5 Tezlikning silindirik quvur kesimi b o‘ yicha taqsimlanishi

5.6 -rasm. N.P. Petrov nazariyasini izohlasltga oid rasm.
A w algi paragrafda keltirilgan tekis va silindrik sirtlar orasidagi tirqishda harakat 
qilayotgan suyuqlik harakati masalalari plunjeming silindr ichidagi harakatiga yana ham 
yaqinroq b o‘ lish uchun bu sirtlaming birini biror V tezlik bilan harakatlanayotgan deb 
qarash kerak boMadi. Bu masalalarning yuqorida keltirilgan yechimlarida yana bir narsa 
hisobga olinmagan. Pulunjer silindr ichida harakat qilgan vaqtida ishqalanish kuchining 
ta’ sirida qizib ketishi mumkin. Natijada ikki silindr orasidagi tirqishda oqayotgan 
suyuqlik ham qiziydi. Bunday hodisa sharikli podshipniklarda ham boMadi. Moylovchi 
suyuqlik qizishi bilan uning qovushqoqlik koeffitsiyenti o ‘ zgaradi. Biz qovushqoqlik 
koeffitsiyentining temperaturaga bogMiqligini kinematik qovushqoqlik koeffitsiyentiga 
bagMshlangan paragrafda ko‘ rgan edik va temperatura ortishi bilan qovushqoqlikning 
kamayishi haqida to‘xtalib o ‘tgan edik. Qovushqoqlikning temperaturaga bogMiqligi 
haqidagi masalalar akademik L.S. Leybenzon va akademik M.A. Mixeyevlar tomonidan 
yechilgan boMib, tirqishlarda suyuqlikning harakati qovushqoqlik koeffitsiyentining 
o ‘ zgaruvchanligiga bogMiqligi hisobga olib ko‘ rilgan.
Qovushqoqlikning temperaturaga bogMiqligi suyuqlik tashqi muhit bilan issiqlik 
almashganda ishqalanish qarshiligining o ‘ zgarishiga olib keladi. Agar tashqi muhit 
suyuqlikka qaraganda sovuqroq boMsa, uning tashqi muhitga issiqlik berishi natijasida 
suyuqlikning quvur devoriga yaqinroq qavatlarida qovushqoqlik ortadi. Natijada bu 
qavatlardagi harakatning sekinlanishi tezkor boMadi, bu esa tezlik gradiyentining 
kamayishiga olib keladi.

---

Tashqi muhit issiqroq bo‘ lsa, aksincha, suyuqlikning quvur devoriga yaqin 
qavatlari tashqaridan issiqlik olib, uning qovushqoqligi kamayadi. Natijada devor 
yonida tezlik gradiyenti ortadi.Shunday qilib, suyuqlik tashqi muhit bilan issiqlik 
almashgan hollarda uning qovushqoqligi quvur kesimi bo‘yicha o ‘ zgaruvchan b oiib, 
tezlik taqsimoti ham o ‘ zgarmas temperaturadagidan boshqacha boiadi. Xususan, 
qizdirishli oqim vaqtida yadrodagi tezlik ortib, tezlik taqsimoti chizigi cho‘ ziqroq 
boiadi, aksincha, sovutishli oqimlar holida esa bu chiziq qisqaradi.
Laminar harakat issiqlik berish (sovutish) bilan amalga oshirilsa, temperatura 
o ‘zgarmagan holga qaraganda qarshilik ortadi, issiqlik kelishi (qizdirish) bilan amalga 
oshsa, qarshilik kamayadi. Bu yuqorida aytilganidek, quvur devori atrofida 
qovushqoqlik o ‘ rtacha qovishqoqlikka qaraganda kam boiishi natijasida yuz beradi. Bu 
holda ishqalanish qarshiligi koeffitsiyenti uchun, amaliy hisoblashlarda, taqribiy 
formulalardan foydalaniladi:
bu yerda Re - o ‘rtacha qovushqoqlik uchun hisoblangan Reynolds soni vg - quvur 
devori yonidagi suyuqlikning qovushqoqligi, vs - suyuqlikning o ‘rtacha qovushoqligi. 
Aniqroq hisoblashlar uchun akad. M.A. Mixeyevning kichik Reynolds sonlari bilan 
hisoblashga chiqargan formulasidan foydalanish mumkin.
Ikki sirt orasidagi tor tirqishda suyuqlik harakat qilayotgan vaqtda qattiq jism va 
suyuqlik chegarasida molekulalararo o ‘ zaro ta’ sir kuchi natijasida, qutblangan suyuqlik 
molekulalaming adsorbtsiyalanish hodisasi vujudga keladi. Natijada devorlar sirtida, 
siljituvchi kuchga qarshi ma’lum qattiqlik va mustahkamlik xususiyatiga ega boigan, 
harakatsiz suyuqlik qavati hosil boiadi. Bu esa tirqish harakat kesimining kichrayishiga 
sabab boiadi. Tirqishning bunday kichrayish hodisasi obliteratsiya deyiladi.
Obliteratsiya qavati cheklangan b o iib , tirqish devoridan uzoqlashgan sari uning 
mustahkamligi kamayib boradi, molekulalar orasidagi bogianish susayib, suyuqlik 
zarrachalari qavat sirtidan ajraladi va harakatga keladi.
Obliteratsiya intensivligi suyuqlikning turiga, tirqishdagi bosimning kamayib 
borishiga va boshqa sabablarga bogiiq. Bosim kamayishi ortsa, bu hodisa kuchayadi. 
Molekular tarkibi murakkab boigan moylarda obliteratsiya hodisasi kuchliroq boiadi. 
Bunday moylarga gidrouzatmalarda ishlatiladigan neft moylari kiradi. Obliteratsiya

---

qavati juda yupqa (odatda, bir necha mikrondan oshmaydi) b o‘ lishiga qaramay, juda tor 
(kapillyar) tirqishlarida uning ko'ndalang kesimining anchagina qismini egallab oladi. 
Natijada tirqishning qarshiligi ortadi va tirqishdagi suyuqlikning sarfi kamayadi.
Bu hodisa suyuqlikning ifloslanganligiga ham bog‘ liq b o‘ lib, uni ifloslovchi 
modda zarrachalari tirqish o ‘ lchamlariga yaqin b o‘ lsa, obliteratsiya tezroq bo‘ ladi. 
Lekin suyuqlikning ifloslanganligi obliteratsiya hodisasida asosiy faktor bo‘ Ia olmaydi. 
Masalan, juda yaxshi tozalangan distillangan suv va benzinda obliteratsiya b o‘ lmaydi, 
ammo juda yaxshi tozalangan AMG-10 moyi 10 mikronli tirqishdan qisqa vaqt oqishi 
bilan tirqish butunlay bekilib qoladi.
Odatda, juda kichik tirqishlarda (o ‘ lchami 6-8 mk) obliteratsiya hodisasi tirqishni 
butunlay berkitib qo‘yishi mumkin.
V b ob b o ‘yicha nazorat savollari
1. Laminar harakat ta’ rifmi keltiring.
2. Laminar harakatdagi gidravlik qarshilaklar.
3. Reynolds tajribalari.
4. Laminar oqimning maxsus turlari
5. Oqimning boshlang‘ ich bo‘ lagi.