5-sanlı lektsiya qaraqalpaqstandaǵi jer bawirlawshilar jobası


Otryad Squamata. Agamidae – Agamovıe – Agamalar – Agamalar- Agamas, agamids, dragon lizards



Yüklə 158,8 Kb.
səhifə2/7
tarix26.12.2023
ölçüsü158,8 Kb.
#197414
1   2   3   4   5   6   7
3 Lekciya

Otryad Squamata. Agamidae – Agamovıe – Agamalar – Agamalar- Agamas, agamids, dragon lizards

2

Phrynocephalus guttatus G., 1789

Shıyratpa quyrıqlı do`ńgelek bas

Spotted toad agame

3

Phrynocephalus helioscopus P., 1771

Taqır do`ńgelek bası

Sunwatcher

4

Phrynocephalus interscapularis L., 1856

Qum do`ńgelek bası

Sandy toad agama

5

*Phrynocephalus moltschanovi N., 1913

Molchanov do`ńgelek bası

Molchanov’s toad agama

6

Phrynocephalus mystaceus P., 1776

Qulaqlı do`ńgelek bas

Toad-headed
agama

7

Phrynocephalus reticulatus E., 1831

Torlı do`ńgelek bas

Netted toad agama

8

*Phrynocephalus rossikowi N., 1899

Xentaw do`ńgelek bası

Uzbekistan Toadhead Agama

9

Agama sanguinolenta P., 1814

Dala agaması

Steppe agama

Gekkonidae –Gekkonovıe – Gekkonlar – Gekkonlar- Geckos

10

Alsophylax pipiens P., 1813

Shıyqıldawıq gekkon

Sqeaky gecko

11

Gymnodactylus caspius Eichw., 1831

Kaspiy gekkonı

Caspian rock gecko

12

Teratoscincus scincus S., 1858

Stsink gekkonı

Turkestan plate-tailed gecko

13

Crossobamon eversmanni W., 1834

Eskek barmaqlı gekkon

Fringe-toed gecko

14

Gymnodactylus russovii str. 1887

Sur jalań barmaqlı gekkon

Karacorum rock gecko

Lacertidae – Nastoyashie yasheritsı – Asl kaltakesaklar - Haqıyqıy kesirtkeler- Lizards

15

Eremias arguta P., 1773

Tu`rli reńli kesirtke

Steppe-runner, Racerunner, Arguta

16

Eremias grammica L., 1823

Torlı kesirtke

Reticulate Racerunner

17

Eremias intremedia S., 1876

Ortasha kesirtke

Medial racerunner

18

Eremias lineolata N., 1896

Sızıqlı kesirtke

Striped racerunner

19

Eremias scripta S., 1867

Jolaqlı kesirtke

Sand Racerunner, Caspian desert lacerta

20

Eremias velox P., 1771

Jıldam kesirtke

Rapid fringetoed lizard

Scincidae – Stsinkovıe – Stsinklar – Stsinkler- Skinks

21

Ablepharus deserti S., 1868

Sho`l tegis ko`zlisi

Desert lidless skink

Varanidae – Varanovıe – Echkemarlar – Eshkemerler- Monitors, goannas

22

*Varanus griseus D., 1803

Sur eshkemer

(Transcaspian) Desert Monitor

Boidae-Udavı – Bwǵma ilonlar – Buwma jılanlar- Boas and pythons, giant snakes, boids

23

Eryx miliaris P., 1773

Qum buwma jılanı

Sand Boa

24

Eryx tataricus L., 1823

Shıǵıs buwma jılanı

Tatary Sand Boa

Colubridae-Ujovıe – Suvilonlar – Suw jılanlar- Typical [colubrid] snakes

25

Coluber karelini B., 1838

Kese jolaqlı jılan

Spotted Desert Racer

26

Coluber ravergieri M., 1832

Tu`rli reńli jılan

Mountain racer (Wood snake)

27

Spalerosophis diadema Sch. 1837

Shubar jılan

Diadem [Clif-ford's rat] snake

28

Elaphe dione P., 1773

Naǵıslı jılan

Pallas's coluber, Dione snake

29

*Elaphe quatuorlineata L., 1789

To`rt jolaqlı jılan

Four-lined (rat) snake

30

Natrix tesselata L., 1768

Suw jılanı

Dised snake, tes-selated (water) snake

31

Psammophis lineolatus B., 1838

Oq jılan

Steppe ribbon snake

Crotalidae – Yamkogolovıe zmei – Shaqildoq ilonlar – Isqırawıq jılanlar- Pit vipers, rattlesnakes

32

Agkistrodon halys P., 1776

Qalqan tumsıqlı jılan

Halys [Central Asian] viper, mamushi, cottonmouth

Viperidae-Gadyuki - Qora ilonlar - Qara jılanlar- Vipers, adders

33

Echis carinatus Ch., 1981

Qum efası

Carpet viper



Esletpe: * O`zbekstan Respublikası Qızıl kitabına kiritilgen tu`rler.
NOTE: * the species which registered in The Red Data book of Uzbekistan.


2. Taqır dóńgelek bası hám suw jılanı tiykarında olardıń sırtqı hám ishki dúzilisi, organlar sisteması.
Tirek sózler: Reńi, túsin ózgertiw, regeneratsiya, dene bólimi, bas skeleti, ókpe, úsh bólimli, 4 bólimli júrek, metanefrik búyrek, kóbeyiw organı, nerv sisteması, iyis seziw, esitiw.
Jasaw jaǵdaylarına qaray reptiliylerdiń pishini hár qıylı. Úlkenligi bir neshe sm.den 12 m ge deyin baradı. (ms: oligator). Denesi ashıq, sur, qum túsli, qara, sızıq taǵı hár qıylı tańba tárizli túske iye bolıp keledi. Geyde jaǵdayga baylanıslı ms: xameleonlar túsin ózgertedi. Teri jabıwı epidermistiń sırtqı bólimi túlep túsip turadı hám ishki qatlam esabınan regeneratsiyalanadı.
Omırtqa baganası protsellik tipte, amfibiyalarga qaraganda háreketli 5 bólimnen turadı. Moyın, bel, kókirek, segiz kóz hám quyrıq. 31-súwret.
1-kesirtkelerde moyın omırtqası 8, sonnan 1-moyın omırtqası atlas yamasa atlant, 2-epistrofey delinedi. Atlant epistrofeydiń búrtigi ústinde qozgalmalı bolıp jaylasqan. Sol ushın bası jaqsı qozgaladı.
2-3- bel kókirek bólimlerinde 22 omırtqa bolıp ogan qabırgalar kelip bekinedi. Biraq qabırgalardıń tek besewi gana tós súyegine birigip kókirek kletkasın payda etedi. Kesirtkelerdiń tósi shemirshek, al jılanda tós joq.
4-segiz kóz bólimi eki omırtqadan turadı. Ogan jambas súyegi tutasadı.
5-quyrıq bólimi bir neshe onlagan omırtqalardan turadı. Quyrıqtıń keyingi jaqtaǵı omırtqalarınıń ósimshesi joq, tayaqsha formalı boladı. Sonlıqtan quyrıǵın ańsat úzip ketedi.
Bas skeleti derlik tolıq súyekli, jelke bólimi xondrial tipte kelip shıqqan 3 súyekten turadı. Joqarǵı jelke, tiykarǵı jelke hám eki jelke qaptalı tiykarǵı jelke súyeginiń aldında tiykarǵı sına tárizli súyek bolıp, ol bastıń túbin, ultanın payda etiwge qatnasadı.
Parasfenoid degen kishkene súyek tiykarǵı sına tárizli súyektiń aldıńǵı ushına jalgasadı.
Esitiw kapsulasında 3 esitiw súyegi rawajlanadı. Onnan qulaq aldı súyegi ómir boyı aldına bólek kaladı. Qalgan ekewiniń birewi artqı qulaq súyegi qaptal jelke súyegi menen, al joqarǵı qulaq súyegi joqarǵı jelke súyegi menen birigedi.
Bas qaqpaǵı jup murın, mańlay aldı, mańlay, artqı mańlay, tóbe hám taq tóbe aralıq súyeklerden quraladı.

31-súwret. Kesirtkeniń skeleti.
1-palwan súyek, 2-jawırın, 3-iyin súyegi, 4-5-iyinaldı súyekleri, 6-alaqan súyegi, 7-barmaq súyegi, 8-barmaq buwın súyegi, 9-qabırga, 10-jambas, 11-san súyegi, 12,13-kishi háì úlken baltır súyekleri, 14-taban aldı súyegi, 15-taban súyegi, 16-barmaq buwın súyekleri, 17-omırtqalıq, 18-bas súyegi.
Bastıń qaptal bólimi taq jaq aralıq, jup joqarǵı jaq, kóz ústi súyeginen, bet súyeginen hám budır betli súyeklerden quraladı. Tańlay tórt múyeshli súyegi joqarǵı bólimi menen miy qutısına tutasadı, al tómengi bólimine tómengi jaq tutasadı.
Astıńǵı jaq mikkel shemirshegine gomolog bolıp, buwınlı súyek-ten turadı hám tórt múyeshli súyek penen tutasadı.
İyin beldemesi. Ol amfibiyalardikine uqsas tómengi bólimi karakoid súyeginen, arqa bólimi jawırın hám jawırın ústi shemirshekten turadı. Karakoid tós súyegi menen baylanıslı aldıńǵı jaǵında palwan súyek boladı.
Jambas beldemesi. 3 jup súyekten turadı. Olar óz-ara birigip jambas shuqırın payda etedi. Ogan san súyegi bekinedi. Ayaq skeleti basqa omırtqalılardikine uqsas.
As pisiriw organları - awız quwıslıǵınan baslanıp kópshiliginde jaqsı rawajlangan til, tis ornalasqan; al krokodillerde tisler jaq oyıǵı alveollarda otırgan boladı. Tasbaqalarda tis bolmay hám jaqları múyizlengen qap penen jabılgan. Krokodillerde jaq súyekleriniń hám tańlay súyekleriniń birigiwinen ekinshi tańlay payda boladı. Ekinshi tańlaydıń nátiyjesinde xoanlar tańlayga jılısqan hám awız quwıslıǵı dem alıw jollarınan ayırılgan: murnı arqalı alıngan hawa awızsız ókpege túsedi. 32-súwret.


32-súwret. Kesirtkeniń ishki dúzilisi.
1-san bólimindegi tesiksheler, 2-til astı súyegi, 3-qalqan tárizli bez, 4-bugaq bezi, 5-kegirdek, 6-ókpe, 7-8-júrek, 9-uyqı arteriyası, 10-aortanıń shep dogası, 11-aorta dogalarınıń birigiwi, 12-arqa aorta, 13-bawır venası, 14-joqarǵı vena, 15-óńesh, 16-jińishke ishek, 17-tuwrı ishek, 18-bawır, 19-ót qaltası, 20-ót jolı, 21-asqazan astı bezi, 22-talaq, 23-24-tuqımlıqlar, 25-búyrek astı bezi, 26-tuqım jolı, 27-búyrek, 28-sidik jınıs tesigi, 29-kloaka, 30-sidik quwıǵı, 31-quyrıq, 32- may dene.
Asqazan jaqsı bóleklengen, ishek júdá uzın jińishke ishekke hám birqansha qısqa juwan ishekke bólingen. Ekewiniń birikken jerinde soqır ósimshe boladı. Ekige bólingen bawır hám asqazan astı bezleri aǵımı on eki barmaq ishekke ashıladı. İshek juwanlanıw menen tamamlanıp ogan kloaka delinip sidik jolı hám jınıs aǵımları túsedi.
Dem alıw organları - ókpe bolıp ishki jaǵında qatlamlar hám bólmeler bolıp dem alıw kólemin úlkeytedi. Ókpege hawa eki bronxaga ayırılgan traxeya arqalı túsedi.
Qan aynalıw sisteması - jer-suw haywanları menen salıstırganda, birqansha quramalı belgilerge iye. Júregi úsh kameralı bolganı menen júrek qarınshasınıń tómengi jaǵınan tolıq emes bólmesheler kóterilip júrek qısqargan waqıtları arteriyalıq hám venozlıq qan az kólemde aralasadı. Bul bólmeshe krokodillerde júrek qarınshasın shep hám oń jartılarga bóledi. Arteriallıq konus bolmay arteriya júrek qarınshasınan tikkeley ketedi, al reptiliylerde eki aorta dogaları bar. Júrekten shıǵıp olar ayqasıw arqalı shep doga júrek qarınshası orta bóliminen baslanıp az muǵdarda venozlıq qandı alıp júredi. Oń doga júrek qarınshasınıń shep jaǵınan baslanıp arteriallıq qandı alıp júredi. Oń dogadan uyqı arteriyası baslanıp taza arteriallıq qandı bas miyge beredi. Aorta dogaları arqa tárepinde birigip arqa aortasın payda etedi. Ókpe arteriyaları ulıwma jol arqalı oń qarınshasınan ketip, bul arqalı ókpege venozlıq qan túsedi. Venozlıq sistemada venozlıq sinus hálsiz rawajlanıp, búyrektiń dárwaza sistema xızmeti azayganı baykaladı. Bul balıqlar ushın hám ayırım amfibiyalar ushın tán edi.
Bólip shıgarıw organları - eresek reptililerde jambas (metanefrik) búyrek bolıp esaplanadı. Bunnan sidik quwıqshasına quyılatuǵın sidik jolları ketip, olar kloakaga ashıladı. Ayırım túrlerinde sidik jolı birden kloakaga ashıladı.
Kóbeyiw organları - jaǵınan barlıq jer bawırlawshılar ayırım jınıslı. Tuqımlıqlar hám máyeklikler dene quwıslıqlarında omırtqa qaptalında ornalasqan. Tuqımlanıwı ishki. Tuqımlarında qosımsha ósimshe bar, onıń kanalshaları Volfov kanalına túsedi hám bul tuxım jolı xızmetin atqaradı.
Urgashılarda Volfov kanalı saqlanbaydı. Máyek jolı bolıp Myullerov kanalı xızmet atqaradı. Ol jup juqa diyuallı trubka bolıp sharshar arqalı dene quwısına hám bir ushı menen kloakaga ashıladı.
Rawajlanıwı - embrionallıq qabıqta ótedi. Suyıqlıq penen tolgan amnion urıqtıń suyıqlıqta rawajlanıwın támiyin etip, ol allantois embrionallıq sidik quwıqshası xızmetinen basqa dem alıw organı xızmetinde atqaradı. Onıń sırtqı diywalı máyektiń sırtqı qabıǵı menen shegaralanıp kapillyarlıq torlar bolıp, bul arqalı gaz almasıw ótedi.
Nerv sisteması. Amfibiyalarga qaraganda jetilisken úlken miy yarım sharları, úlken miy qabıǵı miydiń sur zatınan turadı. Úlken miy rawajlanıwına baylanıslı aralıq miy ústinen kórinbeydi. Miyshe kúshli rawajlangan. Usılarga baylanıslı reptiliylerdiń jaǵdayga beyimlesiwleri, tártibi shártsiz, shártli refleksler hám instinktleri quramalı.
Seziw organlarınan kózleri qabaq penen támiyinlengen. Al jılanlarda hám ayırım kesirtkelerde qabaqları qosılıp ósip kózdi qorgaytuǵın móldir perdeni payda etedi. Esitiw organları ishki hám ortańǵı qulaqlardan túrıp amfibiyalardaǵıday olarda esitiw súyekshesi - uzeńgi bar. Sırtqı qulaǵı joq, biraq iyis, dám seziw organları bar.
Reptiliylerdiń qurgaqta jasawına baylanıslı bularda seziw organları amfibiyalarga qaraganda kúshli rawajlangan. Ms: mexanikalıq titirkendirgishlerdi teridegi seziw túksheleri arqalı sezedi. Onıń seziw kletkaları epidermistiń astında jaylasadı. Qaptal sızıǵı pútkilley joq.
İyis seziw jaqsı jetilisken jáne qosımsha Yakobsonov organı degen bólim awızga túsken awqattıń iyisin sezedi. Mıs: uzın tili menen uslagan awqattıń iyisin awızda Yakobsonov organı menen sezedi.
Esitiw organı. Amfibiyadaǵıday ishki hám orta kulaqtan turadı. Kózde qozgalmalı qabıǵı boladı. Akkomodatsiya qubılısı amfibiyalarga qaraganda jetilisken. Al jılanlarda qabaqları qosılıp ósip kózdi qorgaytuǵın móldir perdeni payda etedi.
3. Faunamızdaǵı jer bawırlawshılarǵa ekologiyalıq faktorlardıń tásiri. Ózbekstan qızıl kitabına kirgen jer bawırlawshılar. Jer bawırlawshılardıń áhmiyeti.
Faunamızda tirishilik etiwshi ayrım jer bawırlawshılar sanınıń o`zgerisi ásirese keyingi jıllarda sho`l zonalarınıń o`zlestiriliwi arealınıń keskin qısqarıwına alıp keldi.
Qaraqalpaqstanda tirishilik etiwshi jer bawırlawshılardan 4 túri yaǵnıy xentaw dóńgelekbası, molchanov dóńgelekbası, sur eshkemer, tórt jollı shubar jılan Ózbekistan respublikası Qızıl kitabına kiritilgen. Olardan ayrımlarına toqtap ótemiz.

Yüklə 158,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin