6. Ma’ruza. Yangi tahrirdagi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida oila, bolalar va yoshlar masalalari Yangilangan Konstitutsiyada saylov tizimi

Milliy saylov qonunchiligini kodifikatsiyalashtirilishining ahamiyati
Milliy saylov qonunchiligimizning o'ziga xos jihati saylov jarayonlariga oid barcha normalarning kodifikatsiyalashtirilganidir.
Xususan, Saylov kodeksi saylov huquqiga oid ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy va huquqiy kafolatlar tizimini mustahkamlash bilan birga fuqarolarning saylov huquqini amalga oshirishni ta'minlovchi shart-sharoit va mexanizmlarni yaratishga oid huquqiy normalarni o'zida aks ettiradi.
Saylov qonunchiligi kodeks shakliga keltirilgunga qadar mazkur tizimda bir vaqtning o'zida beshta qonun parallel ravishda amal qilardi. Ushbu normativ-huquqiy hujjatlarning ayrim normalari bir-biriga zid bo'lib, turli huquqiy kolliziya mavjud edi.
Mazkur holat esa saylov komissiyalari, ayniqsa, chekka joylardagi uchastka saylov komissiyalari a'zolari muayyan vaziyatda qanday yo'l tutishni bilmay, turli noaniqliklar yuzaga kelishiga sabab bo'lgan.
Kodeks qabul qilingach, milliy saylov qonunchiligi va amaliyotida ayrim bo'shliqlar va echimini kutayotgan muammolar hamda turli noaniqlik va ovoragarchiliklar barham topganini nafaqat milliy saylov amaliyotchilari, balki xalqaro ekspertlar ham keng e'tirof etdi.
Milliy saylov tizimimiz umumjahon talablari va tendentsiyalariga muvofiqlashtirildi. Kodeks kuchga kiritilishi munosabati bilan o'ttizga yaqin qonun bekor qilindi hamda qonunosti hujjatlarga keyinchalik kiritilgan o'zgartish va qo'shimchalar, shuningdek, ba'zi hujjatlar o'z kuchini yo'qotdi.
Xalqaro saylov standartlariga mos, puxta, ixcham va yaxlit shaklda qabul qilingan bunday mukammal Saylov kodeksidan shu paytgacha milliy saylovchiligimizda bo'lmagan o'nlab yangi norma va qoida joy oldi, amaldagi ayrim byurokratik tartib-qoidalar bekor qilindi.
Har bir saylovchi – diqqat-e'tiborda
Mamlakatimizda davlat siyosatining o'ziga xos jihati O'zbekiston fuqarolarining qaerda yashab turganidan qat'i nazar, davlat himoyasida bo'lishi, huquq va erkinliklari, qonuniy manfaatlarini ta'minlashga yo'naltirilganidir. Aynan 2019 yildagi saylovda xorijda istiqomat qilib turgan saylov yoshidagi barcha vatandoshlarimiz uchun ilk bor ovoz berish imkoniyati yaratilgani ana shunday yuksak e'tiborning amaldagi ifodasi bo'ldi.
Avvallari bunday siyosiy tadbirlarda faqat konsullik vakolatxonalaridan rasman ro'yxatdan o'tgan o'zbekistonliklar qatnashgan.
Saylov kodeksida ilk bor chet davlatlarda yashab turgan O'zbekiston fuqarolarini diplomatik vakolatxonalarning konsullik hisobida bo'lishi yoki bo'lmasligidan qat'i nazar, saylovchilar ro'yxatiga kiritish tartibi, xorijiy mamlakatlarda saylovchilar yashayotgan yoki ishlayotgan joyida ko'chma qutilar orqali ovoz berishning huquqiy asoslari mustahkamlandi.
Vatandoshlarimiz uchun chet eldagi diplomatik vakolatxonalar va konsullik muassasalari huzurida tashkil etiladigan saylov uchastkalarining saylovchilar ro'yxatiga kiritish bo'yicha elektron murojaat qilish imkonini beruvchi saylov.mfa.uz kommunikatsion tizimi ishga tushdi.
Saylov jarayonida suiiste'molchilik, tanish-bilishchilik kabi salbiy holatlarning oldini olish maqsadida qonunchilikda “uchastka saylov komissiyasi a'zolarining yarmidan ko'pi bitta tashkilotdan tavsiya etilishi mumkin emas”ligi alohida qayd etilgan.
Biroq shifoxonalar, dam olish uylari, harbiy qismlar, chet ellardagi diplomatik vakolatxonalar kabi muassasalarda, ularning qat'iy ichki tartib-qoidalari talablaridan kelib chiqib, saylov uchastkasi a'zolarini bunday tartibda tuzish qiyinligi amaliyotda muammolarni keltirib chiqarar edi.
Shu sababli, kiritilgan o'zgartirishga ko'ra, mazkur qoida endilikda chet davlatlardagi diplomatik muassasalar huzurida, harbiy qismlarda, sanatoriylarda va dam olish uylarida, kasalxonalarda hamda boshqa statsionar davolash muassasalarida va ozodlikdan mahrum qilish joylarida tashkil qilingan saylov uchastkalariga tatbiq qilinmaydi.
Bundan tashqari, Saylov kodeksi imkoniyati cheklangan shaxslarning ovoz berish yo'li bilan mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida ishtirok etish huquqlarini amalga oshirishi uchun barcha mexanizmlarni o'zida mujassam etdi. Ya'ni saylov kuni ovoz berish binolaridagi texnologik jihozlar — jadvallar, kabinalar va ovoz berish qutilari nogironlar aravachasidan foydalanuvchilar ehtiyojlarini hisobga olgan holda o'rnatilishi lozimligi mustahkamlandi.
Shu bilan birga, agar sog'lig'i yoki nogironligi tufayli saylovchi o'z xohish-irodasini erkin ifoda etish uchun saylov uchastkasining ovoz berish xonasiga kela olmasa, unga ovoz berish xonasidan (saylov uchastkasidan) tashqarida, yashash joyida ovoz berish huquqidan foydalanish imkoniyati yaratiladi.
Bu, o'z navbatida, zamonaviy saylov qonunchiliging muhim jihati ko'rinishida jamiyatimizning a'zosi sifatida nogironligi mavjud fuqarolarimiz ham boshqalar bilan teng ravishda siyosiy va ijtimoiy hayotda bevosita yoki erkin saylangan vakillari orqali samarali va har taraflama ishtirok etishi, jumladan, saylash va saylanish huquqlariga oid imkoniyatlarga ega bo'lishini ta'minlaydi.
Saylov qonunchiligimizda har bir saylovchining huquq va erkinliklari inobatga olingani jarayonlarda siyosiy huquqga ega har bir shaxsning o'z saylov huquqlarini hech to'sqinliksiz amalga oshirishi, ularning davlat boshqaruvidagi ishtirokining eng muhim kafolatlaridan biridir.