‘proq siydik va jinsiy a’zolar yo‘llarining shilliq pardalarini (so‘zak, gonoreya), ko‘z va bo‘g‘imlarning yiringli kasalliklarini chaqiradi; pnevmokokk nafas olish a’zolarining yallig‘lanishini keltirib chiqaradi; ichak tayoqchalari ovqat hazm qilish a’zolari kasalligini; ko‘k yiring tayoqchalari ikkilamchi infeksiyalarni keltirib chiqaradi; havoli qorason tayoqchalari qorason kasalligini; qoqshol tayoqchalari qoqshol (stolbnyak) kasalligini keltirib chiqaradi. Antiseptika deganda, dezinfeksiya (zararsizlantiruvchi) vositalari yordamida yiringli zararlanishning oldini olish tushuniladi. Antiseptikaning rivojlanishida faqat jarrohlik sohasidagi bilimlarning asoslanishdan tashqari, mikrobiologiya, farmakologiya, fizika, kimyo va boshqa bir qator sohalarning o‘ziga yarasha ahamiyati bor. Amaliyotda antiseptikaning bir nechta turlari mavjud: mexanik, fizikaviy, kimyoviy, biologik, aralash. Mexanik antiseptika. Mexanik antiseptika infeksiya tushgan va hayotga yaroqsiz to‘qimalarni mexanik yo‘l bilan kesib olib tashlash va shu yo‘l bilan jarohatlarga infeksiya tushishining oldini olish hamda ularni davolashning asosiy turlaridan biridir. Mexanik antiseptika amaliyotda eng ko‘p qo‘llaniladigan, jarohatga birlamchi jarrohlik ishlovini berish usuli hisoblanadi. Ifloslangan jarohatlarni infeksiyalardan tozalash, yot jismlarni olib ashlash, hayot faoliyatiga ega bo‘lmagan to‘qimalarni kesib tashlash muolajalari mexanik antiseptikaning jarrohlik amaliyotida keng qo‘llaniladigan jarohatga birlamchi ishlov berish davo tadbirlaridan biri hisoblanib, mikroblarning hayot kechirishiga qarshi olib boriladigan choralardir. Bu usulni birinchi bo‘lib rus jarrohi K. K. Reyer 1877–1878 yillarda rus – turk urushida qo‘llagan. Fizikaviy antiseptika. Bu usul ham yaralarga infeksiya tushishining oldini olish va davolashga qaratilgan eng muhim antiseptikaning turi bo‘lib, fizikaviy omillarni qo‘llash orqali mikroblarning miqdorini kamaytirish, ularni parchalab yuborish hamda hayot faoliyati davomida ajratgan zaharli moddalar (toksin)ni yo‘qotishdan iborat. Fizikaviy antiseptikaga quyidagilarni kiritish mumkin: – bog‘lamlarning gigroskopikligi (suyuqlikni shimib olishi)dan foydalanish, kapillarlik xossasi tufayli yara yuzasidagi (tarkibida mikrob va uning zahari mavjud) suyuqlikning shimib olinishi; – gipertonik eritmadan foydalanish yaradagi onkotik bosimdan yuqori bo‘lgan osmotik bosimni hosil qilish kapillarlik xossasini keltirib chiqaradi va yuqori samara beradi. Yorug‘lik, quruq issiq, ultratovush, ultrabinafsha nurlar va boshqa omillarni ham fizikaviy antiseptikaga kiritish mumkin. Kimyoviy antiseptika. Bakteriyalarning rivojlanishini to‘xtatuvchi (bakteriostatik) va bakteriyalarni o‘ldiruvchi (bakteriotsid) xususiyatga ega moddalarni qo‘llash kimyoviy antiseptika hisoblanadi. Mikroblarga ta’siridan tashqari, kimyoviy moddalar to‘qima, jarohat va organizmga ham biologik ta’sir qiladi. Shuning uchun ham antiseptikaning mazkur turi qo‘llanilayotgan davo muolajalari vaqtida ishlatilayotgan moddalarning dozalari (miqdorlari) ni qat’iyan me’yorlash shart. Biologik antiseptika. Biologik antiseptikada mikroblarning o‘sishi va rivojlanishini to‘xtatuvchi biologik vositalar yordamidagi ta’sirlar ko‘zda tutiladi. Bular: antibiotiklar; bakteriofaglar; antitoksinlar (qoqsholga qarshi, difteriya (bo‘g‘ma)ga qarshi zardoblar). Aralash antiseptika. Mikroblarning hujayralari va makroorganizmlarga ta’sir doiralarini o‘rganayotganda antiseptika turlarining o‘rnini almashtirish mumkin emas. Chunki ularning ta’sir kuchlari hamjihatlikda ortib boradi. Mikroblarga qarshi ta’sirini oshirish uchun antiseptikaning bir nechta turini birgalikda qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Masalan, bugungi kunda jarohatlarni davolash maqsadida birlamchi jarrohlik yo‘li bilan ishlov berilayotganda (mexanik va kimyoviy antiseptika), u biologik (antibiotiklar va qoqsholga qarshi zardoblarni yuborish) antiseptika bilan to‘ldiriladi va qo‘shimcha ravishda fizioterapevtik muolajalar tavsiya etiladi. Antiseptika qo‘llanilishiga qarab, mahalliy va umumiy antiseptika muolajalariga bo‘linadi. O‘z vaqtida mahalliy antiseptika ikkiga, yuzaki va chuqur turlarga bo‘linadi. ahalliy yuzaki turi asosan jarohat yuzasiga har xil sepmalar, malhamlar qo‘yish hamda jarohat yuzasi va bo‘shliqlarini yuvish muolajalaridan iborat. Mahalliy chuqur antiseptika turiga yallig‘lanish o‘chog‘i va jarohat atrofidagi to‘qimalarga inyeksiya yo‘li bilan moddalarni yuborish (sanchib qo‘yish va har xil blokadalar) kiradi. «Katta zararsizlantiruvchi davolash» yoki umumiy antiseptika tadbirlari deganda organizmni antiseptik moddalar (antibiotik, sulfanilamid) bilan to‘yintirish va moddalarning qon aylanish doirasi orqali jarohatga yetib kelib, mikroblarga ta’sir etishi tushuniladi. Amaliyotda keng qo‘llaniladigan antiseptik moddalarni 10 ta asosiy guruhga bo‘lib o‘rganish mumkin: 1. Tarkibida galoid moddalar bo‘lgan guruh. Xloramin «B» – jarrohlar qo‘liga ishlov berishda, rezina qo‘lqoplarni sterillashda, teri va shilliq pardalarni yuvish va ifloslangan jarohatlarni davolashda 2 % eritmasi qo‘llaniladi. Yodning 5–10 % spirtli eritmasi jarohatlarga ishlov berishda, jarohatlar, tirnalgan va yorilgan terilar atroflariga surtishda ishlatiladi. Yodoform – ifloslangan va sekin bitayotgan jarohatlarga sepma va malhamlar ko‘rinishida qo‘llaniladi. Lyugol eritmasi – yod va kaliy yodning spirt, glitserin yoki suvdagi eritmasi hisoblanadi. Shilliq pardalarga surtish va yiringli jarohatlarga tampon ko‘rinishida ishlatiladi. Yodoforlar – yodning faol spirtli birikmalar (yodopiron, yodanal, yodanat) bilan hosil qilingan kompleksi hisoblanadi. Asosan teriga ishlov berish, jarohatlarni, kuyishni davolashda va jarrohlik asboblarini sterillashda qo‘llaniladi. 2. Oksidlovchi guruh (kislorodli moddalar).3 % perekis vodorod eritmasi yiringli jarohatlarni yuvishda ishlatiladi. Mochevina bilan birlashgan tarkibi tabletkalar ko‘rinishidagi gidroperit shaklida ham ishlatilishi mumkin. Qaynatilgan 200 ml suvda 4 ta tabletkasi eritilganda 2 % perekis vodorod eritmasi hosil bo‘ladi. Kaliy permanganat, kuchli oksidlovchi: 0,1–0,5 % eritmalari yiringli jarohatlarni yuvishda, 0,02 % eritmasi bo‘shliqlarni yuvish va chayqashda, 2– 5 % eritmalari kuyishlarni davolashda ishlatiladi. Bor kislotasining 2 % eritmasi jarohatlarni yuvishda, chayqashda, shuningdek siydik pufagi va boshqa kovak a’zolarni yuvishda ishlatiladi. 3. Og‘ir metallar tuzlarining guruhi.Simob dixlorid (sulema) – faqat sirtga ishlatiladi: 1:1000 nisbatdagi eritmasi qo‘llar ishlovi uchun, ipaklarni sterillashda, bemorlar va jarohatlarga ishlatiladigan jihozlarni dezinfeksiyalashda qo‘llaniladi. Sulema – juda kuchli zaharli modda hisoblanadi va bu eritma bilan ishlov berish mobaynida juda ehtiyotkorlik talab qilinadi. Diotsid – kuchli antiseptik xususiyatga ega, sepma yoki tabletkalar ko‘rinishida chiqariladi. 1 ta tabletkasining 5,0 l qaynatilgan suvdagi eritmasi qo‘llar ishlovi uchun, 1 l suvda eritilgan 1 ta tabletkasining eritmasi asboblarni sterillashda qo‘llaniladi. Kumush nitrat – lyapis siydik pufagi va yiringli jarohatlarni yuvishda ishlatiladi. Haddan tashqari tez o‘sayotgan yosh hujayra to‘qimalarini kuydirish maqsadida 10 % eritmasi qo‘llaniladi. Ammo shuni ham yoddan chiqarmaslik kerakki, teri yoki shilliq pardalarga tekkan 10 % eritmasi to‘qimalar nekroziga olib keladi. Protargol – siydik pufagi yallig‘langanda 1–3 % eritmasi yuboriladi. Kollargol – yiringli jarohatlarni yuvishda 0,2–1 % eritmalari ishlatiladi. 4. Spirtlar. Tibbiyot amaliyotida muntazam ravishda etil (uzum) spirti keng qo‘llaniladi. Chunki metil spirti juda zaharli bo‘lib, kuchli zaharlanish holatlarini chaqirishi mumkin. Etil spirti nafaqat dezinfeksiyalash, balki quritish va qotirish xususiyatlariga ham ega. Jarrohlar qo‘llarini yuvishi uchun va operatsiya maydonlariga ishlov berishda keng qo‘llaniladi. Bunday hollarda spirtning 70 % eritmasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Chunki kuchli spirt birikmasi terilarni qotirib, teshiklarini yopib qo‘yishi, chuqurda yotgan mikroblarning saqlanib qolishiga sababchi bo‘lishi mumkin. 90–95 % li spirtlar asosan kesuvchi jarrohlik asboblari va jihozlarni sterillashda qo‘llaniladi. 5.Formaldegid guruhi. Asosan bu guruhdan formalin qo‘llaniladi. Formalin formaldegidning 40 % suvli eritmasidir. Qotiruvchi antiseptic vosita sifatida 0,5–1 % eritmalari qo‘llarga ishlov berishda qo‘llaniladi. 6. Fyenol guruhi.Ko‘p hollarda fenol va qatron ko‘rinishlarida ishlatiladi. Fyenol (karbol kislotasi) – rezina qo‘lqoplar, asbob va jihozlarni sterillashda 3– 5 % eritmalari ishlatiladi. Qatron (dyogot) – oq qayin daraxti po‘stlog‘ining quruq ishlovi natijasida olinadi. Antiseptik va yallig‘lanishlarning oldini olish xususiyatlariga ega. U Vishnevskiy malhami tarkibiga kiradi. 7. Anilin bo‘yoqlari guruhi. Antiseptiklar sifatida quyidagi bo‘yoqlar: etakridin (rivanol) – yiringli jarohat va bo‘shliqlarni yuvishda; brilliant ko‘kining 0,1–2 % spirtli eritmalari yiringli yaralarga surtish maqsadida; metilen ko‘ki kuyishlarda, piodermiya va siydik pufagini yuvishda (0,02 % suvli eritmasi) 1–3 % spirtli eritmalari ishlatiladi. 8. Nitrofuranlar hosilalari guruhi. Kam zaharli va kuchli antiseptiklardan sanaladi. Klinik amaliyotda qo‘llaniladiganlari: furatsillin – yiringli jarohat va bo‘shliqlarni yuvish va chayqashda 0,2 % eritma va malhamlar ko‘rinishida qo‘llaniladi; furagin – jarohat infeksiyalari va kuyishlarda eritmalari, ichishga tabletkalari ishlatiladi; furadonin – siydik yo‘llari infeksiyalarida tabletkalar ko‘rinishida qo‘llaniladi. 9. Sulfanilamid preparatlari guruhi. Mikroblarning o‘sishi va rivojlanishiga bakteriostatik (streptokokk, stafilokokk, pnevmokokk va h. k. ) ta’sirini yaqqol namoyon qilishi bilan quyidagilar alohida ajralib turadi: streptotsid – yallig‘lanishga qarshi, jarohatlar infeksiyalanishining oldini olish va davolashda; norsulfazol – ichish uchun tabletka ko‘rinishida; sulfatsil – eritilgani yiringli jarohatlarni davolashda ishlatiladi. 10. Antibiotiklar (biologik antiseptiklar). Antibiotiklar bakteriyalar hayot faoliyatini to‘xtatgan hayvonlar, o‘simliklar va mikroblar mahsulotidir. Bu mahsulotlar amaliyotda har xil dorilar shaklida, ya’ni ichish uchun tabletkalar, mahalliy eritmalar va malhamlar ko‘rinishida, muskul va tomirlarga yuborish uchun keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Antibiotiklar bir necha turga bo‘linadi: penitsillin; streptomitsin; tetrasiklin; eritromitsin; sintomitsin va boshqalalar. Aseptika usullari. U antiseptika usullarining davomi hisoblanib, bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Aseptika usullari quyidagilardan iborat: asbob-uskuna va jihozlarni sterillash; jarroh qo‘lini maxsus yo‘l bilan zararsizlantirish; tekshirishlar va operatsiya jarayonlaridagi ishlar vaqtida maxsus qonun-qoidalarga qat’iy rioya qilish; davolash maskanlarida maxsus tashkiliy va sanitariya-gigiyena ishlarini tashkillashtirish. Jarrohlik infeksiyalarining manbai ikki xilda bo‘ladi: ekzogen (tashqaridan) va endogen (ichki manbalardan). Endogen infeksiyalar manbai bemorlar organizmida, ekzogen infeksiyalar manbai esa atrof muhitdadir. Jarohatlar. Teri va shilliq qavatlarining mexanik shikastlanishi natijasida jarohatlar paydo bo‘ladi. Ba’zi hollarda jarohatlar organizmning chuqur joylashgan to‘qimalarida va ichki organlarda ham kuzatiladi. Jarohat klinikasi undan qon silqib ochilib qolishi, qon oqishi va og‘riq bo‘lishi bilan tavsiflanadi. To‘qimalarni shikastlovchi asbob qanchalik keskir bo‘lsa, jarohatdan qon oqishi shunchalik kuchli bo‘ladi. Hamma jarohatlanishlarda ham qon oqishi tashqariga bo‘lavermaydi, ba’zan qon tomirlardan to‘qimalarga va bo‘shliqlarga quyilib, tarqoq gematomalar hosil bo‘lishiga olib keladi. Shuningdek, parenximatoz (g‘ovak) organlarning jarohatlanishi ham ko‘plab qon oqishiga sababchi bo‘lishi mumkin. Jarohatlanishlardagi og‘riq, uning intensivligi: jarohatlangan nerv retseptorlari va o‘zaklarining soniga; shikastlangan kishi organizmining reaktivligiga; jarohatlovchi qurolning xususiyatiga va jarohat olish tezligiga bog‘liq. Jarohatlardagi og‘riq odatda qattiq (jizillatadigan) bo‘lib, uning shiddati, tomir urishining chastotasiga bog‘liq holda ortib va kamayib turadi. Jarohatlangan sohaning ko‘taribroq qo‘yilishi va qulay joylashtirilishi natijasida og‘riq kamayadi va 2 soat davomida og‘riq to‘liq to‘xtashi mumkin. Jarohatlarning tasnifi. Qo‘llanilgan qurol yoki jarohatlovchi agentning to‘qimalarni shikastlantiruvchi xususiyatiga qarab jarohatlarning quyidagi turlari farqlanadi: o‘qotar qurollardan jarohatlanish; tig‘ jarohati (tig‘ sanchishdan hosil bo‘lgan jarohat); tilingan jarohatlar; titilgan jarohatlar; lat yegan jarohatlar; majaqlangan jarohatlar; yulingan jarohatlar; tirnalgan jarohatlar; shilingan jarohatlar; tishlangan – chaqilgan jarohatlar; zaharlangan jarohatlar; aralash jarohatlar. Tig‘ sanchishdan va o‘qotar qurollardan olingan jarohatdan qon kam oqadi. Ularning chuqurligi va yo‘nalishini ko‘z bilan aniqlash qiyin, ularda ko‘pincha ichki organlarning ham shikastlanishlari bo‘ladi. O‘tmas predmetlar bilan yetkazilgan tig‘ jarohatlari, masalan, yog‘och kaltak yoki yomg‘ir soyabonining uchi bilan berilgan zarbadan hosil bo‘lgan jarohatlar o‘ziga xos shakllarga ega. Kesilgan va to‘g‘ralgan jarohatlarda ko‘proq yuzalarning defektlanishi va qonning tashqariga kuchli oqishi xosdir. Lat yeyishdan, majaqlanish va yulinish jarohatlaridan qon oqishi kamroq bo‘lib, ular kuchli og‘riq chaqiradi va ko‘pincha infeksiyalanadi, ularda qon aylanishining buzilishi nisbatan ko‘proq uchraydi va mahalliy nekrozlar keltirib chiqaradi. Shilingan jarohatlarning og‘rig‘i kuchli bo‘ladi, lekin jarohatlar ichida eng tez bitadigani hisoblanadi. Tishlangan jarohatlar og‘riqli bo‘lib, ko‘pincha yiringlab ketadi. Tishlangan jarohatlarning eng og‘ir asoratlaridan biri quturish kasalligidir. Quturish kasalligining virusi kasal hayvonning so‘lagi bilan ajralib, u orqali tishlash vaqtida jarohatga tushadi. Kalamush, sichqon va mushuklar tishlab olsa, «kalamush kasalligi» rivojlanishi mumkin. oladi. Kelib chiqish sabablariga ko‘ra, jarohatlar operatsion va tasodifiy jarohatlarga bo‘linadi. Shikastlanishning chuqurligiga qarab jarohatlar yuzaki, teshib o‘tuvchi va ichki a’zolarni shikastlovchi jarohatlarga bo‘linadi. Masalan, teri jarohati, teriosti to‘qimalari va hatto qorin muskullarining jarohatlari ham yuzaki jarohatlarga kiradi. Agar qorin pardasi shikastlangan bo‘lsa, jarohat chuqur o‘tuvchi jarohatlar qatoriga kiritiladi. Ayni vaqtda jigar va ichaklarning shikastlanishlari bilan kechadigan jarohatlar a’zolarning shikastlanishi bilan asoratlangan jarohatlar qatoriga kiritiladi. Jarohat tananing qaysi qismida bo‘lishiga qarab yuz, bosh, bo‘yin, qo‘l jarohatlariga bo‘linadi. Infeksiyalanish darajasiga ko‘ra, aseptik va infeksiya bilan ifloslangan jarohatlar bo‘ladi. Rejali operatsiyalardan yoki birlamchi jarrohlik ishlovidan keyingi jarohatlar aseptik jarohatlar hisoblanadi. O‘tkir va nisbatan toza predmetlar vositasida yuzaga kelgan, kesilgan va qiymalangan jarohatlar aseptik jarohatlarga yaqin bo‘ladi. Qolgan hamma jarohatlar infeksiyalar bilan ifloslangan deb baholanadi, chunki jarohatlanish vaqtida terining o‘zida ham, jarohatlovchi predmet vositalarida ham mikroorganizmlar bo‘ladi. Jarohat infeksiyasi. Jarohat infeksiyasi – jarohatga mikroblarning kirib borishi, organizm to‘qimalariga tushgan mikroorganizmlar va ulardagi toksinlarning tarqalib, ta’sir etish natijasidir. Toza jarohatga ko‘payish xususiyatiga ega pathogen bakteriyalar va zaharli moddalar tushib, uni ifloslasa (organizm reaksiyasi bo‘lmaganda), bakterial ifloslanish yuzaga keladi. Agar mikroblarning tushishiga organizm reaksiyasining sezilarli belgilari paydo bo‘lsa, bu narsa bakterial ifloslanishni aniq ifodalangan bakterial infeksiyaga o‘tganligini ko‘rsatadi. Bu jarayon, bir tomondan, mikroorganizmlar himoya reaksiyalarining holatiga, ikkinchi tomondan, jarohatga kirib borgan infeksiya qo‘zg‘atuvchisining miqdori va viruslentligiga bog‘liq. Jarohatlarni davolash. Jarohatlarni davolashdan maqsad a’zo va to‘qimalarning birlamchi shakli va funksiyalarini hech qanday asoratlarga yo‘l qo‘ymagan holda tiklashdan iboratdir. Jarohatlarni davolash biologiya, jarrohlik, biofizika va tibbiyot texnikasining hozirgi zamonda erishgan yutuq va usullarini qo‘llab amalga oshiriladi. Agar jarohatda g‘ayritabiiy moddalar yoki keng yirtiqlar bo‘lsa, ularni steril doka, salfetka yoki asboblar yordamida olib tashlashga ruxsat etiladi, jarohatni yuvishga ruxsat etilmaydi. Shundan keyin jarohat bog‘lanadi, iloji bo‘lsa, steril material ishlatish kerak. Agar kuchli qon ketsa, jgut qo‘yiladi, boshqa hollarda qon oqishi siqib bog‘lash yo‘li bilan to‘xtatiladi. Bog‘lamlarni fiksatsiyalash uchun leykoplastir, yopishuvchi vositalardan yoki to‘rsimon, naysimon bintlardan foydalaniladi. Birlamchi va ikkilamchi jarrohlik ishlovlari farqlanadi. Jarohatning birlamchi jarrohlik ishlovi deganda kasalning jarohatini birinchi marta jarrohlik ishlovidan o‘tkazish tushuniladi. Bu ishlov birlamchi ko‘rsatkichlar bo‘yicha jarohatning xususiyatini hisobga olib, jarohat infeksiyalanishini profilaktikalash maqsadida o‘tkaziladi. Hozirgi vaqtda, zarurat yuzasidan, jarohatni birlamchi jarrohlik ishlovidan o‘tkazish jarohatlanishdan 24 soatgacha bo‘lgan muddatda amalga oshiriladi. Og‘riqsizlantirilgach, o‘tkir skalpel yordamida jarohatning chekkalari, devorlari va asosi tirik to‘qimalar chegarasida kesib tashlanadi, imkoni boricha hamma shikastlangan, ifloslangan to‘qimalar olib tashlanadi. Olib tashlanadigan to‘qimalarning qalinligi 0,5 sm dan 2 sm gacha bo‘lishi mumkin. Shuningdek, g‘ayritabiiy moddalar, kiyim yirtiqlari, erkin yotgan suyak bo‘laklari, ivib qolgan qon laxtalari ham olib tashlanadi. Jarohat ifloslangan to‘qimalardan tozalangach, qon to‘xtatiladi va jarohat qavatma-qavat tikiladi. Jarohatlarning erta jarrohlik ishlovi dastlabki 24 soat ichida o‘tkaziladi. Agar u jarohatlanishdan keyingi 6–12 soat ichida amalga oshirilsa, oqibati yaxshi bo‘ladi. Ba’zan jarohatlarning jarrohlik ishlovi antibiotiklar bilan davolash ostida, jarohatlanishning ikkinchi sutkasida o‘tkaziladi. Bunday jarrohlik ishlovi muddati uzaytirilgan ishlov deyiladi. Agar jarrohlik ishlovi antibiotiklar bilan davolanmagan jarohatda ikkinchi sutkada yoki antibiotiklar bilan davolanganda uchinchi sutkada o‘tkazilsa, bunday jarrohlik ishlovi kechiktirilgan jarrohlik ishlovi deyiladi. Bog’lamlarning turlari. Desmurgiya (yunoncha desmos – bog‘lam, bog‘lanish, ergon – ish, faoliyat) – jarohatlarni bog‘lashda qo‘llaniladigan qoidalar to‘g‘risidagi ta’limot. Bog‘lamlarni mahkamlashning juda ko‘p usullari mavjud: 1. Qimirlamaydigan bog‘lam – shikastlangan sohaning hara-katsizligi va tinchligini ta’minlab berishi kerak. 2. Cho‘zuvchi bog‘lam – shikastlangan sohaning cho‘zilishini ta’minlab berishi lozim. 3. Bosuvchi bog‘lam – tananing nosog‘ qismini bir tekisda bosib turadigan bog‘lam. 4. Antiseptik bog‘lam – o‘zidagi moddalari bilan bakteriyalarga qarshi ta’sir ko‘rsatishga mo‘ljallangan. 5. Himoya qiluvchi bog‘lam – jarohatning granulyatsiyalanish davrida qo‘llanilib, nozik granulyatsiya to‘qimasini qurib qolishdan va jarohatlanishdan saqlash maqsadida qo‘llaniladi. 6. Okkulyuzion bog‘lam – jarohatga havo kirishiga to‘sqinlik qiladigan bog‘lam. U ochiq pnevmotoraksda qo‘llaniladi. Yumshoq va qattiq bog‘lamlar. Yumshoq bog‘lamlarga yelimli, ro‘molli, sopqonsimon, bintli bog‘lamlar kiradi. Qattiq bog‘lamlarga shinali va gipsli bog‘lamlar kiradi. Yelimli bog‘lamlar. Bog‘lamlarni teriga yopishtirish uchun kleol, kolloidli, yopishqoq plastirdan foydalaniladi. Ustun tomonlariga quyidagilar kiradi: bog‘lam qo‘yishning oddiyligi, terini qitiqlamasligi sababli uni qayta-qayta ishlatish mumkin. Kamchilliklari: terining tukli joylarida ishlatib bo‘lmaydi, qo‘llansa, teridan ko‘chib ketadi. Ro‘molli bog‘lamlar qo‘llanilishi jihatidan eng oddiy bog‘lam turidir. (12.3-rasm). 12.3.-rasm. Ro‘molli bog‘lamlar. Bu bog‘lam turi qo‘lning turli shikastlanishlarida (panja, bilak va yelka jarohatlarida) uni harakatsizlantirish maqsadida qo‘llaniladi. Ro‘mol paxtali matodan qilingan uch burchak material bo‘lib, uning uzunroq tomoni – asosi, qarshisidagi burchagi – cho‘qqi, 2 ta burchagi – oxiri hisoblanadi. Ro‘molcha yordamida barmoqlarga, qo‘l va yelkalarga, sut beziga, yelka, tos- son bo‘g‘imiga, bosh va tovonlarga turli xil bog‘lamlarni qo‘yish mumkin. Agar qo‘lga ro‘molli bog‘lam qo‘yilsa, tirsak bo‘g‘imi 900 ga bukiladi. Ro‘molni jarohatlangan qo‘lning orqasiga shunday joylashtirish kerakki, uning asosi gavdaning o‘rta chizig‘iga to‘g‘ri kelsin, cho‘qqisi esa jarohatlangan qo‘lning tirsagi tomon yo‘naltirilgan bo‘lsin. Sirkulyar yoki aylanma bog‘lam - shunday bog‘lamki, bunda bintning hamma aylanalari bir-birining ustiga tushadi va avvalgi aylanani to‘liq berkitadi. Bunday bog‘lamlar oyoq- qo‘llarga, pesona, bo‘yin va qoringa qo‘yiladi.(12.4-rasm). Spiralsimon bog‘lam - sirkulyar bog‘lamning bir ko‘rinishidir. Spiralsimon bog‘lamning 2 turi tafovutlanadi: yuqoriga ko‘tariluvchi, bunda bintlash pastdan yuqoriga va pastga tushadi; avvalgi aylanishning yarmini qoplab, yana yuqoridan pastga tushiriladi. 12.4-rasm. Sirkulyar yoki aylanma bog‘lam. O‘rmalovchi bog‘lam ham spiralsimon bog‘lamning bir turi bo‘lib, unda bint aylanalari bir-biriga tegmaydi. Bunday bog‘lamlar jarohatga qo‘yilgan materialni ushlab turish maqsadida bintlashning boshlang‘ich davrida qo‘llaniladi, keyin spiralsimon bog‘lamga o‘tiladi. Sakkizsimon (butsimon) bog‘lam-degan nom uning shakli va bintyo‘llaridan olingan. U bo‘yinning orqa yuzasiga, ko‘krak qafasigabog‘lam qo‘yilganda qo‘llaniladi. Boshoqsimon bog‘lam – sakkizsimon bog‘lam ko‘rinishlaridan biri. Bintlar yo‘li boshoqni eslatgani uchun shunday ataladi. Bunday bog‘lamlarni yelka bo‘g‘imiga va o‘mrov usti sohalariga qo‘llash juda qulay. Yelka bo‘g‘imiga boshoqsimon bog‘lamni qo‘yishda, umum e’tirof etgan qoidalarga teskari, bintlash shikastlangan tomonga yo‘naltirilgan holda amalga oshiriladi, ya’ni quyidagi qoidani yodda saqlash kerak: o‘ng yelkani soat mili yo‘nalishida, chap yelkani esa unga teskari yo‘nalishda bintlash kerak. 12.5-rasm. Toshbaqasimon bog‘lam. Toshbaqasimon bog‘lam: 2 xil bo‘ladi: qo‘sxiluvchi va tarqaluvchi. (12.5-rasm). Bu bog‘lamlar tirsak, tizza va boshqa bo‘g‘imlarni bog‘lash uchunt avsiya etiladi. Tarqaluvchi bog‘lamlar quyidagi tarzda qo‘llaniladi. Birinchi aylanishi sirkulyar tarzda bo‘g‘imning o‘rtasidan o‘tadi. Ikkinchi aylana birinchi aylananing pastki yarmi yoki uchdan birini berkitadi. Uchinchi aylana birinchi aylananing yuqorigi yarmini yoki uchdan ikki qismini berkitadi. To‘rtinchi aylana ikkinchini, beshinchi aylana uchinchini takrorlaydi va h.k. Orqaga qaytadigan bog‘lamlar - qo‘l yoki oyoq cho‘ltoqlari (amputatsiyadan keyingi qolgan joy)ga, boshga va boshqa joylarga qo‘yiladi. Bunday bog‘lamlarni qo‘yish texnikasi quyidagicha: a) bir necha sirkulyar yo‘llar bilan bint mahkamlanadi; b) barmoq bilan ushlab turib, bint bukiladi va uni ko‘ndalang holda boshning (cho‘ltoqning) qarama-qarshi tomoniga olib boriladi, keyin sirkulyar aylanalar bilan bintning ko‘ndalang tasmasi mahkamlanadi; v) yana bint buklanib, u ko‘ndalang yo‘naltiriladi, bunda avvalgi aylananing yarmini yoki uchdan ikki qismini yopib o‘tishi kerak. Bu yo‘l ham sirkulyar aylana bilan mahkamlanadi. Tananing alohida joylariga qo‘yiladigan bog‘lamlar. Boshning uncha katta bo‘lmagan jarohatlarida leykoplastrli, kollodiyli, kleolli bog‘lamlar qo‘yish mumkin, bunda bog‘lam qo‘yiladigan joydagi sochlar yaxsxilab qirib tashlanishi lozim. Shuni qayd qilish kerakki, tananing tukli qismlarida yelimli bog‘lamlar yaxshi ushlamaydi. Shuning uchun ham bunday joylarda sopqonsimon va ro‘molli bog‘lamlarni ishlatish ma’qulroq. Boshga qo‘yiladigan bog‘lamlar. Boshga quyidagi bintli bog‘lamlar qo‘yiladi: qaytar bog‘lam, «Gippokrat qalpog‘i», qalpoqchali bog‘lam, bir yoki ikkala ko‘zga qo‘yiladigan bog‘lam, «yugan»simon va boshqalar.(10.6-rasm). «Gippokrat qalpog‘i» quyidagicha qo‘yiladi: bir qo‘lga birinchi o‘ram, ikkinchi qo‘lga ikkinchi o‘ram bint olinadi. Har ikkala bintning bo‘sh uchlari ensa do‘ngligining pastrog‘iga joylashtiriladi. Har ikkala bint bir-biriga qarama-qarshi yo‘nalishda pesona do‘ngi o‘rtasiga olib boriladi. O‘ng qo‘ldagi bint o‘rami sirkulyar aylanishlar hosil qiladi, bundahar bir qaytib keladigan aylanish undan avvalgi aylanishning 1/2 yoki 2/3qismini qoplab olishi kerak. Ayni bir paytda sirkulyar aylanish hosil qilayotgan bint qaytar aylanish qilayotgan chap qo‘ldagi bintni har doim mahkamlab boradi. Bu narsa boshning gumbazi to‘liq qoplagunga qadar davom ettiriladi.(12.6-rasm). Bu bog‘lam eng qulay va ishonchli hisoblanadi, chunki bunday bog‘lam qo‘llanilganda uning bo‘shashib, o‘rnidan qo‘zg‘alishiga hech qanday imkon bo‘lmaydi. Bundan tashqari, bu bog‘lamni qo‘yish texnika sisodda bo‘lib, u quyidagicha amalga oshiriladi: uzunligi 80–90 sm bo‘lgan bint olinadi (bint bog‘ich). 10.2-rasm. Boshning qalpoqchali bog‘lami. U tepa suyagining o‘rta qismiga shunday qo‘yiladaki, bunda uning uchlari quloqlarning old qismidan pastga vertical tushib turadi. Bintning har ikkala bo‘sh uchini tarang holda ushlab turish kerak (bintni kasal yoki yordamchi tortib ushlab turadi). O‘ng qo‘l bilan bint o‘ramini olib bosh atrofidan birinchi sirkulyar yo‘l bilan aylantiriladi (bu mahkamlovchi yo‘l bo‘lib hisoblanadi). Uni 2–3 marta aylantirib ishonchliligini oshirish ham mumkin. Mahkamlovchi sirkulyar yo‘ldan keyin, bog‘ichga borgach, bint uning atrofidan va pastidan aylantirilib, pesona yoki ensa tomonga o‘tiladi,keyin bint qarama-qarshi tomonga boshqa bog‘ichga yo‘naltiriladi, undan aylantirilib yana qarama-qarshi tomonga yo‘naltiriladi, bunda har bir galdagi aylana avvalgi aylanishning bir qismini berkitib boradi, u bosh gumbazi berkilgunga qadar davom ettiriladi. Shundan keyin bir yoki ikkita sirkulyar yo‘l bilan bint mahkamlanadi, bog‘ichlarning biridan o‘tkaziladi va bog‘ichning ikkinchi uchi bilan iyak ostidan bog‘lab qo‘yiladi. Ko‘zga qo‘yiladigan bog‘lamlar. Bir ko‘zga qo‘yiladigan bog‘lam monokulyar bog‘lam deyiladi. (12.7-rasm). Shuni yodda tutish kerakki, bintlash kasal ko‘zdan boshlanadi. Bintni bosh atrofidan sirkulyar yo‘l bilan o‘tkazib(bunda pesona va ensa do‘nglari qamrab olinadi) mahkamlovchi aylana hosil qilinadi. 12.7-rasm. Bir ko‘zga qo‘yiladigan bog‘lam Keyin bintni orqa tomondan ensaga qarab yo‘naltirib, uni shikastlangan ko‘z tomondagi quloqning ostidan olib o‘tib, chakka orqali yuqoriga ko‘tariladi va u shikastlangan ko‘zni berkitadi. Mana shu ikkinchi yo‘l orqali sirkulyar mahkamlovchi yo‘lga o‘tadi, keyin yana ikkinchi yo‘lga qaytiladi. Shu yo‘sinda yo‘llarni galma-gal almashtirib kasal ko‘z berkitiladi. Har ikkala ko‘zga qo‘yiladigan bog‘lam – binokulyar bog‘lam deb ataladi. Bu bog‘lam ham bir ko‘zga qo‘yiladigan bog‘lam kabi boshlanadi. Sirkulyar - mahkamlovchi yo‘l qilingach, ikkinchi yo‘l quloq ostidan o‘tadi, ko‘zni berkitib yana mahkamlovchi sirkulyar yo‘l hosil qilib, keyin pesona orqali pastga tushib, ikkinchi ko‘zni yopadi, uni quloq ostidan o‘tkazib yana mahkamlovchi sirkulyar yo‘lga qaytiladi. Shunday qilib, bu bog‘lamda uchta yo‘l navbatma- navbat takrorlanadi: sirkulyar –mahkamlovchi yo‘l, ikkinchisi quloq ostidan bir ko‘zga, uchinchisi pesonadan ko‘zga tushib uni berkitgach, quloq ostiga yo‘naladi. Torakobraxial bog‘lam. Bog‘lamning bu turi asosan yelka suyagining sinishlarida tavsiya etiladi. Bajarilish texnikasi bo‘yicha bu juda oddiy bog‘lam. Torakobraxial bog‘lamning 2 xil varianti bor. Birinchi variantda bintning ikki xil yo‘li bor. Birinchi yo‘l – yelkaniqo‘krak qafasiga nisbatan ishonchli fiksatsiyalash uchun odatdagi bir necha aylanishli spiralsimon bog‘lash.(12.8-rasm). 12.8-rasm Torakobraxial bog‘lam. Ikkinchi yo‘l birinchisining davomi bo‘lib, u kasal tomondagi qo‘ltiq osti chuqurchasidan orqaga o‘tib pastga tushadi, tirsakka uning orqasidan o‘tib, oldinga yo‘naltiriladi va bilakdan bilak bo‘g‘imiga yaqin joydan o‘tib, sog‘lom tomondagi qo‘ltiq osti chuqurchasi orqali orqa tomonga o‘tadi. Birinchi va ikkinchi yo‘llar yelka vabilakning to‘liq immobilizatsiyasi ta’minlangunga qadar bir necha bor takrorlanadi. Ikkinchi variantdagi birinchi yo‘l yuqoridagidek, ikkinchi yo‘l bilakni ko‘tarib turib, tepaga qarab qiyshiq tarzda sog‘lom yelka ustiga yo‘naladi. Bu bog‘lamlar o‘mrov, yelka, bilak suyaklarining sinishlarida, yelka va tirsak bo‘g‘imlarining shikastlanishlarida immobilizasiya shinalari bo‘lmagan taqdirda qo‘llaniladi. Sopqonsimon bog‘lam – bunday bog‘lamlar asosan burun, dahan, ensa va peshona sohasiga qo‘yiladi. Sopqonsimon bog‘lam deyilganda – o‘rtasi tutashgan va ikki tomoni uzunasiga kesilgan bint yoki boshqa matodan tayyorlangan bog‘lam tushuniladi. Ushbu bog‘lam qo‘yilganda, albatta, uning so‘ngi qismlari bir-biri bilan bog‘lanadi. T-shaklidagi bog‘lamlar chot va orqa chiqarish teshigi sohasiga qo‘yiladi. U keng doka tasmadan tashkil topib, uning bir tomoniga gorizontal tasma (belbog‘) mahkamlanadi. Dokaning pastki uchi bir oz uzunlikda 2 ta tasmaga ajratib qirqiladi. Gorizontal tasma tana atrofida aylantirib bog‘lanadi, vertikal qismi orqa tomondan pastga tushirilib, chot qismidan o‘tib, qorinning oldingi tomonidan belbog‘ga bog‘lab qo‘yiladi. Bintli bog‘lamlar. Bintlar ingichka (3–5–7 sm), keng (15–16 sm) va o‘rtacha (10–12 sm) bo‘ladi. Ingichka bintlar qo‘l va oyoq barmoqlarini; o‘rtacha bintlar 100 boshni, panjalarni, bilakni, oyoq panjasini, boldirni; keng bintlar ko‘krak.To‘g‘ri qo‘yilgan bintli bog‘lam desmurgiyaning quyidagi asosiy talablarini qondirishi kerak: tananing kasal qismini to‘liq yopishi; qon va limfa aylanishini buzmasligi; bemor uchun qulay bo‘lishi; imkoniyat boricha estetik jihatdan chiroyli bo‘lishi lozim. Bintli bog‘lamlarni qo‘llashning asosiy qoidalari: 1. Kasalni shunday o‘tqazish yoki yotqizish kerakki, bintlanayotgan tana qismi harakatsiz va bintlashga qulay bo‘lsin. 2. Bintlayotgan odam bemorning yuziga qarab turishi kerak va u bintlash vaqtida kasalni vizual kuzatish imkoniyatiga ega bo‘lsin. 3. Bintlash doimo periferiyadan markazga (quyidan yuqoriga) qarab amalga oshiriladi (12.9-rasm). 12.9-rasm. Bintli bog’lam qo’yish. 4. Bintlash o‘ng tomondan chap tomonga qarab soat strelkasiga qarama- qarshi amalga oshiriladi. 5. Bintlash birinchi mustahkam aylana qo‘yishdan boshlanadi. 6. Keyingi har bir aylanish avvalgi aylanishning yarmini yoki uchdan birini berkitishi kerak. 7. Bint o‘ramini bintlanayotgan yuzada g‘ildiratib, undan ko‘tarmay aylantirish kerak. 8. Bintlash ikki qo‘llab amalga oshiriladi: bir qo‘l bilan bint o‘ramini g‘ildiratish, ikkinchi qo‘l bilan o‘ralgan bintni tekislab turish kerak. 9. Bintni bir xilda tortish kerak, chunki uning yo‘llari chalkashib har xil burmalar hosil qilmasligi kerak. 10. Bintlash vaqtida tananing bintlanayotgan qismi shunday holatda joylashtirilishi kerakki, shu holat bintlab bo‘lgandan keyin ham saqlansin. 11. Tananing konus shakliga ega bo‘lgan qismlariga (son, boldir) bog‘lam qo‘yilayotgan vaqtda bintning tanaga jipsroq joylashishi uchun har 1–2 aylanishdan keyin bir marta o‘qi atrofida burash kerak. 12. Bog‘lamning oxirida bint mahkamlab qo‘yiladi (tugib qo‘yiladi). Yugan» bog‘lami. Bu bog‘lam yuz, iyak sohasi va ba’zan tananing tukli qismlarini bog‘lashda tavsiya etiladi. «Yugan» bog‘lami 4 ta navbatlashuvchi yo‘llardan tashkil topadi. Birinchi va ikkinchi yo‘llar – sirkular mahkamlovchi (ensa va peshona do‘nglaridan o‘tadi) yo‘llardir. . Keyin bint vertikal holatda 4, 5 va 6-yo‘llar bilan iyak ostidan o‘tadi. Keyin bint gorizontal holatga (aylana yo‘l) o‘tib, 7 va 8-yo‘llarni hosil qiladi. Keyin bog‘lam qotiriladi. Mana shu yo‘llarni navbati bilan almashtirib, butun boshni yoki ikkala chakkani bog‘lam bilan yopish mumkin. Barmoqlar bog‘lami. Bitta barmoqni bintlashda birinchi (mahkamlovchi) sirkular yo‘l bilan bo‘g‘imning yuqorirog‘idan bir necha marta aylantirib qo‘yiladi. Keyin bint panjalarning orqa tomonidan qiyshiq yo‘naltirilgan holda shikastlangan barmoqning tirnoq jimjilog‘iga olib boriladi. Uni berkitib orqaga qaytiladi, keyin spiral yo‘llar bilan tirnoq jimjilog‘idan barmoq asosigacha bintlanadi, panjaning orqa yuzasida bint kesishib o‘tgach, sirkular yo‘llar bilan birlamchi mahkamlovchi yo‘llarga keltirib yana mahkamlanadi. Barmoqlarning «qo‘lqop» bog‘lami xuddi shu tarzda amalga oshiriladi, bu yerda bitta barmoq emas, hamma barmoqlar bintlanadi. O‘ng qo‘lni bog‘lashda bosh barmoqdan, chap qo‘lni bog‘lashda 5-barmoq (jimjiloq)dan boshlash kerak. Bosh barmoqqa bog‘lam boshoqsimon ko‘rinishda, qolgan barmoqlarga esa bog‘lam qaytariladigan ko‘rinishda qo‘yilishi mumkin. Panjalar bog‘lami. Panjalarga bog‘lam qaytariladigan ko‘rinishda bog‘lanadi. Avval to‘rtta barmoq birgalikda, keyin bosh barmoqqa bog‘lov alohida bajariladi. Bilaklar bog‘lami. Spiralsimon ko‘rinishda bukishlar hosil qilib bog‘lam qo‘yiladi. Tirsak bo‘g‘imiga bog‘lam qo‘yish zarurati bo‘lganda tirsakni 900 li burchak ostida bukib, bog‘lam toshbaqasimon – tarqaluvchi yoki qo‘shiluvchi ko‘rinishda qo‘yiladi (12.10- rasm). 12.10-rasm. Tirsak bo‘g‘imiga bog‘lam qo‘yish. Yelkaning boshoqsimon bog‘lami. Bintlash shikastlangan tomonga yo‘naltirilgan holatda amalga oshiriladi. Bintning birinchi yo‘llari (sirkular) mahkamlovchi bo‘lib hisoblanadi. Qo‘ltiq osti chukurchasiga uning yiringli yallig‘lanish jarayonlarida (gidradenit) bog‘lov qo‘yiladi. Desmurgiyaning ko‘plab qo‘llanmalarida berilgan bog‘lovlar o‘rnidan oson qo‘zg‘alib tushib ketadi. Bu kamchilliklardan xoli qulay va bo‘lgan usul sopqonsimon usuldir. Uni qo‘yish uchun keng bint (kengligi – 16–20 sm, uzunligi – 1 m) olinib, ikki uchi to‘rtga ajratib kesiladi. Bintning kesilgan qismi qo‘ltiq osti chuqurchasiga shunday qo‘yiladiki, to‘rtta tasmasi ko‘krak qafasiga, to‘rtta tasmasi yelkaga chiqib turadi. Ko‘krakka ketadigan ikki uchi ko‘krak atrofida, qolgan ikkitasi yelka usti va bo‘yin o‘rtasida mahkamlanadi. Qarama-qarshi tomondagi ikkita tasma yelka atrofida va yelka usti sohasida mahkamlanadi. Mahkamlanishning yaxshi chiqishi uchun terining bog‘lam turadigan joylariga kleol surkab qo‘yish maqsadga muvofiqdir. Ko‘krak qafasini bintlashda butsimon, sakkiz ko‘rinishdagi bog‘lamlar qo‘llaniladi. Oyoqlarga qo‘yiladigan bog‘lamlar. Son va tizzaga qo‘yiladigan bog‘lamlar joyidan qo‘zg‘alib ketmasligi uchun bint spiralsimon o‘rash yo‘li bilan qo‘yiladi. Tizza bo‘g‘imi sohasiga toshbaqasimon qo‘shiluvchi yoki tarqaluvchi bog‘lamlar qo‘yiladi. Boldir-tovon bo‘g‘imiga sakkizsimon bog‘lam qo‘yiladi. U boldirning pastki uchdan bir qismida sirkular yo‘l bilan boshlanib, keyin qiyshiq holda tovonning orqa tomoniga tushadi, uning atrofida aylantirilib tepaga ko‘tariladi, avvalgi yo‘l bilan kesishadi va boldirda mahkamlanadi. Qattiq bog‘lamlar. Maxsus shinalar. Qattiq bog‘lamlar fiksatsiyalovchi va ekstensiyali turlariga bo‘linadi. Qattiq bog‘lamlar Turi Fiksatsiyalovc hi simli (narvonsimon to‘rsimon fanerli kartonli Ekstensiyali Diterixs shinasi Narvonsimon shina (Kramer shinasi) – rux bilan qorejagan va toblangan po‘lat simlardan tayyorlangan bo‘lib, narvon shakliga ega, 12x100 va 10x60 sm o‘lchamli turlari bor. Uni istalgan shaklgakeltirish mumkin, qo‘yish texnikasi ham juda sodda, shuning uchun ham uni qo‘l va oyoq jarohatlarida qo‘llash mumkin. To‘rsimon shina (Filbri shinasi) – yumshoq va ingichka simdan tayyorlangan bo‘lib, o‘lchami 12 x 100 sm, juda oson bukiladi va egiladi, istalgan shaklga keltirish mumkin, lekin u yetarli darajada qattiq emas va juda egiluvchan. Fanerli shinalar singan yoki chiqqan qo‘l va oyoqlarni immobilizatsiya qilishda yengillik bilan moslashadigan vositalar hisoblanadi. Diterixs shinasi qo‘l va oyoqlarni harakatsizlantirish bilan bir vaqtda ularni cho‘zish (ekstenziya) imkonini beradi. Ushbu shina son suyagi, tosson va tizza bo‘g‘imlari singanda qo‘llaniladi, to‘piq, boldir – oyoq panjasi bo‘g‘imi va panja jarohatlanganda qo‘llash man etiladi. Shina 4 qismdan iborat: 1) panjaosti qismi; 2) tashqi (katta o‘lcham); 3) ichki va 4) chilvirli tayoqcha buragich. Shinaning asosiy kamchiligi son va bolder sohasining orqa tomonidan mahkamlaydigan detali yo‘q, shuning uchun ham singan suyak bo‘lakchalarining orqaga siljishi kuzatilishi mumkin. Shinalarni qo‘yish qoidalari. 1. Jarohatlangan sohaga qo‘shimcha ikki bo‘g‘imni (yuqorigi va pastki) qo‘shib ishonchli immobilizatsiya qilish, son va yelka singanda esa uchta bo‘g‘im harakatsizlantiriladi. 2. Jarohatlangan sohaga to‘g‘ri fiziologik holat berish. 3. Yopiq sinishlarda ushbu sohani o‘z o‘qi bo‘ylab biroz cho‘zib harakatsizlantirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 4. Ochiq sinishlarda jarohatdan chiqib turgan suyak bo‘lakchalarini olib tashlash yoki joyiga qaytarib to‘g‘rilash man etiladi. 5. Jarohatlangan shaxsning ustki va oyoq kiyimlarini yechish unga qo‘shimcha tan jarohati yetkazilishiga sabab bo‘lishi mumkin, shuning uchun, ayniqsa ochiq sinishlarda yechintirish maqsadga muvofiq emas. 6. Ochiq sinishlarda immobilizatsiya qilishdan oldin jarohatga aseptic bog‘lam qo‘yiladi, ushbu soha jarohatdan oldin qanday holatda turgan bo‘lsa, xuddi shunday holatda harakatsizlantiriladi, bunda yordamchi ko‘maklashadi. 7. Zarurati bo‘lmagan hollarda rezina jgut ishlatmaslik lozim. 8. Shinalarni yalang‘och tanaga qo‘yish man etiladi. Shinaga oldindan mato o‘raladi yoki kiyim ustidan qo‘yiladi. Shina qirg‘oqlari terini shikastlamasligi kerak. 9. Bo‘g‘imlar jarohatlanganda sohani cho‘zib harakatsiz-lantirish maqsadga muvofiq emas. 10. Shifoxonaga olib borish vaqtida jarohatlanganni zambilga o‘tkazishda shikastlangan sohani avaylab amalga oshirish kerak. 11. Shina jarohatlangan sohaga bint bilan mahkam o‘ralgan bo‘lishi lozim. Kramer shinasini qo‘l va oyoqlarga qo‘yish uch bosqichdan iborat: 1-bosqich – tana qismining shakliga shinani moslashtirish. 2-bosqich – shinaning ichki tomonini paxta bilan yopib, bint yordamida mahkamlash. 3-bosqich – shinani joylashtirish va umumiy qabul qilingan bog‘lash usuli yordamida mahkamlash. Diterixs shinasini qo‘yish 7 bosqichdan iborat: 1) shinaning panja ostki qismi oyoq panjasi ostiga «sakkizsimon» bog‘lam ko‘rinishida bintlar yordamida mahkamlanadi; 2) tashqi qismi (uzun qismi) qo‘ltiq ostidan panja ostki qismining metall quloqchasi orqali o‘tkazilib, undan 8–10 sm ortiqcha uzunlikda qo‘yiladi; 3) ichki qismi chot sohasidan panja ostki qismining metall quloqchasi orqali o‘tkazilgan holatda qo‘yiladi; 4) boldir sohasining osilib qolmasligi uchun, qo‘shimcha ravishda Kramer shinasidan foydalanish tavsiya etiladi; 5) suyaklarga tegib turgan joylarga paxtadan yoki porolondan qistirgichlar qo‘yiladi. 6) sirkular yo‘nalishda bint yordamida shina boldir, son, qorin va ko‘krak qafasiga mahkamlanadi; 7) tayoqchali buragich yordamida cho‘zish amalga oshiriladi. 2. Yurak-o‘pka reanimatsiyasi (qayta jonlantirish) ni o‘tkazish qoidasi. Terminal holatlar. Terminal holat – bu hayot bilan o‘lim orasidagi chegaradir. U bir necha darajadan iborat: 1. Predagoniya 2. Agoniya. 3. O‘lim. O‘limning ham bir necha turi mavjud: Klinik o‘lim Sotsial o‘lim Biologik o‘lim Klinik o‘limning asosiy belgilari: Yurak urishdan to‘xtagan Nafas olish belgilari yo‘q Behushlik Klinik o‘lim o‘rtacha 4-6 minut davom etadi. Bu vaqt 1-2 minutgacha qisqarishi yoki 10-15 minutgacha uzayishi mumkin. Klinik o‘limning qo‘shimcha belgilari: qorachiqning kengayishi Teri qoplamalarining oqarishi Reflekslarning yo‘qolishi Sotsial o‘limda bosh miya hujayralari o‘lishi, yurak-o‘pka faoliyati tiklanishi mumkin. Biologik o‘lim – orqaga qaytarib bo‘lmaydigan jarayondir. Belgilari: Yorug‘likka javob reaksiyasi yo‘q Qorachiq torayadi Nafas va puls yo‘q Murda dog‘lari paydo bo‘ladi Jarohatlangan va og‘ir shikastlangan bemorlarni birlamchi ko‘rikdan o‘tkazish uchun quyidagilar amalga oshiriladi: Д – jabrlanuvchi va yordamchini zararsizlantirish. Bunda voqea sodir bo‘lgan joyning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda harakat qilinadi. Agar qishning issiq kuni bo‘lsa, jabrlanuvchining nafas yo‘llarini bo‘shatish maqsadida yoqasi bo‘shatiladi, ustki qalin kiyimlari yechib tashalnadi. Р – es–hushini tekshirish (peshonaga bir qo‘limizni qo‘yib, 2- nchi qo‘limiz bilan yelkasiga urib ko‘ramiz va biror narsa so‘raymiz). A – Nafasni tekshirish (ko‘raman, eshitaman, sezaman). Bunda ko‘zimiz bilan jabralnuvchining ko‘krak qafasi harakatlanayotganini ko‘ramiz. Bemorning burniga quloq tutib, nafas shovqinini eshitamiz. Qo‘limizni bemorning ko‘krak qafasi ustiga qo‘yib, bemorning nafas olayotgan yoki olmayotgani ni sezamiz. Sog‘lom odam 1 daqiqada 16-20 ta nafas oladi. B – Nafas yo‘llari ochiqligida (qo‘lni bo‘yin orqasidan o‘tkazib, o‘ng qo‘l bilan pastki jag‘ yuqoriga va orqaga tortiladi). Og‘izni yot narsalardan tozalab, yoshidan qat’iy nazar 2 marta sinov nafas beriladi. C– Bemorning tomir urishi (puls) ni tekshirish. Buning uchun jabrlanuvchining bilak va uyqu arteriyalaridagi tomir urishi tekshiriladi. Sog‘lom odamning tomiri 1 daqiqada 70-80 tagacha uradi. Katta yoshlilarda yurak-o‘pka faoliyatini tiklash tadbirlarini o‘tkazish Agar voqea sodir bo‘lgan joyda xavf-xatar bo‘lmasa, birlamchi ko‘zdan kechirish o‘tkaziladi. Jabrlanuvchining hushi joyidaligini aniqlash uchun, "Sizga yordam kerakmi?” deb baland ovoz bilan so‘rab, chapak chalib, trapetsiyasimon muskuli siqish lozim. Jabrlanuvchi hushsiz bo‘lsa jabrlanuvchini asta orqasiga aylantiriladi (zarur bo‘lgan taqdirdagina). Nafas yo‘llarini ochib, nafas bor-yo‘qligi tekshiriladi. Buning uchun boshini orqaga egib, iyagi ko‘tariladi. Nafas bor-yo‘qligini aniqlash uchun 5 sekund davomida ko‘rish, eshitish va sezish nazoratidan foydalaniladi. Jabrlanuvchi nafas olmayotgan bo‘lsa, jabrlanuvchini qattiq joyga orqasi bilan yotqizib, "Og‘izdan-og‘izga" ikki marta to‘la puflab, jabrlanuvchining burun kataklari qisiladi. Lablar bilan jabrlanuvchining og‘zini zich tutib, 2 marta to‘la puflanadi. Havo o‘pkasiga o‘tayotganiga ishonch hosil qilish uchun ko‘krak qafasi ko‘tarilishi kuzatiladi. 12.11-rasm. Qo‘l kaftini to‘shga qo’yish. Tomir urayotgan-urmayotganligini tekshirish uchun 10 sekund davomida tomir urishi tekshiriladi. Yurakni yopiq massaj qilish uchun: • Barmoq bilan to‘shning quyi chekkasidagi chuqurchani topib, barmoq shu yerga qo‘yiladi. Jabrlanuvchining tovoniga yaqin bo‘lgan qo‘lni ishlatish zarur. • Boshqa qo‘lning kaftini jabrlanuvchining to‘shiga, barmoqlar turgan joydan yuqoriroqqa qo‘yiladi. • Barmoqlarni chuqurchadan olib, birinchi qo‘lning kaftini boshqa qo‘ldan yuqoriroqqa qo‘yiladi. • Barmoqni ko‘krak qafasiga tekizmaslik kerak. To‘shni 15 marta bosiladi. Bosishda qutqaruvchining yelkasi kaftlari ustida turishi lozim. To‘sh 4 sm dan 5 sm gacha chuqurlikda 10 sekund ichida taxminan 15 marta bosiladi (1 minutda 80 dan 100 martagacha) bosiladi. Bir maromda, tikka, qo‘lni doimo to‘sh ustida tutgan holda bosish kerak. Muolajani o‘tkazayotganda tebratuvchi harakat qilmaslik lozim. Bu bosishning ta’sirini kamaytirib, kuchning bexuda sarflanishiga olib keladi. Navbatdagi bosishni boshlashdan oldin ko‘krak qafasi dastlabki holatiga qaytishiga yo‘l qo‘yib berish kerak. "Og‘izdan-og‘izga" 2 marta to‘la puflanadi. Buning uchun boshini orqaga egib, iyagini ko‘tarib, nafas yo‘llari ochiladi. Jabrlanuvchining burun kataklarini qisib, ikki marta to‘la puflanadi, har biri 1,5-2 sekund davom etishi kerak. havo o‘pkaga o‘tayotganiga ishonch hosil qilish uchun ko‘krak qafasi ko‘tarilayotgani kuzatiladi. To‘shni bosish va puflash siklini davom ettiriladi. Buning uchun 15 marta bosish va 2 marta puflashdan iborat 3 sikl bajariladi. Bolada yurak-o‘pka faoliyatini tiklashni o‘tkazish Eng avvalo, hodisa sodir bo‘lgan joyda xavf-xatar yo‘qligiga ishonch hosil qilinadi va jabrlanuvchining hushi joyidaligini aniqlanadi. Nafas yo‘llarini ochib, nafas bor-yo‘qligi tekshiriladi. Bolaning boshini asta orqaga egib, iyagini ko‘tarib, nafas bor-yo‘qligini aniqlash uchun 5 sekund davomida ko‘rish, eshitish, sezish nazoratidan foydalaniladi. Bola nafas olmayotgan bo‘lsa, bolani qattiq joyga orqasi bilan yotqizing, bunda boshi va yuragi bir xil tekislikda bo‘lishi kerak. "Og‘izdan-og‘izga" ikki marta to‘la puflanadi. Bolaning burun kataklarini qisib, har biri 1,5-2 sekund davom etadigan qilib ikki marta to‘la puflanadi, havo o‘pkaga o‘tayotganiga ishonch hosil qilish uchun ko‘krak qafasi ko‘tarilishi kuzatiladi. a) b) 12.12-rasm. Havo yuborish. Tomiri urayotgan-urmayotgani uyqu arteriyasidagi tomir urishidan tekshiriladi. Yurakni yopiq massaj qilish uchun qo‘lni to‘g‘ri qo‘yish lozim. Barmoq bilan to‘shning quyi chekkasidagi chuqurchani topib, boshqa qo‘l kaftini to‘shning barmoqlar turgan joyidan yuqoriroqqa qo‘yiladi.(10.11-rasm). To‘shni 5 marta bosiladi. Bosishda qutqaruvchining yelkasi kaftlari ustida turishi lozim. To‘sh 3 sm gacha chuqurlikda, 3 sekund ichida taxminan 5 marta bosilishi lozim. Bir maromda, tikka, qo‘lni doimo to‘sh ustida tutgan holda bosish kerak. Boshqa qo‘l bilan havo yo‘llari ochiqligini ta’minlash kerak. (12.12-rasm. a)).Bola nafas olmayotgan bo‘lsa, tez yordam kelgunicha yurak-o‘pka faoliyatini tiklash tadbirlarini o‘tkazish davom ettiriladi. To‘shni 5 marta bosish va bir marta puflashdan iborat siklni bajariladi va tomir urishi tekshiriladi. Nafas olish to‘xtaganda birinchi yordam ko‘rsatish: kattalar va bolalarda sun’iy o‘pka ventilyatsiyasini o‘tkazish. Sun’iy o‘pka ventilyatsiyasi jabrlanuvchining organizmini uning hayotini saqlab qolish uchun zarur bo‘lgan kislorod bilan ta’minlash maqsadida jabrlanuvchi o‘pkasiga havo puflashdan iborat. Sun’iy o‘pka ventilyatsiyasi nafas olmayotgan, biroq tomiri urib turgan jabrlanuvchilarda o‘tkaziladi. Agar hodisa sodir bo‘lgan joyda xavf-xatar bo‘lmasa, dastlabki tekshirish o‘tkaziladi. Jabrlanuvchining xushi joyidaligini aniqlash, "Sizga yordam kerakmi?" deb baland ovoz bilan so‘rash lozim.(12.13-rasm). 12.13-rasm. Jabrlanuvchining xushi joyidaligini aniqlash. Jabrlanuvchi hushsiz bo‘lsa, jabrlanuvchini asta orqasiga aylantirib (zarur bo‘lgan taqdirdagina), nafas yo‘llarini ochib (boshini orqaga egib, iyagini ko‘taring), boshini orqaga egib, iyagini ko‘tarib, bolalarda - peshonasiga asta bosib, iyagini ehtiyotkorlik bilan ko‘tariladi. 12.14-rasm. "Og‘izdan-og‘izga" nafas berish. Nafas bor-yo‘qligini tekshirish uchun nafas bor-yo‘qligini aniqlash kerak. Buning uchun 5 sekund davomida ko‘rish, eshitish va sezish nazoratidan foydalanish lozim. Nafas olmayotgan bo‘lsa, "Og‘izdan-og‘izga" 2 marta to‘la puflanadi. (12.14-rasm). Tomiri urayotgan-urmayotganini tekshirish uchun kekirdakni paypaslab topib, bo‘yinning yonida joylashgan chuqurchaga barmoq surib boriladi. Tomir urishi 10 sekund davomida tekshiriladi. Sun’iy o‘pka ventilyatsiyasini o‘tkazish davom ettiriladi. Buning uchun boshni orqaga egib, iyagini ko‘tarish uslubi bilan nafas yo‘llarini havo o‘tadigan holatda tutib turiladi. Jabrlanuvchining burun kataklari qisiladi: • Kattalarda: har 5 sekundda 1 marta to‘la puflanadi. • Bolalarda: har 3 sekundda 1 marta to‘la puflanadi. • Go‘daklarda: har 3 sekundda 1 marta to‘la puflanadi. Havo o‘pkaga o‘tayotganiga ishonch hosil qilish uchun ko‘krak qafasi ko‘tarilishi kuzatiladi. Katta yoshli jabrlanganlarda: shu ishni 1 minut davom ettirib, bu vaqt ichida 12 marta puflanadi. Bolalarda: shu ishni 1 minut davom ettirib, bu vaqt ichida 20 marta puflanadi. Tomir urishi va nafasni bir necha minut oralatib tekshirib turiladi. Agar jabrlanuvchining tomiri urib turgan bo‘lsa-yu, avvalgidek nafas olmayotgan bo‘lsa, tez yordam yetib kelgunicha sun’iy o‘pka ventilyatsiyasi davom ettiriladi. Agar jabrlanuvchining tomiri urmayotgan, o‘zi nafas olmayotgan bo‘lsa, yurak-o‘pka faoliyatini tiklash ishini (reanimatsiya)ni o‘tkazish boshlanadi. Jabrlanuvchining tomiri urayotgani va u nafas olayotgani sezilsa, jabrlanuvchini xushiga keltiruvchi holat (tiklanish holati)da yotqizib, nafas yo‘llarini havo o‘tadigan holatda tutib turiladi. Nafas olishini kuzatib turib, qattiq qon ketayotgani ma’lum bo‘lib qolsa, u to‘xtatiladi. Go‘daklarda yurak-o‘pka faoliyatini tiklash tadbirlarini o‘tkazish 12.15-rasm. Go’dakning nafas olishini aniqlash Bir yoshga yetmagan go‘dakda tomir urishini aniqlash juda murakkab. Shuning uchun, agar maxsus tayyorgarlik bo‘lmasa, nafasi to‘xtagan go‘dakning tomirini bir necha sekunddan ortiq tekshirish mumkin emas. Bo‘g‘ilishdan bo‘lak hodisalarda go‘daklarda, odatda, nafas to‘xtagach, tomir urishi ham to‘xtaydi. (12.15-rasm). Go‘dakning tomir urishi katta yoshlilarniki kabi uyqu arteriyasida emas, balki qo‘lning ichki tomonidagi, yelkasiga yaqin yelka arteriyasida tekshiriladi. . 12.16-rasm. Go’dakning hushini aniqlash. Go‘dakning qo‘lidagi yelka suyagiga, tirsagiga emas, balki qo‘ltiq chuqurchasi yaqiniga ikkita barmoqni qo‘yib, barmoqni qo‘lga yengil botirib, 5-10 sekund davomida tomir urishi tekshiriladi. Go‘dakning hushi o‘zidaligini aniqlash uchun go‘dakni baland ovoz bilan chaqirib, go‘dakning qo‘l-oyog‘ini bir oz chimchilanadi. Go‘dak behush bo‘lsa, go‘dakni orqasiga aylantirib, asta o‘zimiz tomon tortib, boshi va bo‘ynini ushlab turib aylantiriladi. (12.16-rasm). Nafas yo‘llarini ochib, nafas bor-yo‘qligi tekshiriladi. Buning uchun bolaning boshini bir oz orqaga egib, nafas bor-yo‘qligini aniqlab, ko‘rish, eshitish va sezish nazoratidan 5 sekund davomida foydalaniladi. Go‘dak nafas olmayotgan bo‘lsa, go‘dakni qattiq joyga orqasi bilan yotqizib, 2 marta sekin puflanadi. Havo o‘pkaga o‘tayotganiga ishonch hosil qilish uchun ko‘krak qafasining ko‘tarilishi kuzatiladi. Tomir urishi yelka arteriyasida 10 sekund davomida tekshiriladi.(12.17-rasm). 12.17-rasm. Go’dakning tomir urishini tekshirish. Xushdan ketish, kollaps va shokda birinchi yordam ko‘rsatish. Hushdan ketish to‘satdan qisqa vaqtga hushdan ketish bo‘lib, miyaning birdaniga qonsizlanishidan sodir bo‘ladi. Obmorok asab tizimi chidamsiz, zaif, astenik konstitutsiyaga ega kishilarda, charchash, og‘ir jismoniy yoki psixoemotsional zo‘riqishdan so‘ng, kuchli og‘riqlar natijasida, ayrim holda esa qo‘rqish natijasida ham kelib chiqadi. Hushdan ketishning kechishi miyada to‘satdan qon aylanishi yetishmovchiligi va uning ishemiyasi (qonsizlanishi)ga bog‘liq. Bu qorin bo‘shlig‘i qon tomirlarining kengayishi va qonning organizmda qayta taqsimlanishi tufayli yuz beradi. Bu jarayon boshlanishida bemor esnashi, yuz terisining oqarishi, peshonasidan sovuq ter ajralishi, nafas olishning tezlashishi kuzatiladi. Shundan so‘ng bemor hushini yo‘qotib yerga yiqiladi. Ba’zan obmorok yuqoridagi belgilarsiz ham ro‘y berishi mumkin (12.18-rasm). Birinchi yordam. Hushdan ketish nisbatan kam vaqt davom etishiga qaramasdan, hushdan ketgan kishiga, albatta, tezlik bilan birinchi yordam ko‘rsatish zarur. Birdaniga uning oyoqlarini tepaga ko‘tarish kerak, shunda miyada qon almashinuvi tiklanadi, toza havoga olib chiqish, boshini teparoq qilib orqasi bilan yotqizib qo‘yish lozim. Ko‘krak qismidagi tugmalarni bo‘shatish kerak, chunki bo‘yin va ko‘krak qisilib qolmasligi kerak. Ko‘pincha to‘g‘ri yordam ko‘rsatish natijasida hushdan ketish holati tezda o‘tib ketadi. 12.18-rasm. Hushdan ketganda birinchi tibbiy yordam ko’rsatish Shuningdek, oddiy usullar bilan ham tashqi qo‘zg‘alish ta’sirini o‘tkazish mumkin: yuziga shapatlab urish; o‘tkir hidli moddalarni (ammiak), masalan, navshadil spirtini paxtaga tomizib hidlatish kerak. Agar behush kishi xirillab nafas ola boshlasa yoki nafas olishi umuman to‘xtasa, unda tili og‘iz orqasiga ketib qolmaganligini tekshirish lozim. Nafas olish va tomir urishi to‘xtasa, bu holat organik kasalliklari bo‘lganda (yurak porogi, yurak ritmi buzilganda, serebral-qon tomir yetishmovchiligida, miokard infarktida, o‘pka arteriyasi tromboemboliyasida) tezda jonlantirish tadbirlarini hamda shifoxonaga joylashtirish choralarini o‘tkazish lozim. Kollaps yurak-tomir yetishmovchiligining nisbatan og‘ir ko‘rinishi hisoblanadi. Kollaps holatida tana harorati pasayadi, ter ajraladi, teri qoplamlari oqaradi, puls juda kuchsizlanib ipsimon bo‘ladi (terining marmar rangida bo‘lishi, siydik ajralishining kamayishi yoki to‘xtashi, miya gipoksiyasi paydo bo‘lishi). Tez yordam ko‘rsatish tadbirlari: kollaps holatidagi bemor boshini pastga qaratib qo‘yish kerak; vena tomiriga asta-sekin quyidagi vazopressor vositalar yuboriladi: mezaton 1 % – 0,2–0,3 ml 0,9 % li natriy xlorid eritmasida; noradrenalin0,1 % – 1,0; poliglyukin, reopoliglyukin 400,0ml tomchilatib; prednizolon 60–90mg; puls kamayganda atropin 1 % – 1; zudlik bilan asosiy kasalligi bo‘yicha gospitalizatsiya qilish. Hushning yo‘qolishi – shunday holat bo‘lib, bunday shaxs harakatsiz yotadi, savollarga javob bermaydi, tashqi ta’sirlarni qabul qilmaydi. Bunday holat ko‘plab sabablar natijasida kelib chiqadi, lekin barcha hollarda sezgi markazi – bosh miya jarohatlanadi. Miyaning jarohatlanishi bevosita ta’sir natijasida – bosh jarohatlanishlarida qon qo‘yilishi, elektrdan shikastlanish, zaharlanishlar (shu jumladan, alkogolizm) natijasida yuzaga kelishi, shok, yurak kasalliklari, jigar yoki bo‘yrak yallig‘lanishida va sovuq urganda yuz berishi mumkin. Koma – hushni yo‘qotishning chuqur buzilishi bo‘lib, unda og‘riqqa nisbatan reaksiya yo‘qoladi. Komaning quyidagi turlari farqlanadi: 1) serebral koma – bunda quyidagi simptom kuzatiladi: oyoqqo‘llarda harakat va sezgi yo‘qligi, og‘izning jarohatlanmagan tomonga qiyshayishi (kasal «trubka chekayapti»), ko‘zning jarohatlangan tomonga qiyshayishi (kasal bosh miyadagi jarohatlangan o‘choqqa qarayapti), shikastlangan oyoq yoki qo‘llar ko‘tarib-tushirilganda krovatga og‘irlik bilan tushadi. Apopleksik zarbalar ko‘pincha 45–60 yoshdagilarda kutilmaganda sodir bo‘ladi. Bunday bemorlarning yuzlari qizil rangda bo‘lib, bungacha ular ko‘pincha arterial qon bosimining oshishidan qiynalib yuradilar. Birinchi yordam: to‘liq tinchlikni ta’minlash; boshga sovuq qo‘yish (muzli grelka); tez yordam mashinasini chaqirish; ixtisoslashgan kasalxonaga gospitalizatsiya qilish. Shok – ingliz tilidan «zarba» deb tarjima qilinadi. Bundan 200 yil muqaddam kuchli jarohatlovchi ta’siridan kelib chiquvchi holatga shunday nom berilgan. Shok o‘zida ko‘plab simptomlarni mujassamlashtiradi, bu belgilar bemor yoki shikastlangan shaxs holatining og‘irligini ko‘rsatadi. Shokning bir necha turlari farqlanadi. Amaliyotda ko‘proq uchraydiganlari: travmatik; kardiogen; anafilaktik; kuyish shoki; infeksion – allergik; gemorragik; elektr shoki. Travmatik shok turli a’zolar va tana qismlarining shikastlanishi tufayli sodir bo‘ladi. Travmatik shok rivojlanishiga olib keluvchi asosiy omillar: og‘riq; qon yo‘qotish; shikastlangan to‘qimaning parchalanish mahsulotlari bilan organizmning zaharlanishi. Klinikasi: travmatik shokning kechishida 2 davr farqlanadi: erektil (qo‘zg‘alish); torpid (tormozlanish). Erektil davr travmadan so‘ng birdaniga boshlanib, hushning saqlanishi, harakat va nutq qo‘zg‘alishlari, o‘ziga va atrofdagilar holatiga tanqidiy qarashlarning yo‘qligi bilan tavsiflanadi. Terisi oqargan, ko‘z qorachiqlari yorug‘lik ta’sirida yaxshi kengaygan, qon bosimi normada bo‘lib, tomir urishi biroz tezlashgan. Bu davr o‘rtacha 10–20 minut davom etadi. Shundan so‘ng torpid davr boshlanadi, bunda qon bosimi birdan keskin pasayadi, sovuq ter bosadi, tana harorati pasayadi, yaqqol tormozlanish rivojlanadi va o‘lim yuz berishi mumkin. Birinchi yordam: nafas yo‘llarining o‘tkazuvchanligini tiklash; qon ketishini to‘xtatish; chiqishlarda immobilizatsiya qilish; og‘riqsizlantirishni o‘tkazish; jarohatlangan kishini eng yaqin tibbiyot muassasasiga tezda va ehtiyot qilgan holda olib borish kerak. Kuyish shoki jarohatlangan kishi tanasining 15–20 % qismi kuyganda kuzatiladi. Klinikasi ikki bosqichda kechadi: 1) qo‘zg‘alish bosqichida kuchli og‘riq, harakat bezovtaligi, ter bosishi, qaltirash; 2) 6–12 soatdan keyin kuygan kishi og‘riqni sezmaydi, sovuq ter bosishi kuzatiladi, «qahva quyqasi» ko‘rinishida qusishi mumkin, qon bosimi keskin pasayadi, tomir urishi tezlashadi, umumiy tormozlanish kuzatiladi. Tez yordam: kuyish manbasini o‘chirish; kuyishning aniq vaqtini aniqlash; «kaft» qoidasi bo‘yicha tananing qancha qismi jarohat-langanini aniqlash; og‘riqsizlantirishni o‘tkazish; vena ichiga suyuqliklar yuborish; tezkor va ehtiyotkorlik bilan jarrohlik-kuyish bo‘limiga gospitalizatsiya qilish. Tashishda jarohatlanmagan tomon bilan yotqizish kerak. Gemorragik shok asosida o‘tkir qon yo‘qotish yotadi (masalan, bachadondan tashqaridagi homiladorlikda). Qon yo‘qotishga puls tezlashishi, arterial qon bosimining pasayishi, teri va shilliq qavatlarning rangi oqarishi, ong tormozlanishi, hushning buzilishi qo‘shiladi. Arterial qon bosimining 75 mm simob ustinidan pasayib ketishi chegara holat hisoblanadi. Aylanib yurgan qon hajmining tezda kamayishi 30 % ga yetsa, yurak to‘xtashidan o‘lim yuz beradi. Elektr shoki tok urganidan so‘ng 2–3 soat mobaynida hayot uchun muhim sanalgan uzunchoq miyadagi nafas markazining falaji evaziga sodir bo‘ladi. Shuning uchun ham, elektr shikastlari qay darajada bo‘lishidan qat’i nazar, bunday bemorlar shifoxonaga yotqizilishlari shartdir. Ekstremal holatlar (klinik o‘lim)da yordam ko‘rsatish. Tanglik (terminal) holat – inson hayotidagi, sog‘lig‘iga xavf soluvchi, butun bir a’zolar majmuasidagi, nafas olish, qon aylanish doiralaridagi keskin o‘zgarish va moddalar almashinuvining buzilishidir. Qon aylanish doirasining, nafas olish va yurak urishining to‘xtashi klinik o‘lim nomi bilan tavsiflanadi. Tanglik holatining turlari: agoniya oldi; agoniya; klinik o‘lim. Agoniya oldi holati umumiy karaxtlik, hushni yo‘qotish, qon bosimining tushib ketishi, tomir urishining uyqu va son arteriyalaridan tashqari boshqa tomirlarda aniqlanmasligi, nafas buzilishlari yuzaki nafas bilan cheklanib, teri va shilliq pardalarining ko‘karib oqarishi kabilar bilan ifodalanadi. Agoniya holatidagi bemorlar hushida bo‘lmay, periferik tomirlarda tomir urishi aniqlanmaydi, uyqu va son arteriyalarida puls juda qiyinchilik bilan aniqlanadi, ko‘z qorachig‘i yorug‘likka javob bermaydi. Auskultatsiya vaqtida yurak tonlari keskin bo‘g‘iq eshitiladi. Klinik o‘lim bosh miya, qon aylanish doirasi va nafas a’zolari faoliyatining butkul to‘xtashi bilan ifodalanadi. Yurak urishi va nafas olishning to‘xtashi bilan umumiy moddalar almashinuvi susayib, ular butkul o‘z faoliyatini tamomlamaydi. Shu sababli klinik o‘lim tiklanuvchi holat hisoblanib, bosh miyaning tiklanishishiga hali fursat borligidan dalolat beradi. Biologik o‘lim – yuqoridagi najot beruvchi holatning butkul to‘xtaganligidan dalolat beradi. Biologik o‘limni tavsiflovchi asosiy belgilaridan bo‘lgan murda dog‘lari va muskullarning taxtasimon zichlashishini kuzatish mumkin. O‘limning oxirgi bosqichida uchlamchi belgilar paydo bo‘ladi. Bular yurak urishining to‘xtashi, nafas va hushning butkul yo‘qolishidir. Bu holatlarning qay darajada rivojlanishiga qaramasdan, tiklovchi reanimatsion muolajalar davomiyligini to‘xtatish qonunga mutlaq ziddir. Yurakning to‘xtash holatlarini ikkita sababga bog‘lash mumkin: kardiogen (yurakka bog‘liq) sabablar; yurakka bog‘liq bo‘lmagan sabablar. Kardiogen (yurakka bog‘liq) – miokard infarkti, yurak ritmining buzilishi, yurakning tashqaridan qisilishi, yurak tomirlarining emboliyasi. Ikkinchi guruh sabablariga yurakdan tashqari bo‘lgan a’zolardagi o‘zgarishlar, ya’ni nafas olishning buzilishi, umumiy moddalar almashinuvi va neyro-endokrin tizimidagi buzilishlar kiradi. Kutilmaganda sodir bo‘ladigan o‘lim holatlarida hayotga qayta tiklanuvchi holatlarning davomiyligini 3–5 daqiqaga teng deb bilishadi. Bundan keyingina hayot tiklanmas hisoblanadi. Nafas olishning butkul to‘xtaganligi tashxisi visual (ko‘z bilan) kuzatishlar natijasida qo‘yiladi. Nafas yo‘llarining butkul yopilganligi (obturatsiya) asosida qisman obturatsiya natijasida miyada sodir bo‘ladigan kislorod yetishmovchiligi bilan ifodalanadi. Nafas yetishmovchiligini tiklash chora-tadbirlari quyidagilardan iborat: avval bemorga maxsus holat berilib, bosh qismini ensasiga qo‘yib, og‘iz- burun yoki og‘iz-og‘iz usulida sun’iy nafas berish orqali bajariladi, agarda bu tadbirlar yordam bermasa, u holda o‘pkaning sun’iy ventilatsiyasi choralari qo‘llaniladi. 3. Tomirlardan qon ketishi, turlari, vaqtincha to‘xtatish usullari Qon aylanish doirasi tomirlaridan to‘qimalarga, tashqi muhitga yoki biror bo‘shliqqa qonning chiqishiga qon ketishi deyiladi. Bemorlar hayotiga katta xavf tug‘diruvchi holatlar asosan ko‘p miqdorda qon yo‘qotilganda paydo bo‘ladi, ya’ni bu hol qon aylanish doirasida umumiy qon hajmining keskin kamayib ketishi va to‘qimalarning kislorod bilan ta’minlanishi buzilishi tufayli kelib chiqadi. Arterial qon tomirlarida sistolik bosim 70 mm simob ustunidan pastga tushganda hayot uchun xavfli holat yuzaga keladi. Kattalarda tana vazniga qarab 4–5 l ga yaqin qon bo‘ladi. Shundan 60 % ga yaqini qon tomirlarida va 40 % esa depo a’zolarda (jigar, taloq, suyak iligi sohasida) bo‘ladi. Ba’zan katta bosimda va yuqori tezlikda qon ketganda (400–600 ml), yo‘qotilgan qon hajmi unchalik ko‘p bo‘lmasa-da, o‘lim holati yuz berishi mumkin. Chunki bunday qon ketishi vaqtida yurakka borayotgan qon hajmining keskin kamayib ketishi sababli, tomirlarda aylanayotgan qon hajmi, shu qon aylanish doirasi hajmiga to‘g‘ri kelmaydi. Qon ketishining hajmi va tezligi jarohatlangan tomirning katta-kichikligiga, jarohatning yuza yoki chuqur kesilganligiga hamda ezilib ketganligiga ham bog‘liq bo‘ladi. Qon ketishining turlari. Qon ketishining bir nechta amaliy ahamiyatga molik turlari farqlanadi. 1. Anatomik, ya’ni a’zo turlariga qarab arterial, venoz, kapillar va aralash qon ketishlarga bo‘linadi. Arterial qon ketishda qon och qizil rangda bo‘lib, katta bosim ostida, favvora ko‘rinishida otilib chiqadi. Arterial tomirlar jarohatlanganda, ularning o‘lchamiga bog‘liq bo‘lmagan holda, qisqa vaqt ichida organizmda kamqonlik yuz berib, o‘limga sabab bo‘lishi mumkin. Vena tomirlaridan ketayotgan qon to‘q qizil rangda bo‘lib, bir maromda va sekin, «buloq» ko‘rinishida oqish xususiyatiga ega. Katta venalar jarohati tufayli qon ketishi yuz bersa, inson hayoti uchun katta xavf tug‘ilishi mumkin. Kapillarlardan qon ketganda, jarohatning butun yuzasi bo‘ylab kam miqdorda, bir maromda, tomchi ko‘rinishida qon sizib chiqadi. Ko‘pincha kapillarlardan ketayotgan qon o‘z-o‘zidan to‘xtaydi. Parenximatoz (g‘ovak) a’zolar (jigar, taloq, o‘pka) jarohatlanganda qon ketishi juda xavfli kechadi, ulardagi tomirlarning o‘z holicha yopilmasligi sababli, qon ketishi to‘xtamaydi va tez kamqonlik holatlari kelib chiqadi. 2. Qon ketishining tashqi, ichki va yashirin klinik turlari farqlanadi. Qon ketishining tashqi turida qon tomir devorining jarohati tufayli ketayotgan qon tashqariga oqadi. unday hollarda jarohatlangan shaxsning o‘zi yoki yordam beruvchilar hech qanday qiyinchiliksiz uni aniqlashlari mumkin. Ichki qon ketish jarayoni nisbatan murakkab kechib, ketayotgan qon biror bir a’zo qobiqlarida to‘rejagan tarzda yoki qorin va ko‘krak qafasi bo‘shliqlariga ketishi mumkin. Ichki qon ketayotganligini, faqat o‘tkir kamqonlik ko‘rsatkichlari va ikkilamchi asoratlar boshlangandagina aniqlash mumkin. Ichi bo‘sh a’zolardan qon ketishida mahalliy va umumiy o‘zgarishlar, ya’ni qon ma’lum vaqt mobaynida tashqariga chiqishi va rangi o‘zgarib ketishi kuzatiladi. Masalan, oshqozonidan qon ketayotgan bemorlarda qayt qilish kuzatiladi, chiqayotgan qon esa qahva qoldiqlari rangida bo‘ladi. Ichki qon ketish surunkali ravishda kechib, asosan a’zolarda o‘tkir kamqonlikni keltirib chiqaradi va maxsus qon tahlillari ko‘rsatkichisiz tashxis qo‘yish juda qiyin bo‘ladi. 3. O‘tkir yoki surunkali qon ketishi haqidagi tushunchalar faqat qon ketishining tezligi va yo‘qotilgan hajmiga nisbatan aytiladi. Inson hayotidagi eng xavfli qon ketishi o‘tkir qon ketishidir. Qisqa vaqt ichida yo‘qotilgan katta miqdordagi qon yetishmovchiligiga inson organizmi tez moslasha olmaydi, natijada o‘lim hollari nisbatan ko‘p uchraydi. Surunkali qon ketishda esa kamqonlik sekinlik bilan rivojlanadi, natijada inson organizmi bu yangi holatga asta-sekin moslashib oladi. Sekinlik bilan kechadigan katta hajmdagi qon ketishidan qisqa fursat oralig‘ida kechadigan o‘tkir, kam miqdordagi qon ketish xavfliroqdir. O‘tkir qon ketishda gemoglobin miqdorining 30 % gacha kamayishi katta xavf uyg‘otadi. Shunga qaramasdan, surunkali ravishda gemoglobin miqdorining 75–80 % ni yo‘qotgan bemorlarning umumiy ahvoli nisbatan qoniqarli bo‘lishi mumkin. Tashqi qon ketishi. Qon tomirlari jarohatlanib, qon teri ustki qatlamiga chiqqan holatlar tashqi qon ketishini keltirib chiqaradi. Bir oz kesib olgandagi kabi ozgina qon oqishi, qonning ivishiga qarab, 10 minut ichida o‘z-o‘zidan to‘xtaydi. Lekin yirik qon tomirlari jarohatlanib, qon tez oqib chiqib, ivishga ulgurmagan hollarda qon oqishi, ayniqsa, kattalarga qaraganda kamroq qonga ega bo‘lgan bolalar va go‘daklar hayotini xavf ostiga qo‘yishi mumkin. Qon ketishining jadalligi qon tomirning jarohatlanish turiga bog‘liq. Arterial qon oqishi belgilari: • qon tez va ko‘p oqadi; • tananing jarohatlangan qismida qattiq og‘riq seziladi; • behollik; • qon och qizil rangda bo‘lishi (kislorod konsentratsiyasi yuqoriligi); • qon nisbatan kuchli bosim ostida oqadi; • qon, odatda, jarohatdan favvoradek otilib chiqadi. Arterial qon ketishini to‘xtatish ancha qiyin. Venoz qon ketishi belgilari: • qon jarohatdan favvoradek otilmay, bir tekis oqib chiqishi; • qon to‘q qizil yoki jigar rang bo‘ladi (kislorod konsentratsiyasi kamligi hisobiga). Tashqi qon ketishida birinchi yordam ko‘rsatish: Jarohat siqiladi; • Shikastlangan qo‘l yoki oyoqni balandroq ko‘tariladi; • Jabrlanuvchini orqasi bilan yotqiziladi; • Bosib turuvchi bog‘lam qo‘yiladi; • Shokka qarshi chora qo‘llaniladi. Arterial qon ketishida arteriyani barmoq bilan bosish uslubi arterial qon ketishini to‘xtatishning bir usulidir. Uni jarohatni bevosita bosish bilan birga qo‘llaniladi. Bu usulda birinchi yordam ko‘rsatayotgan odam o‘z qo‘li bilan arteriyani shikastlangan joydan yuqoriroqdan bosadi. Arteriyaning barmoq bilan bosiladigan nuqtalari ko‘p, lekin ikki asosiy: yelka va son arteriyalarini eslab qolish kerak. Bu ishni kamida o‘n minut davomida qilish zarur. Buning asosiy kamchiligi shundaki, yordam ko‘rsatayotgan odam bu vaqt ichida boshqa ish qila olmaydi. Qo‘l-oyoqdagi nazorat qilib bo‘lmaydigan qon ketishida bog‘lam (jgut) qo‘yish arterial qon ketishini to‘la to‘xtatishning samarali usulidir. Quyida bog‘lam qo‘yish qoidalari keltirilgan: bog‘lam jarohatlangan joydan taxminan 5 sm yuqori qo‘yilishi kerak; shikastlangan qo‘l yoki oyoq bilan bog‘lam orasiga qatlam qo‘yiladi; bog‘lam sifatida bir necha bor taxlangan uchburchak bog‘ichga o‘xshash gazlamadan foydalanish mumkin, u qo‘l yoki oyoq atrofiga ikki marta o‘raladi. Arqon yoki chilvirdan foydalanish mumkin emas, chunki ular quyida joylashgan to‘qimani zararlantirishi mumkin. Yüklə 0,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|