5-sanlı lektsiya qaraqalpaqstandaǵi jer bawirlawshilar jobası

Otryad Squamata. Agamidae – Agamovıe – Agamalar – Agamalar- Agamas, agamids, dragon lizards

2	Phrynocephalus guttatus G., 1789	Shıyratpa quyrıqlı do`ńgelek bas	Spotted toad agame
3	Phrynocephalus helioscopus P., 1771	Taqır do`ńgelek bası	Sunwatcher
4	Phrynocephalus interscapularis L., 1856	Qum do`ńgelek bası	Sandy toad agama
5	*Phrynocephalus moltschanovi N., 1913	Molchanov do`ńgelek bası	Molchanov’s toad agama
6	Phrynocephalus mystaceus P., 1776	Qulaqlı do`ńgelek bas	Toad-headed agama
7	Phrynocephalus reticulatus E., 1831	Torlı do`ńgelek bas	Netted toad agama
8	*Phrynocephalus rossikowi N., 1899	Xentaw do`ńgelek bası	Uzbekistan Toadhead Agama
9	Agama sanguinolenta P., 1814	Dala agaması	Steppe agama
Gekkonidae –Gekkonovıe – Gekkonlar – Gekkonlar- Geckos
10	Alsophylax pipiens P., 1813	Shıyqıldawıq gekkon	Sqeaky gecko
11	Gymnodactylus caspius Eichw., 1831	Kaspiy gekkonı	Caspian rock gecko
12	Teratoscincus scincus S., 1858	Stsink gekkonı	Turkestan plate-tailed gecko
13	Crossobamon eversmanni W., 1834	Eskek barmaqlı gekkon	Fringe-toed gecko
14	Gymnodactylus russovii str. 1887	Sur jalań barmaqlı gekkon	Karacorum rock gecko
Lacertidae – Nastoyashie yasheritsı – Asl kaltakesaklar - Haqıyqıy kesirtkeler- Lizards
15	Eremias arguta P., 1773	Tu`rli reńli kesirtke	Steppe-runner, Racerunner, Arguta
16	Eremias grammica L., 1823	Torlı kesirtke	Reticulate Racerunner
17	Eremias intremedia S., 1876	Ortasha kesirtke	Medial racerunner
18	Eremias lineolata N., 1896	Sızıqlı kesirtke	Striped racerunner
19	Eremias scripta S., 1867	Jolaqlı kesirtke	Sand Racerunner, Caspian desert lacerta
20	Eremias velox P., 1771	Jıldam kesirtke	Rapid fringetoed lizard
Scincidae – Stsinkovıe – Stsinklar – Stsinkler- Skinks
21	Ablepharus deserti S., 1868	Sho`l tegis ko`zlisi	Desert lidless skink
Varanidae – Varanovıe – Echkemarlar – Eshkemerler- Monitors, goannas
22	*Varanus griseus D., 1803	Sur eshkemer	(Transcaspian) Desert Monitor
Boidae-Udavı – Bwǵma ilonlar – Buwma jılanlar- Boas and pythons, giant snakes, boids
23	Eryx miliaris P., 1773	Qum buwma jılanı	Sand Boa
24	Eryx tataricus L., 1823	Shıǵıs buwma jılanı	Tatary Sand Boa
Colubridae-Ujovıe – Suvilonlar – Suw jılanlar- Typical [colubrid] snakes
25	Coluber karelini B., 1838	Kese jolaqlı jılan	Spotted Desert Racer
26	Coluber ravergieri M., 1832	Tu`rli reńli jılan	Mountain racer (Wood snake)
27	Spalerosophis diadema Sch. 1837	Shubar jılan	Diadem [Clif-ford's rat] snake
28	Elaphe dione P., 1773	Naǵıslı jılan	Pallas's coluber, Dione snake
29	*Elaphe quatuorlineata L., 1789	To`rt jolaqlı jılan	Four-lined (rat) snake
30	Natrix tesselata L., 1768	Suw jılanı	Dised snake, tes-selated (water) snake
31	Psammophis lineolatus B., 1838	Oq jılan	Steppe ribbon snake
Crotalidae – Yamkogolovıe zmei – Shaqildoq ilonlar – Isqırawıq jılanlar- Pit vipers, rattlesnakes
32	Agkistrodon halys P., 1776	Qalqan tumsıqlı jılan	Halys [Central Asian] viper, mamushi, cottonmouth
Viperidae-Gadyuki - Qora ilonlar - Qara jılanlar- Vipers, adders
33	Echis carinatus Ch., 1981	Qum efası	Carpet viper

Esletpe: * O`zbekstan Respublikası Qızıl kitabına kiritilgen tu`rler.
NOTE: * the species which registered in The Red Data book of Uzbekistan.


2. Taqır dóńgelek bası hám suw jılanı tiykarında olardıń sırtqı hám ishki dúzilisi, organlar sisteması.
Tirek sózler: Reńi, túsin ózgertiw, regeneratsiya, dene bólimi, bas skeleti, ókpe, úsh bólimli, 4 bólimli júrek, metanefrik búyrek, kóbeyiw organı, nerv sisteması, iyis seziw, esitiw.
Jasaw jaǵdaylarına qaray reptiliylerdiń pishini hár qıylı. Úlkenligi bir neshe sm.den 12 m ge deyin baradı. (ms: oligator). Denesi ashıq, sur, qum túsli, qara, sızıq taǵı hár qıylı tańba tárizli túske iye bolıp keledi. Geyde jaǵdayga baylanıslı ms: xameleonlar túsin ózgertedi. Teri jabıwı epidermistiń sırtqı bólimi túlep túsip turadı hám ishki qatlam esabınan regeneratsiyalanadı.
Omırtqa baganası protsellik tipte, amfibiyalarga qaraganda háreketli 5 bólimnen turadı. Moyın, bel, kókirek, segiz kóz hám quyrıq. 31-súwret.
1-kesirtkelerde moyın omırtqası 8, sonnan 1-moyın omırtqası atlas yamasa atlant, 2-epistrofey delinedi. Atlant epistrofeydiń búrtigi ústinde qozgalmalı bolıp jaylasqan. Sol ushın bası jaqsı qozgaladı.
2-3- bel kókirek bólimlerinde 22 omırtqa bolıp ogan qabırgalar kelip bekinedi. Biraq qabırgalardıń tek besewi gana tós súyegine birigip kókirek kletkasın payda etedi. Kesirtkelerdiń tósi shemirshek, al jılanda tós joq.
4-segiz kóz bólimi eki omırtqadan turadı. Ogan jambas súyegi tutasadı.
5-quyrıq bólimi bir neshe onlagan omırtqalardan turadı. Quyrıqtıń keyingi jaqtaǵı omırtqalarınıń ósimshesi joq, tayaqsha formalı boladı. Sonlıqtan quyrıǵın ańsat úzip ketedi.
Bas skeleti derlik tolıq súyekli, jelke bólimi xondrial tipte kelip shıqqan 3 súyekten turadı. Joqarǵı jelke, tiykarǵı jelke hám eki jelke qaptalı tiykarǵı jelke súyeginiń aldında tiykarǵı sına tárizli súyek bolıp, ol bastıń túbin, ultanın payda etiwge qatnasadı.
Parasfenoid degen kishkene súyek tiykarǵı sına tárizli súyektiń aldıńǵı ushına jalgasadı.
Esitiw kapsulasında 3 esitiw súyegi rawajlanadı. Onnan qulaq aldı súyegi ómir boyı aldına bólek kaladı. Qalgan ekewiniń birewi artqı qulaq súyegi qaptal jelke súyegi menen, al joqarǵı qulaq súyegi joqarǵı jelke súyegi menen birigedi.
Bas qaqpaǵı jup murın, mańlay aldı, mańlay, artqı mańlay, tóbe hám taq tóbe aralıq súyeklerden quraladı.

31-súwret. Kesirtkeniń skeleti.
1-palwan súyek, 2-jawırın, 3-iyin súyegi, 4-5-iyinaldı súyekleri, 6-alaqan súyegi, 7-barmaq súyegi, 8-barmaq buwın súyegi, 9-qabırga, 10-jambas, 11-san súyegi, 12,13-kishi háì úlken baltır súyekleri, 14-taban aldı súyegi, 15-taban súyegi, 16-barmaq buwın súyekleri, 17-omırtqalıq, 18-bas súyegi.
Bastıń qaptal bólimi taq jaq aralıq, jup joqarǵı jaq, kóz ústi súyeginen, bet súyeginen hám budır betli súyeklerden quraladı. Tańlay tórt múyeshli súyegi joqarǵı bólimi menen miy qutısına tutasadı, al tómengi bólimine tómengi jaq tutasadı.
Astıńǵı jaq mikkel shemirshegine gomolog bolıp, buwınlı súyek-ten turadı hám tórt múyeshli súyek penen tutasadı.
İyin beldemesi. Ol amfibiyalardikine uqsas tómengi bólimi karakoid súyeginen, arqa bólimi jawırın hám jawırın ústi shemirshekten turadı. Karakoid tós súyegi menen baylanıslı aldıńǵı jaǵında palwan súyek boladı.
Jambas beldemesi. 3 jup súyekten turadı. Olar óz-ara birigip jambas shuqırın payda etedi. Ogan san súyegi bekinedi. Ayaq skeleti basqa omırtqalılardikine uqsas.
As pisiriw organları - awız quwıslıǵınan baslanıp kópshiliginde jaqsı rawajlangan til, tis ornalasqan; al krokodillerde tisler jaq oyıǵı alveollarda otırgan boladı. Tasbaqalarda tis bolmay hám jaqları múyizlengen qap penen jabılgan. Krokodillerde jaq súyekleriniń hám tańlay súyekleriniń birigiwinen ekinshi tańlay payda boladı. Ekinshi tańlaydıń nátiyjesinde xoanlar tańlayga jılısqan hám awız quwıslıǵı dem alıw jollarınan ayırılgan: murnı arqalı alıngan hawa awızsız ókpege túsedi. 32-súwret.


32-súwret. Kesirtkeniń ishki dúzilisi.
1-san bólimindegi tesiksheler, 2-til astı súyegi, 3-qalqan tárizli bez, 4-bugaq bezi, 5-kegirdek, 6-ókpe, 7-8-júrek, 9-uyqı arteriyası, 10-aortanıń shep dogası, 11-aorta dogalarınıń birigiwi, 12-arqa aorta, 13-bawır venası, 14-joqarǵı vena, 15-óńesh, 16-jińishke ishek, 17-tuwrı ishek, 18-bawır, 19-ót qaltası, 20-ót jolı, 21-asqazan astı bezi, 22-talaq, 23-24-tuqımlıqlar, 25-búyrek astı bezi, 26-tuqım jolı, 27-búyrek, 28-sidik jınıs tesigi, 29-kloaka, 30-sidik quwıǵı, 31-quyrıq, 32- may dene.
Asqazan jaqsı bóleklengen, ishek júdá uzın jińishke ishekke hám birqansha qısqa juwan ishekke bólingen. Ekewiniń birikken jerinde soqır ósimshe boladı. Ekige bólingen bawır hám asqazan astı bezleri aǵımı on eki barmaq ishekke ashıladı. İshek juwanlanıw menen tamamlanıp ogan kloaka delinip sidik jolı hám jınıs aǵımları túsedi.
Dem alıw organları - ókpe bolıp ishki jaǵında qatlamlar hám bólmeler bolıp dem alıw kólemin úlkeytedi. Ókpege hawa eki bronxaga ayırılgan traxeya arqalı túsedi.
Qan aynalıw sisteması - jer-suw haywanları menen salıstırganda, birqansha quramalı belgilerge iye. Júregi úsh kameralı bolganı menen júrek qarınshasınıń tómengi jaǵınan tolıq emes bólmesheler kóterilip júrek qısqargan waqıtları arteriyalıq hám venozlıq qan az kólemde aralasadı. Bul bólmeshe krokodillerde júrek qarınshasın shep hám oń jartılarga bóledi. Arteriallıq konus bolmay arteriya júrek qarınshasınan tikkeley ketedi, al reptiliylerde eki aorta dogaları bar. Júrekten shıǵıp olar ayqasıw arqalı shep doga júrek qarınshası orta bóliminen baslanıp az muǵdarda venozlıq qandı alıp júredi. Oń doga júrek qarınshasınıń shep jaǵınan baslanıp arteriallıq qandı alıp júredi. Oń dogadan uyqı arteriyası baslanıp taza arteriallıq qandı bas miyge beredi. Aorta dogaları arqa tárepinde birigip arqa aortasın payda etedi. Ókpe arteriyaları ulıwma jol arqalı oń qarınshasınan ketip, bul arqalı ókpege venozlıq qan túsedi. Venozlıq sistemada venozlıq sinus hálsiz rawajlanıp, búyrektiń dárwaza sistema xızmeti azayganı baykaladı. Bul balıqlar ushın hám ayırım amfibiyalar ushın tán edi.
Bólip shıgarıw organları - eresek reptililerde jambas (metanefrik) búyrek bolıp esaplanadı. Bunnan sidik quwıqshasına quyılatuǵın sidik jolları ketip, olar kloakaga ashıladı. Ayırım túrlerinde sidik jolı birden kloakaga ashıladı.
Kóbeyiw organları - jaǵınan barlıq jer bawırlawshılar ayırım jınıslı. Tuqımlıqlar hám máyeklikler dene quwıslıqlarında omırtqa qaptalında ornalasqan. Tuqımlanıwı ishki. Tuqımlarında qosımsha ósimshe bar, onıń kanalshaları Volfov kanalına túsedi hám bul tuxım jolı xızmetin atqaradı.
Urgashılarda Volfov kanalı saqlanbaydı. Máyek jolı bolıp Myullerov kanalı xızmet atqaradı. Ol jup juqa diyuallı trubka bolıp sharshar arqalı dene quwısına hám bir ushı menen kloakaga ashıladı.
Rawajlanıwı - embrionallıq qabıqta ótedi. Suyıqlıq penen tolgan amnion urıqtıń suyıqlıqta rawajlanıwın támiyin etip, ol allantois embrionallıq sidik quwıqshası xızmetinen basqa dem alıw organı xızmetinde atqaradı. Onıń sırtqı diywalı máyektiń sırtqı qabıǵı menen shegaralanıp kapillyarlıq torlar bolıp, bul arqalı gaz almasıw ótedi.
Nerv sisteması. Amfibiyalarga qaraganda jetilisken úlken miy yarım sharları, úlken miy qabıǵı miydiń sur zatınan turadı. Úlken miy rawajlanıwına baylanıslı aralıq miy ústinen kórinbeydi. Miyshe kúshli rawajlangan. Usılarga baylanıslı reptiliylerdiń jaǵdayga beyimlesiwleri, tártibi shártsiz, shártli refleksler hám instinktleri quramalı.
Seziw organlarınan kózleri qabaq penen támiyinlengen. Al jılanlarda hám ayırım kesirtkelerde qabaqları qosılıp ósip kózdi qorgaytuǵın móldir perdeni payda etedi. Esitiw organları ishki hám ortańǵı qulaqlardan túrıp amfibiyalardaǵıday olarda esitiw súyekshesi - uzeńgi bar. Sırtqı qulaǵı joq, biraq iyis, dám seziw organları bar.
Reptiliylerdiń qurgaqta jasawına baylanıslı bularda seziw organları amfibiyalarga qaraganda kúshli rawajlangan. Ms: mexanikalıq titirkendirgishlerdi teridegi seziw túksheleri arqalı sezedi. Onıń seziw kletkaları epidermistiń astında jaylasadı. Qaptal sızıǵı pútkilley joq.
İyis seziw jaqsı jetilisken jáne qosımsha Yakobsonov organı degen bólim awızga túsken awqattıń iyisin sezedi. Mıs: uzın tili menen uslagan awqattıń iyisin awızda Yakobsonov organı menen sezedi.
Esitiw organı. Amfibiyadaǵıday ishki hám orta kulaqtan turadı. Kózde qozgalmalı qabıǵı boladı. Akkomodatsiya qubılısı amfibiyalarga qaraganda jetilisken. Al jılanlarda qabaqları qosılıp ósip kózdi qorgaytuǵın móldir perdeni payda etedi.
3. Faunamızdaǵı jer bawırlawshılarǵa ekologiyalıq faktorlardıń tásiri. Ózbekstan qızıl kitabına kirgen jer bawırlawshılar. Jer bawırlawshılardıń áhmiyeti.
Faunamızda tirishilik etiwshi ayrım jer bawırlawshılar sanınıń o`zgerisi ásirese keyingi jıllarda sho`l zonalarınıń o`zlestiriliwi arealınıń keskin qısqarıwına alıp keldi.
Qaraqalpaqstanda tirishilik etiwshi jer bawırlawshılardan 4 túri yaǵnıy xentaw dóńgelekbası, molchanov dóńgelekbası, sur eshkemer, tórt jollı shubar jılan Ózbekistan respublikası Qızıl kitabına kiritilgen. Olardan ayrımlarına toqtap ótemiz.