6-sinf. Botanika 7-dars: gul

8.4. Urug‘ning tarkibi
O‘simliklarning turiga qarab urug‘ning tarkibi har xil bo‘ladi. Har qanday urug‘ning tarkibi turli moddalardan tarkib topgan. Urug‘ tashqaridan quruq bo‘lib ko‘rinishiga qaramay, uning tarkibida oz miqdorda suv bo‘ladi. Buni bilish uchun probirkaga bug‘doy yoki boshqa o‘simlik urug‘idan solib, uni alanga ustida tutib qizdiring. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay, probirka devorida hosil bo‘lgan suv tomchilarini ko‘rish mumkin. Agar urug‘ni qizdirish davom ettirilsa, u tutay boshlaydi, kuygan hid taraladi, urug‘ qorayib, yorilib-yorilib ketadi. Bunda urug‘ning asosiy qismini tashkil etgan organik moddalar kuyadi. Urug‘ asta-sekin kuyib, probirka ostida kul qoladi. Bu kul mineral moddalardan iborat.
Urug‘lar tarkibidagi organik moddalar turli birikmalar shaklida bo‘ladi. Bularga kraxmal, oqsil va moylar kiradi.
Bug‘doy, makkajo‘xori va boshqa donli o‘simliklar urug‘ida kraxmal nihoyatda ko‘p bo‘ladi. Loviya, mosh va no‘xatda oqsil ko‘p uchraydi, Yong‘oq, bodom, o‘rik, shaftoli va yeryong‘oq mag‘izida, kungaboqar pistasi va g‘o‘za chigitida moy ko‘p bo‘ladi. Urug‘lar tarkibidagi oziq moddalar urug‘palla va endospermada saqlanadi.
Bug‘doy urug‘i endospermasining yupqa kesigiga mikroskopda qaralsa, u hujayralardan tashkil topganligini ko‘rish mumkin. Bu hujayralarda kraxmal va ko‘p sonli oqsil donachalari bo‘ladi. Ayrim urug‘lar tarkibida efir moylari (zira, shivitda) va zaharli moddalar (mastak, achchiq bodom, shaftoli va kampirchoponda) saqlanadi.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, urug‘lar tarkibida suv, mineral tuzlar, oqsil, kraxmal va moy kabi moddalar bo‘ladi.


8.5. Urug‘larning nafas olishi
Yashil o‘simliklarning har bir tirik hujayrasi nafas oladi. Shuningdek, urug‘lar ham nafas olganda, havodan kislorod yutib, nafas chiqarganda karbonat angidrid gazi, suv va issiqlik ajratadi.
Urug‘ning nafas olishi turlicha kechadi. Bir xil urug‘ hayotchanligini (nafas olish xususiyatini) bir yil saqlasa, yantoq kabi o‘simliklar urug‘i yuz yilgacha saqlaydi. Cho‘llarda keng tarqalgan saksovul, chayir, izen kabi o‘simliklarning urug‘i o‘sish xususiyatini bir yildan sal ortiqroq saqlaydi.
Urug‘lar nafas olganda, havodan kislorod yutib, nafas chiqarganda karbonat angidrid ajratishini tajribada tekshirish uchun bitta shisha idishga undirilgan urug‘ solib, ichiga yonib turgan sham tushirilsa, u yonishda davom etaveradi. Sababi, idishdagi havoda kislorod bor. So‘ngra urug‘li idishning og‘zini mahkam berkitib, uni issiq joyga qo‘yiladi. Oradan ikki-uch kun o‘tgach, unga yonib turgan sham tushirilsa, u o‘chib qoladi. Demak, unayotgan urug‘lar havodan kislorod yutib, karbonat angidrid ajratar ekan.
Unayotgan urug‘lar nafas olganda shisha idish havoga suv bug‘larini ajratadi. Shuning uchun ham urug‘lar unayotgan banka devorida hammavaqt suv tomchilarini ko‘rish mumkin. Unayotgan urug‘lar havo, suv va tuproq orqali nafas oladi. Shuning uchun urug‘lar o‘stirilganda, ularga suv quyiladi.
Urug‘lar nafas olganda, boshqa tirik organizmlar kabi issiqlik ajratadi. Buni bilish uchun urug‘ undirilayotgan bankaga termometr joylashtiriladi. Urug‘lar ajratayotgan issiqlikni saqlab qolish uchun banka qog‘oz, paxta va uning ustidan toza quruq latta bilan o‘raladi. Bir necha soatdan keyin idish ichidagi harorat ko‘tariladi. Nafas olayotganda issiqlik ajratayotgan nam urug‘lar tezda qizib ketadi va buziladi. Shuning uchun saqlashga mo‘ljallangan urug‘lar maxsus qurilgan quruq va yaxshi shamollatiladigan binolarda saqlanadi. Saqlanadigan urug‘lar doimo nazorat ostida bo‘lishi zarur.