6-7 mavzu: qishloq xo‘jaligida yer-suv resurslari va ulardan foydalanish. Reja

6-7 MAVZU: QISHLOQ XO‘JALIGIDA YER-SUV RESURSLARI VA ULARDAN FOYDALANISH.
REJA:

1. 
   Respublikaning yer-suv fondi, qishloq xo‘jahgida foydalanila- digan yer-suv resurslari, ulaming iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyati
   
2. 
   Yer-suv resusrlari, ularning turlari, miqdori va tarkibi, sug’oriladigan yerlarning tarkibi
   
3. 
   Yer-suv resrusrlaridan foydalanish darajasini ifodalovchi ko’rsatgichlar tizimi.
   

Tayanch iboralar: yer-suv fondi, yer-suv resurslari, sug‘ori[adigan yerlar, yer-suv munosabatlari, yer kadastri, irrigatsiya va meliorat­siya, suvdan foydalanuvchilar uyushmasi, almashlab ekish, tuproq unumdorligi, havza usul, suv islohoti.
Yer qishloq xo'jaligining asosiy ishlab chiqarish vositasidir. Chunki qishloq xo'jaligida ishlab chiqarish bevosida yerda amalga oshadi. Mamlakatimizning iqlim sharoitida qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida suv resursining ham ahamiyati katta. Yer va suvga nisbatan davlat mulkchiligi saqlagan holda ulardan yil davomida to‘liq va samarali foydalanish huquqi jismoniy hamda yuridik shaxslarga uzoq muddatga yoki umrbod berilmoqda. Ulardan to‘liq va samarali 74 foydalanganlik darajasini ma’lum bir ko‘rsatkichlar tizimi yordamida tahlil etish lozim. Kelajakda yer va suv resurslaridan foydalanish darajasini hamda iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun tuproq unumdorligini, sug‘orish tizimini yaxshilashga qaratilgan barcha tadbirlar o‘z vaqtida, sifatli bajariiishini ta’minlash zarur. Mamlakat miqyosida yer monitoringi va kadastri talab darajasida amalga oshirilishini ta’minlash kerak.
Qishloq xo‘jalik ekinlarining samaradorligi va sof foyda quyidagicha hisoblanadi:
SF = YAM-Mt; bunda SF - sof foyda;
YAM - yalpi mahsulot;
MT - mahsulot tannarxi.
Yeming iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari asosan qiymat ko‘rsatkichlaridir. Bunga yer sig‘imi, yer qaytimi, iqtisodiy samara ko‘rsatkichlari kiradi.
Yer sig‘imi bu qishloq xo‘jalik yeriari bahosining yalpi mahsulotga nisbatidir:
EB
E = ; so‘mda
YAM
Yer qaytimi esa bu yer sig‘imiga teskari ko‘rsatkich bo‘lib, yalpi mahsulotning yer resurslari bahosiga nisbatidir (so‘mda ifodalanadi).
YAM
E_k ; so‘m
EB
Iqtisodiy samaradorlik yalpi va tovar mahsulot hajmi orqali ifodalanib, dehqochilikda ekin maydoniga nisbatan hisoblanadi:
YAM(TM) YAM₀
Sj = yoki Sj=—
S S
Sj - samaradorlik S - ekin maydoni
YAM - yalpi mahsulot YAM₀- o‘simlikchilikdagi yalpi mahsulot TM - tovar mahsulot
Yerlaming samaradorligini hisoblashning 2-usuli quyidagicha aniqlanadi:
YAD
S₂= ;
S
bu yerda YAD - yalpi daromad, so‘m S - ekin maydoni, ga, bunda YAD = YAM-MX (MX-moddiy xarajatlar)
Yerlarning samaradorligini hisoblashning 3-usuli quyidagicha:
SF
S₃= ;
S
SF - sof foyda, so‘m S - ekin maydoni, ga
Bunda SF = YAM - T (T-tannarx) yoki SF = YAM -MH (MH - mehnat haqi)
Samaradorlikni hisobalashning 4 usuli quyidagicha:
F
S₄= ; F = UT-TT
S
F - foyda, so‘m; S - ekin maydoni, ga, bunda: UT - umumiy tushum, so‘m, TT - tolatannarx, so‘m.
Qishloq xo‘jaiigida tovar qaytimi quyidagicha hisoblanadi:
YAM yoki TM T = •
^Aq 5
s
bunda: Tq - tovar qaytimi, so‘m;
YAM - yalpi mahsulot, so‘m;
TM - tovar mahsulot, so‘m;
S - ekin maydoni, ga.
Qishloq xo‘jaligida fond bilan ta‘milanganlik ko‘rsatkichi quyidagicha hisoblanadi;
AF