5-mavzu: zamonaviy o‘quv-didaktik vositalardan ta'lim jarayonida samarali foydalanish imkoniyatlari reja

5-MAVZU: ZAMONAVIY O‘QUV-DIDAKTIK VOSITALARDAN TA'LIM JARAYONIDA SAMARALI FOYDALANISH IMKONIYATLARI


Reja:

1. 
   Zamonaviy o‘quv-didaktik vositalardan ta'lim jarayonida samarali foydalanish imkoniyatlari.
   
2. 
   O‘quv-didaktik materiallar, multimedialardan samarali foydalanish orqali ta'lim sifatini oshirish.
   
3. 
   Elektron darsliklarning asosiy xossalari va kategoriyalari.
   
4. 
   Elektron darsliklarga qo‘yiladigan talablar.
   

Tayanch tushunchalar: didaktika, elektron resurslar, elektron kitob, kasb-hunar, o‘quv-uslubiy, dasturiy ta'minot, komponent, fanlararo bog‘liklik, interfeys, resurs.
Hozirgi davrda ilm-fanning jadal taraqqiy etishi va texnologiyaning kun sayin o‘zgarib borishi, axborotning tez kirib kelishi taxlil jarayonini zamonaviy pedagogik, axborot texnologiyalar asosida samarali o‘quv-didaktik vositalardan foydalanib tashkil etish va o‘tkazish muhim yo‘nalishlardan hisoblanadi.
Bugungi kunda maxsus fanlarni o‘qitishning zamonaviy o‘quv-didaktik materiallar, multimedia va media vositalar hamda elektron resurslardan samarali foydalanish orqali ta'lim sifatini oshirish dolzarb vazifalardan hisoblanadi.
Zamonaviy axborot texnologiyalarining o‘quv jarayonida qo‘llanilishi natijasida elektron o‘quv qo‘llanmalar, virtual stendlar orkali murakkab texnologiyalarni qiska vaqtda mukammal o‘zlashtirib, masofadan turib o‘qitishga imkoniyat yaratiladi.
Elektron darslik va qo‘llanmalarni masofali o‘qitishda qo‘llash uchun yukori faollikka ega bo‘lish lozim. Har bir fanga mo‘ljallangan elektron o‘quv qo‘llanma eng kamida uchta: ta'limiy, mashqli va nazorat qilish kabi asosiy qismlarga ega bo‘lishi zarur.
Bugungi kunda ta'lim sohasida fan va texnikaning so‘nggi yutuqlari asosida ishlab chiqilgan audio, video, telekommunikatsiya va informatsion texnika va texnologiyalarning qo‘llanilishi katta axamiyat kasb etmoqda. Shuning uchun ularning didaktik imkoniyatlari bilan tanishib chiqish va mashg‘ulotlarda ularni qo‘llashni o‘rganish bo‘lajak o‘qituvchilar uchun ularning kelajak faoliyatida katta yordam beradi.
Didaktik vositalar bizga tanish, hayotimizda uchraydi-gan, xatto biz foydalanib yurgan vositalar bo‘lishi mumkin. Ularning hammasi ham aynan ta'lim berish uchun ishlab chiqarilgan vosita bo‘lishi shart emas. Masalan, televidenieni olsak, u turmushimizda dam olish uchun qo‘llaniladigan maishiy texnik vositasi bo‘lsa, aholi orasida targ‘ibot ishlarini olib borishda ommaviy axborot vositasi hisoblanadi. Lekin undan ta'limda ham keng foydalanmoqdamiz. Masalan, masofadan turib o‘qitishda u didaktik vosita sifatida qo‘llanilayapti.
Har bir darslik bir tomondan ma'lum darajada avtonom bo‘lishi, ikkinchi tomondan esa tarkibiy tuzilmasi va undagi axborot ma'lumotlari bichimlari (formatlari)ga taalluqli standartlarga javob berishi kerak. Bu esa o‘z navbatida zarur darsliklar to‘p-lamini axborotlashtirilgan ta'lim tizimiga (bunda axborot - qidiruv tizimi, imtixon qilish tizimi va h,k.) yo‘naltirilgan ravishda oson va tezkor yig‘ish imkonini beradi. Agarda elektron darslik yetarli darajada sifatli bo‘lib, mazmun, o‘quv jarayonini nazorat qilish va egallangan bilimlarni tekshirish tizimiga ega bo‘lsa, mavjud ehtiyojni birmuncha qanoatlantirishi mumkin.
Amalda aniq cheklashlar qo‘yilmagan ta'lim oluvchiga bilim olish uslubini tanlash imkoniyatini beruvchi dasturlar to‘plamini o‘zida aks ettirgan elektron kitoblardan ko‘prok foydalaniladi.
Mazkur yo‘nalishda tadqiqot olib borayotgan respublikamiz olimlaridan N.A.Muslimovning ta'kidlashicha, elektron darsliklar qo‘yidagi talablarga javob berishi zarur:
• o‘quv dasturi va o‘quv-metodik ishlarni nashr etishda qo‘yiluvchi talablarga javob bera olishi (u fakultet ilmiy-metodik kengashi tomonidan tasdiqlanadi). Darslik muayyan soha yo‘nalishi bo‘yicha birinchi bor taqdim etilayotgan yoki avval nashr etilgan metodik qo‘llanmaning elektron versiyasi sifatida tayyorlanganligi va mazmunan umumiy, maxcyc fakyltativ meyorlarga taaluqliligi;
• ma'lum o‘quv kursi (yoki uning bir qismi)ning mazmunini ochib berish hamda o‘quv metodik maqsadlarga erishishga imkon bera oladigan darajada hajmga egaligi;
• o‘quv-metodik maqsadlarga erishishga yordam beruvchi ko‘rgazmali elementlar (kompyuterning multimedia imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalanish imkoniyati)ga egaligi;
• materialning monitor ekranidan ish va tarmoq bo‘ylab joylashtirish xususiyatini inobatga olgan holda ishlab chiqilganligi;
• matnda gipermurojaatlarning mavjudligi bilan birga, zarur hollarda WEB manbalari va boshqa axborot resurslarining ko‘rcatilganligi;
• materialni o‘zlashtirish darajasining ta'lim oluvchi tomonidan mustaqil baholanishiga imkon beruvchi nazorat savollarining mavjudligi;
• ko‘plab tillarda ishlash, shuningdek, imkoniyati cheklangan talabalar uchun maxsus sharoitlarning yaratilganligi.
Elektron kitob quyidagi talablar: ta'lim oluvchi va ta'lim beruvchilarning muloqot doirasini kengaytirish, o‘quvchining ma'lum bir mavzu ustida ishlagan vaqti, uni o‘zlashtirish uchun sarflangan vaqti, o‘zlashtirish darajasini nazorat qilish, o‘quvni boshlashdagi o‘quvchining bilim darajasi va kurs tugagandagi bilim darajasini nazorat qilish imkoniyatini berishi zarur. Bularning barchasi elektron kitobga qo‘yiladigan birlamchi talablardir.
Zamonaviy o‘quv-didaktik vositalar asosida o‘qitish, o‘quvchilarning bilim olish imkoniyatlarini oshirish, ularning mustaqil ishlash qobiliyatlari va amaliy ko‘nikmalarini o‘rganish darajalarini rivojlantirishda ijobiy samara beradi.
Ta'lim jarayonida eng ko‘p qo‘llanilayotgan elektron darsliklar bir nechta tashkiliy komponentni o‘zida joriy etishi zarur. Elektron darslikni ta'lim tizimiga tadbiq etish uchun u o‘zining interfeysiga ega bo‘lishi zarur. Elektron darslik yoki o‘quv qo‘llanmasi o‘ziga xos ko‘rinishdagi tashqi ko‘rinish – “interfeysga” ega bo‘ladi. O‘z navbatida interfeysga qo‘yiladigan asosiy talab uning intuitivligi hisoblanadi. Interfeysning boshqaruv elementlari foydalanuvchi uchun qulay bo‘lishi, uni matn yoki zarur mazmun bilan ishlashdan chalg‘itmasligi, kitobni saxifalash uchun qo‘llaniladigan boshqaruv elementlari esa uning xar bir saxifasida bo‘lishi zarur.
Xaqiqatda, elektron kitoblarning turi ko‘p bo‘lishiga qaramasdan, uning asosini gipermatnlar tashkil etadi. Xozirda eng ko‘p qo‘llaniladigan elektron kitoblar gipermatn ko‘pinishidagi resurslar hisoblanadi.
Kasb-hunar ta'limi uchun maxsus fanlardan elektron darslikni yaratish jarayonida psixologik-pedagogik, texnik-texnologik, estetik va ergonomik talablar qo‘yiladi. Elektron darslik ham, bosma darslik ham o‘quv va uslubiy qo‘llanma kabi an'anaviy o‘quv nashrlariga qo‘yilgan didaktik talablarga javob berishi kerak.
Zamonaviy o‘quv jarayonining axborot texnologiyalarini qo‘llash orqali tashkil etilishi natijasida elektron o‘quv qo‘llanmalar, virtual stendlar orqali murakkab texnologiyalarni qisqa vaqtda mukammal o‘zlashtirib, masofadan turib o‘qitishga imkoniyat yaratiladi.
O‘quv japayonida olib boriladigan mashg‘ulotlarda biz faqat og‘zaki usul, tushuntirish bilan kifoyalanmasdan, barcha turdagi o‘quv axborotlaridan foydalanamiz. Bular sonli va yozma, ovozli va tasviriy, xajmiy va harakatli, elektron va boshqa ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Shundan kelib chiqqan holda, biz har bir didaktik vositaning imkoniyatlarini bilib olsak, ularning xar biridan qaysi vazifani qanday amalga oshirishda foydalanish samaraliroq ekanini bilib olamiz. Buning uchun biz avvalo didaktik vositalarning tasnifi (klassifikasiyasi) bilan tanishib chiqishimiz maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Didaktik vositalarni uch yo‘nalishga ajratamiz. Bular didaktik materiallar, ulardan foydalanish uchun qo‘llaniladigan didaktik vositalar hamda didaktik materiallar va vositalar yordamida ta'limni amalga oshirish uchun loyihalangan majmualardir. Har bir yo‘nalish bo‘yicha ularning tegishli turlari bor.
O‘quv mashg‘ulotlarida o‘quvchilarga beriladigan, namoyish qilinadigan, bajarib ko‘rsatiladigan va shunga o‘xshash barcha turdagi o‘quv axborotlarini biz didaktik materiallar deymiz. Ularni qachon va qaysi maqsadda qo‘llashimizga qarab alohida guruxlarga ajratib chiqamiz. Ushbu materiallarni qo‘llash va tayyorlashda didaktik vositalardan foydalanamiz. Masalan, plakatlar, diapozitivlar, fotosuratlar, audio, televizion va videomateriallar, axborot texnologiyalari asosidagi materiallar va h.k. O‘z navbatida vositalarni tuzilishi, ishlash tamoyili va didaktik imkoniyatlariga qarab tasniflaymiz. Shundan kelib chiqqan holda biz mashg‘ulot davomida bir necha turdagi didaktik materiallarni qo‘llaymiz, buning uchun tegishli didaktik vositalardan foydalanamiz. Bular esa birgalikda shu mashg‘ulot uchun tuzilgan didaktik vositalar majmuasi hisoblanadi.
Elektron darslik va qo‘llanmalar masofali o‘qitishda yuqori faollikka ega bo‘lishi lozim.
Elektron o‘quv qo‘llanmani shartli ravishda elektron o‘quv-uslubiy majmua (EUUM) deb atash mumkin. Uning tarkibiga mazmunan o‘zaro bog‘langan quyidagi bloklar kiritiladi:
• tashkiliy-uslubiy blok;
• axborot-ta'lim bloki;
• ma'lumotlar bloki;
• amaliy mashq va topshiriqlar bloki;
• natijaviy nazorat bloki.
Xozirgi elektron darsliklar quyidagi asosiy elementlardan tarkib topgan:
1. Matnlar. Elektron darslikning asosiy qismini o‘quv ma'lumotlari, topshiriqlar, testlar, izohlar, lug‘atlar, amaliy mashqlar, ko‘rsatmali materiallar tashkil etadi.
2. Tasviriy materiallar. Elektron darslikdagi ob'ektlar, jarayonlar, xodisalarni tasvirlovchi sxemalarni turli rangdagi monitor ekranida tasvirlash mumkin. Ma'lumki, ko‘rgazmali axborotni matnli axborotga nisbatan qabul qilish yuqoriroq bo‘ladi. Grafik ob'ekt ko‘rinishdagi obrazlar inson xotirasida yahlit qabulqkilinadi va ko‘p vaqtda saqlanadi.
3. Tovushli kuzatish. Elektron o‘quv nashrning ajralmas qismi hisoblanadi. Ob'ektlar bilan jarayonlar kechishi va xodisalar matnli, shovqinli-signalli, musiqali tarzda tovushli kuzatuv bilan tasvirlanishi mumkin.
O‘quvchining bir vaqtning o‘zida axborotni tez o‘zlashtirishiga ijobiy ta'sir etadi.
4. Animatsiya va videolavhalar. Ob'ektlar, jarayonlar va hodisalarning animatsiyali yoki videolahalar ko‘rinishida berilishi o‘quv materilini tez vaqtda o‘zlashtirish va xotiraga saqlash imkonini beradi.
Keyingi yillarda elektron o‘quv qo‘llanmalarini yaratish va elektron lug‘atli-ma'lumotli materiallarni ishlab chiqish jadal rivojlandi. Elektron o‘quv nashrlarni tar-moq orqali tarqatish imkoniyati yaratildi. Elektron o‘quv qo‘llanmalarining yana bir ahamiyatli jihati shundaki, undagi o‘quv materiali, tasviriy materiallar eskirmaydi va yemirilmaydi, saqlash uchun ko‘p maydon va hajmni talab etmaydi. Elektron o‘quv ko‘llanmalarni yaratish hajmi bosma nashrlardan ko‘ra sezilarli darajada oshib bormoqda.
Yuqorida keltirilganlarga bog‘liq holda elektron darslik oddiy (qog‘oz) darslikdan ko‘ra «birmuncha yuqori intellektga» ega bo‘lishi zarur, chunki kompyuter o‘qituvchi faoliyatining bir necha qirrasi (zarur holda va kerakli joyda maslahat berish, egallangan bilimlarni mustahkamlashga yordam berish va h.k.)ni imitatsiya qilish imkoniyatiga ega. Shu bilan birga o‘rganilayotgan fan bo‘yicha zarur (qo‘shimcha ma'lumotlar) o‘quv materiallarini tulaligicha qamrab olgan bo‘lishi kerak.
Biz tomondan o‘tkazilayotgan tadqiqotlar natijasida maxsus fanlarni o‘qitishda zamonaviy elektron ta'lim resurslaridan ta'lim jarayonida samarali foydalanish imkoniyatlari o‘rganilib, ilmiy tavsiyalar ishlab chiqiladi hamda maxsus fanlarni o‘qitishda elektron darsliklardan foydalanish metodikalari ishlab chiqilib, amalda joriy etiladi.
Maxsus fanlardan elektron o‘quv qo‘llanmalarining ma'lum qismi tuzilishi kasbiy pedagogika talablari, talabalarning darslik bilan mustaqil ishlashi, ularning bilim va ko‘nikmalarini ob'ektiv baholashga mos kelmaydi. Ushbu kamchiliklarni bartaraf etish, mavjud muammolarni yechishning asosiy yo‘llaridan biri kasb-hunar ta'lim muassasalari uchun zamonaviy o‘quv-didaktik vositalar yaratish jarayonini tashkil etish va boshkarishning yagona muvofiqlashtirilgan tizimini yaratish, ta'lim turlari orasida maxsus fanlar o‘quv qo‘llanmalarining o‘zaro uzviyligini ta'minlashga erishish hisoblanadi.
Mazkur ishlarni tashkil etish katta mablag‘ talab etadi. Muammoni hal qilishda zamonaviy o‘quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratishga chet el investitsiyalarini jalb qilish bo‘yicha bir qator ibratli ishlar amalga oshirildi. Jumladan, Osiyo taraqqiyot banki loyihasi doirasida kacb-hunar kollejlari uchun maxsus fanlar bo‘yicha o‘quv adabiyotlarni yaratish ishlari keng ko‘lamda olib borilmoqda.
Maxsus fanlar o‘quv qo‘llanmalarining zamonaviy avlodi bilimlarni o‘quvchilar tomonidan mustaqil o‘zlashtirib olish hamda amaliy faoliyatga qo‘llashga o‘rgatish va ijobiy qobiliyatlarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi, o‘z bilimini o‘zi baholash tizimini qamrab olishi kerak.
Zamonaviy darslik quyidagi sifatga ega bo‘lishi lozim, ya'ni:
• o‘quvchilarni faol bo‘lish va tanqidiy fikrlashga undashi;
• faqat nazariy ma'lumot berish bilan cheklanmasligi;
• amaliy mashg‘ulotlar, loyihalar, mashqlar va topshiriqlar berilishi;
• o‘quvchi o‘z bilimini o‘zi baholashi uchun testlar mavjudligi;
• mustaqil ta'lim olishga imkon yaratishi;
• o‘quv materiali aniq maqsad va vazifalarga yo‘naltirilishi lozim.
Zamonaviy ta'lim talablari asosida yaratilgan darslik o‘qitish samaradorligini oshiradi, o‘quvchilarning bilimlarini tizimlashtirishni ta'minlaydi, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi hamda kasbga qiziqishlarini kuchaytiradi.
Adabiyotlar ro‘yxati:
1. Ahmedjanov M.M., To‘xtaeva Z.Sh. Didaktik vositalar majmuasi. O‘quv qo‘llanma. -T.: 2. Olimov Q.T. Maxsus fanlardan o‘quv adabiyotlarini yaratishning nazariy va uslubiy asoslari. Pedag. fan. dok. ... dis. - T.: TDPU, 2005. -274-b.
3. Muslimov N.A. Elektron darslik yaratish metodik tamoyillari va texnologiyalari.
I Infocom.uz, 2004. -62-66-b.