5-sanlı lektsiya qaraqalpaqstandaǵi jer bawirlawshilar jobası

Tarqalıwı: Qaraqalpaqstanda Qızılqumda hám Ámiwdárya deltasında ushırasadı.
MOLChANOV DO`ŃGELEK BASI (Phrynocephalus moltschanovi N., 1913)
Sho`ldiń qumlı hám qum topıraqlı bo`limlerinde jasaydı. Biologiyası jeterli u`yrenilmegen.
Status: Statusı anıqlanbaǵan, tolıq u`yrenilmegen endemik tu`r. O`zbekistan Respublikası Qızıl kitabına kiritilgen.
Tarqalıwı: Qaraqalpaqstanda Ustirtte, Qızılqumda hám Ámiwdár`ya del`tasında ushırasadı.


SUR EShKEMER (Varanus griseus D., 1803)

Júdá úlken kesirtke. Denesiniń uzınlıǵı 160 sm, salmaǵı 2,5 kg. Qaraqalpaqstanda Tórtkúlden qublada Shorbulaq - Sarımay, Qızılqum aymaqlarına deyin tarqalgan. Sur eshkemer bekinisken hám yarım bekinisken qumlarda, tıǵız saz, taw etegi taslı topıraqlarında jasaydı. Sonday-aq tikjarlarda, togaylıqlarda da ushırasadı. Jasaw ornı retinde kemiriwshilerdiń, tasbaqanıń inlerin tereńletip keńeytip paydalanadı. Ózide 2-2,5 metr uzınlıqta in qazıp jasaydı. Jırtqıshlar jaqınlaganda denesin qampaytıp, quyrıǵı menen jerdi sabalap dushpanın qorqıtadı. Aw qılıwda 0,5 km aralıqtı ótedi. Úsh jıldan keyin jınısıy jetilisedi.

J uplasıw dáwirinde erkegi hám urgashısı qosılıp jup bolıp bir inde jasaydı. Juplasıwı may-iyunde ótedi. Urgashısı iyunde 8-23 máyek qoyadı. Balaları máyekten sentyabrde shıgadı. Sur eshkemer qıstı óz ininde uyqı menen ótkeredi.
Status: Siyrek, qısqarıp baratırgan, mozaik tarqalgan kishi tur. Barlıq jasaw orınlarında sanı júdá qısqarıp baratırgan haywan. Ózbekistan Respublikası Qızıl kitabına kiritilgen.
Tarqalıwı: Qaraqalpaqstanda tek Qızılqumda ushırasadı.


TÓRT JOLAQLI JILAN (Elaphe quatuorlineata L., 1789)

Taslaqlarda, togaylıqlarda, orpań kebirliklerde, júzim atızlarında, elatlı punktlerdiń shetinde, baǵlarda tirishilik etedi. Uzınlıǵı 180 sm. Baspanası retinde kemiriwshilerdiń inin, topıraqtıń tereń jarıqların, úyilgen tas quwısların paydalanadı. Bul iri, kúshli jılan mayda sút emiziwshiler, úlken qum tıshqanı, quslar hám olardıń palapanları, máyekleri menen awqatlanadı. Juplasıwı iyun ayında ótedi. İyul, avgust aylarında máyek qoyıw dáwiri bolıp, hár tuwganda 6-16 máyekten qoyadı. Balaları máyekten sentyabr ayında shıga baslaydı.

Status: Siyrek, tábiyiy kem ushrasatuǵın, areal shetinde, lokal tarqalgan túr. Shóldi ózlestiriw hám adamlardıń qırıwı tásirinde kemeyip ketken. Ózbekistan Respublikası Qızıl kitabına kiritilgen.