7-mavzu. Korreksion pedagogika asoslari. Inklyuziv ta’lim

partaga, iloji bo’lsa o’rta qatorga o’tkazish kerak. Shuningdek, o’qituvchi bola 
uning gaplarini to’g’ri tushuna olganligi, topshiriqni to’g’ri bajarayotganligini 
nazorat qilib turishi kerak. Ba’zida eshitmaydigan yoki yomon eshitadigan bolalar 
ommaviy, umumiy o’rta ta’lim maktablarida eshitadigan tengdoshlari bilan birga 
muvaffaqiyatli o’qiydilar. 
O’qituvchi eshitmaydigan yoki yomon eshitadigan bola sinfga qabul 
qilinganda ularning psixofiziologik hamda nutq rivojlanishi xususiyatlarini bilishi 
talab etiladi. 
Ko’rish qobiliyati buzilgan o’quvchilarni korrektsion o’qitish. Ko’rish 
qobiliyati buzilishi turlari, ularning sabab va oqibatlari. Ko’rish qobiliyati buzilgan 
bolalarni o’qitish va tarbiyalash xususiyatlari bilan tiflonedaeogika shug’ullanadi 
(yunoncha «tiflos» — ko’r) — korrektsion pedagogika (defektologiya)ning muhim 
sohasi. 
Ko’rish — ko’rish analizatori yordamida borliqni sezish va qabul qilishdir. 
Miya ko’rish orqali tashqi dunyo haqidagi ma’lumotlarni oladi. 
Bolaning ko’rish qobiliyati buzilganda uni rivojlantirish, o’qitish va 
tarbiyalash jarayonlarida jiddiy qiyinchiliklar yuzaga keladi. 
Bolalarda ko’rish qobiliyati buzilishining sabablari turlicha bo’lib, ular 
nasliy kasalliklar, homila ona qornida rivojlanayotganda ko’rish organlari 
patologiyasining yuzaga kelishi, homiladorlik paytida onaning tokeplazmoz, 
qizamiq va boshqa og’ir kasalliklar bilan og’rishi va hokazo omillardan iborat 
bo’lishi mumkin. 
Ko’rish qobiliyatining buzilishi tug’ma yoki orttirilgan bo’ladi. 
Tug’ma ko’r bo’lish homilaning zararlanishi sababli yuzaga keladi. Ko’rish 
nuqsonlarining yuzaga kelishida naslivlik ham ko’zga tashlanadi. 
Orttirilgan ko’rlik odatda ko’rish organlari — to’r pardasi shoh parda yoki 
markaziv nerv tizimining kasallanishi (meningit miya shishi. Meningo ensifalit). 
oreanizmning umumiy kasallanishidan kevinei asoratlari (kor. gripp. skorlatina). 
Shuningdek. miya yoki ko’zning jarohatli shikastlanishi (boshi yaralanishi 
shikastlanishi) oqibatida bo’lishi mumkin. 
Ko’rish qobiliyatining buzilgan bolalar quyidagi guruhlaiga ajratiladi: 
Ko’r tug’ilganlar. 

---

Erta ko’r bo’lib qolganlar. 
Uch yoshidan keyingi ko’r bo’lib qolganlar. 
Ommaviy maktablarda, ta’lim olganda yomon ko’ruvchi bola jiddiy 
qiyinchiliklarga duch keladilar. Idrok etishning aniq emasligi, sekinligi, torligi kabi 
xususiyatlar predmetlarni tanib olish, ularning shaklini ajratish, o’ziga xos 
belgilarini bilib olishda ma’lum qiyinchiliklariga olib keladi. Bolalar satrlar, harflar 
va raqamlarni adashtiradilar. Bular o’qish texnikasini egallab olish, o’qilganlarning 
mazmunini tushunishga xalaqit beradi. Oddiy maktabda yomon ko’ruvchi bolalar 
doskada nima yozilganligini ko’rmaydilar. qarab bajariladigan ishlarni tashkil 
etishda yomon ko’radigan bolalar tez charchaydilar, bu ularning ish qobiliyatlarini 
pasaytiradi. Pedagoglarning oldidagi eng muhim vazifa yomon ko’radigan bolani 
o’z vaqtida aniqlash, unga maxsus ta’lim va tarbiya berish masalasini hal etish 
uchun PMPKga yuborishdan iborat. Yomon ko’radigan bolalarni o’qitish va 
tarbiyalash asosan maxsus (korrektsion) maktablarda amalga oshiriladi. 
Ko’rish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy, umumiy o’rta ta’lim 
inaktablarida korrektsion o’qitish va tarbiyalash. Ko’rish qobiliyati buzilgan 
bolalarni o’qitish va tarbiyalash masalalari bilan tiflopedagogika (yunoncha 
«tiflos» — ko’r) — korrektsion pedagogika (defektologiya)ning yana bir sohasi 
shug’ullanadi. 
Ko’rish qobiliyati buzilgan bolalar bilan ish olib borayotgan o’qituvchi 
korrektsion ishlarning o’ziga xos jihatlarini bilishi zarur. 
Refraksiyasi anomaliyali bolalar tuzatuvchi ko’zoynak taqishlari kerak. 
Lekin ko’zoynak taqishda bolalar pedagogning ularga diqqat bilan munosabatda 
bo’lishlariga muhtojlik sezadilar. Maktabda va uyda o’quv ishlarini bajarishda 
sanitar-gigienik talablarga amal qilish lozim. Ko’rishida nuqsoni bo’lgan bola 
uchun ish o’rni to’g’ri va etarlicha yoritilgan bo’lishi kerak. Bunday bola deraza 
yonidagi birinchi yoki ikkinchi qatorga o’tkazilishi kerak. Yaqinni ko’radigan bola 
ham doskaga yaqinroq birinchi yoki ikkinchi partaga o’tkazilishi zarur. Uzoqni 
ko’radigan bola esa, aksincha, doskadan uzoqroqqa oxirgi partaga o’tkazilishi talab 
etiladi. 
O’qituvchi o’quvchining doska, jadval va xaritadagi o’quv materiallarini 
qabul qilishi va tushunishini nazorat qilib borishi kerak. 
Anomal refleksiyali bolalarda ko’zi charchashi ko’p kuzatiladi. Shuning uchun 
dars paytida ularga ko’rish ishlarini boshqa turdagi ishlar uyg’unlashtirib berishi 
zarur. Anomal refleksiyali bola 10-15 minut davomida intensiv ko’rish ishlarini 
bajargandan keyin bir necha minut uzoqqa (doska yoki derazaga) qarashi kerak, bu 
ko’rish charchog’ining bartaraf etilishiga yordam beradi. 
Ko’rish qobiliyati ancha og’ir bo’lgan — ko’r va yomon ko’radigan 
bolalarni o’qitish maxsus ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi. Ba’zan ko’rish 
qobiliyati og’ir buzilgan bolalar ommaviy umumiy o’rta ta’lim maktablariga qabul 
qilinadilar. Bunday vaziyatda anomal bolalar uchun maxsus sharoitlarni yaratish 
zaruriyati yuzaga keladi. 
O’z sinflarida og’ir ko’rish qobiliyati buzilgan bola bo’lgan o’qituvchilar 
bolaga differentsial yondashuv asosida munosabatda boMishlari zarur. Buning 
uchun sinfdagi o’quvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi, sinf xonasi yaxshi 

---

yoritilgan, ko’rish qobiliyatida nuqsoni bo’lgan bolaning ish o’rni esa qo’shimcha 
yoritilgan bo’lishi kerak. O’quv-tarbiyaviy ishlar jarayonida o’qituvchining nutqi 
katta ahamiyatga ega bo’ladi. Uning nutqi aniq, tushunarli, ifodali bo’lishi zarur. 
O’qituvchi o’zining har bir harakati mohiyatini so’z yordamida sharhlab borishi 
kerak. 
Sinfida ko’r yoki yomon ko’radigan bola bo’lgan o’qituvchi ularning 
individual xususiyatlari va imkoniyatlarini bilishi, ular normal ko’radigan 
tengdoshlaridan farq qilishlarini yaxshi anglashi maqsadga muvofiqdir. 
Tayanch-harakat apparati buzilgan o’quvchilarni korrektsion o’qitish. 
Tayanch-harakat apparatlari buzilishining turlari va yuzaga kelish sabablari. 
Tayanch-harakat apparatidagi turli buzilishlar bolalarni o’qitish va tarbiyalashda 
muayyan muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Tayanch-harakat apparati 
funktsiyalarining buzilishi tug’ma voki orttirilgan bo’lishi mumkin. Tavanch-
harakat apparati patologiyasi quyidagi turlaiga ajratiladi: 
- nerv tizimining kasallanishi (bolalar serebral paralichi (BTSP), poliomielit); 
- tayanch-harakat apparatining tug’ma patologiyasi; sonning tug’ma 
chiqqanligi; bo’yin qiyshiqligi; qiyshiq oyoqlik va oyoqning boshqa 
nuqsonlari; umurtqa pog’onasi rivojlanishidagi nuqsonlar (skolioz); qo’l 
yoki oyoqlarning rivojlanmaganligi va nuqsonlari; qo’li barmoqlarining 
anomal rivojlanishi; artrogripoz (tug’ma mayiblik); 
- orttirilgan kasalliklar va tayanch-harakat apparatining zararlanishi; orqa 
miya, bosh miya va qo’l-oyoqlarning travmatik jarohatlanishi; poliatrit; 
skelet kasalliklari (tuberkulez, suyaklardagi shishlar, osteomielit), skelet 
tizimi kasalliklari (raxit, xondodistrofiya). 
Tayanch-harakat apparati patologiyasi bo’lgan bolalarda asosiy buzilish 
harakatlanishdaai nuason hisoblanadi. Bunday nuqsonlarga ega bolalarning 89 % 
ini serebral paralichli bolalar tashkil etadilar. Ularda harakat buzilishi psixik va 
nutqiy buzilishlar bilan birga namoyon bo’ladi. Shu bois bu kabi bolalar nafaqat 
davolash va ijtimoiy yordamga, balki psixologik-pedagogik va logopedik 
korrektsiyaga ham muhtoj bo’ladilar.Harakatlanish buzilishlari o’rtacha darajada 
bo’lgan bolalar yurishni o’rganib olsalarda, biroq, shonch bilan yura olmaydilar, 
ular uchun maxsus moslamalar zarur. Harakatlanish buzilishining engil shaklida 
bolalar uyda va ko’chada mustaqil, qo’rqmay yura oladilar, o’zlariga to’la xizmat 
ko’rsatadilar.