5-sanlı lektsiya qaraqalpaqstandaǵi jer bawirlawshilar jobası

ShO`L TASBAQASI (Testuda horsfieldi Gray, 1844)
Mart ayınan sentyabr`ge shekem tirsheń boladı. Olar qumlı hám jumsaq topıraqlı jerlerde shuqırlıǵı 2 metr, uzınlıǵı 80-200 sm in qazadı. Tasbaqalar jer betine báhárgi jawınlar jawıp, topıraqtı ıǵallandırǵannan keyin ǵana shıǵadı. Olardıń uyası bir birine jaqın jaylasqan boladı. U`lken qum tıshqanınıń (Rhombomys opimus L.) taslap ketken inlerin de paydalanadı. Jazdıń ıssısında olar kemnen kem háreket etedi. Bunday waqıtları olar inlerine kirip, salqın tu`siwi menen shıǵadı. Qıslawdan mart - aprel` aylarında shıǵadı. 2 m tereńlikte qıslaydı. Tasbaqalardıń juplasıwı qısqı uyqıdan oyanıwı menen aprel` ayında o`tedi. Juplasıw oyını dáwirinde erkegi urǵashısın aylanıp, ko`zine tigilip, moynın sozıp, birese ko`terip, birese tu`sirip, ritual oyınında onı tislep te aladı. Tasbaqalar jınısıy jaqtan 8-10 jasqa jetkende jetilisedi. Urǵashısı aprel`-iyuń aralıǵında eki-u`sh ret 2-6 máyekten qoyıp, ol sopaq, qabıǵı aq reńde, uzınlıǵı 40-50 mm, salmaǵı 20-30 g boladı. Jas tasbaqalar 80-110 ku`nnen soń ko`milgen máyekten shıǵadı. Olardıń uzınlıǵı 32-34 mm áste o`sedi. Tasbaqalar ortasha 30-40 jıl jasaydı.
Sho`l tasbaqası efemer (rań, tyul`pan, qozı qulaq, arpaǵan h.t.b.), ko`p jıllıq mayda yarım puta (juwsan, keyreuik, byurgin) sonday-aq awıl-xojalıq mádeniy o`simlikleri biyday, jońıshqa, paxta, palız, qawın, asqabaq, ǵarbızdıń jas nálleri menen de awqatlanadı.
Sho`l tasbaqası tábiyat baylanısında, sotsiallıq turmısta dámli eti, máyegi menen u`lken áhmiyetke iye tu`r.
Status: XTQA Qızıl dizimine kiritilgen.
Tarqalıwı: Qaraqalpaqstanda Qızılqum, U`stirtte hám ko`p sanda Ámiwdár`ya del`tasında ushırasadı.


XENTAW DÓŃGELEK BASI (Phrynocephalus rossikowi N., 1899)


Siyrek ósimlikli sazlı hám mayda qıyırshaqlı taslaqlarda jasaydı.
İniniń tereńligi 25 sm bolıp, túnde tirsheń boladı. Xentaw dóńgelek bası shıbın-shirkeyler, tiykarınan qumırsqalar menen awqatlanadı. Juplasıwı mart-aprelde. Jılına 2-3 mártebe kóbeyedi. Balaları iyun-iyulde máyekten shıgadı. Qıslap shıqqannan keyin erjetedi.
Status: Joq bolıp baratırgan, lokal tarqalgan, endemik kishi túr. Ózbekistan qızıl kitabına kiritilgen. Házirgi waqıtta kóplegen orınlarda joq bolıp ketken. Shólistanlıqlardı ózlestiriw, suwgarıw, pestitsidlerdi qollanıw olardıń tirishiligine keri tásir etpekte.