7-ma’ruza: didaktika ta’lim nazariyasi. Pedagogik jarayon. Ta’lim tamoyillari va qoidalari. (2 Soat)

2. Sharq va G’arb olimlarining didaktik g’oyalari.
Mirzo Ulug’bekning pedagogik g’oyalari va ma’rifatparvarlik xizmatlari. Samarqandda o’z atrofida to’plangan olimlarning bevosita ishtiroki va yordamida Ulug’bek 1424-1428-yillarda shahar yaqinida Qbirahmat anhori bo’yida rasadxona qurdirdi. Doira shaklida bino qilingan bu ulkan imoratning aylanasi 47 metr, balandligi 31 metr edi. Bobo’rning yozishicha, u uch qavatli bo’lgan. Binoning sirti koshin va sirli parchinlar bilan qoplangan. Binoning ichki sahni sudsi faxriy (sekstant) va koridorlar bilan to’rt qismlargaajratilgan. Rasadxona ichki devorlarida koinot-u Er sharining umumiy manzarasi tasvirlangan bo’lib, shu tufayli bu mavzu aholi o’rtasida «Naqshi jahon» degan nom bilan shuhrat topadi.
Samarqandda Ulug’bek rahbarligida barpo etilgan bu ilmiy dargoh matematika, ayniqsaastronomiya sohasida ilmiy dunyoda olamshumul ahamiyat kasb etgan natijalarga erishadi. Rasadxonada olib borilgan kuzatish va tadqiqotlar tufayli 1018 sobita (qo’zg’almas) yulduzlarning o’rni va holati aniqlanib, ularning astronomik jadvali tuziladi. O’rta Osiyo, YAqin va O’rta SHarq mamlakatlari bo’ylab joylashgan 683 geografik punktlarning Samarqand kengligiga nisbatan koordinatalari belgilab chiqildi. Rasadxonada olib borilgan tadqiqotlarning natijalari asosida matematika vaastronomiyaga oid qator nodir asarlar yaratildi.
«Ziji jadidi Ko’ragoniy» dan tashqari Ulug’bek «Tarixi arba’ ulus» (To’rt ulus tarixi) nomli tarixiy asar hamda musiqa ilmiga bag’ishlangan beshta risola yozadi.
Ulug’bek davrida maktab islohoti. Ulug’bek Movarounnahrshaharlarini, xususan Samarqand va Buxoroni ilm-u ma’rifat dargohigaaylantirishga intiladi. Uning farmoni bilan 1417-yilda Buxoroda, 1417-1420-yillarda Samarqandda va 1433-yilda G’ijduvonda madrasalar qad ko’taradi. Hatto Buxoro madrasasining darvozasiga «Bilim olish har bir musulmon ayol va erkakning burchidir» degan kalima o’yib yozib qo’yiladi.
Alloma o’z davlatida ta’lim sohasida jiddiy islohotlarni tashkil etdi. U madrasalarni davlat ta’minotiga o’tkazdi, mudarris (o’qituvchi)largaoylik ish haqi belgilagan, shogird (talaba)larga stipendiya ajratgan.
Muhammad Tarag’ay Ulug’bek madrasa o’quv rejasiga quyidagi fanlar: arab tili, adabiyot, Qur’on, Hadis, ritorika, mantiq, falsafa, fikh (qonunchilik), metafizika, matematika, astronomiya, tibbiyot, geografiya, tarix kabi fanlarni kiritadi.
Mutafakkir tomonidan barpo etilgan hamda o’zi bevosita ta’lim bergan madrasalarda o’qish quyidagi bosqichlardan iborat bo’lgan:
1. «Anda» (kichik) – o’qish muddati 2 yil.
2. «Aust» (o’rta) – o’qish muddati 3 yil.
3. «A’lo» (oliy) – o’qish muddati 3 yil.
Bunday yondashuvda, bugungi kun nuqtai nazaridan aytganda, bakalavriat va magistratura ko’zga tashlanadi. Ayni vaqtda ular o’rtaasr Yevropa universitetlari uchun ham xos bo’lgan.
Zahiriddin Muhammad Boburning pedagogik fikrlari. Bobur 1526-yilning 21-aprelida Dehli hukmdori Ibrohim Lo’diy qo’shinlarini tor-mor keltirdi. Bu g’alaba natijasida Bobur Shimoliy Hindistonni egalladi. 1526-yilning 27-aprelda Dehli shahrida Bobur podshoh nomigaxutba’ o’qildi. Shu tariqa, yangi saltanat Boburiylar saltanatigaasos solinadi.
Bobur podshoh Hindistonda bir-biri bilan dushmanlik kayfiyatida bo’lgan mayda mustaqil rojalarni (hukmdorlarni) ham qilich, ham siyosat yo’li bilan birlashtiradi va 1530 yilgacha markazlashgan yirik saltanatini barpo etadi. Bu saltanat 332 yil (1526-1858-yillar), ya’ni Hindistonni Buyuk Britaniya to’liq bosib olgunga qadar hukm surdi.
Bobur xayotiy esdaliklar yozish maktabini «Boburnoma» asari orkali boshlab berdi.
«Muxtasar», «Mubayyin», «Volidiya», «Xatti Boburiy» kabi asarlarida ta’lim-tarbiya masalalarigaalohida e’tibor qaratgan.
Uning ijodiga mansub bo’lgan «Xatti Boburiy» uzoq yillar davomida maktablarda, madrasalarda savod o’rgatish kitobi sifatida foydalanilgan.
Bobur nafaqat buyuk davlat arbobi, mohir sarkarda, shoir, bastakor, ayni paytda mashhur tarixchi olim hamdir. Bu borada uning nomini abadiylikka muhrlagan asar - “Boburnoma”dir.