7-mavzu: Xalqaro turizmda inson xulki va odob-axloki. Xalqaro turizmda madaniy xilma-xillikning tarkalishi

7-mavzu: Xalqaro turizmda inson xulki va odob-axloki. Xalqaro turizmda madaniy xilma-xillikning tarkalishi
Reja:

1. 
   Inson xulki Kontseptsiyasi. Inson xulkiga ta’sir etuvchi ekologik
   
2. 
   omillar. Inson xulki nazariyasi. Inson xulkining asosiy extiyojlari. Inson extiyojlariga ta’sir etuvchi omillar. Turist xulki tushunchasi. Turist xulqini o’rganishning axamiyati. Odob-axlok (etika) to’g’risida tushuncha. Turizmda odob-axlok. Ish jarayonidagi etika. Turizm va mexmondo’stlik sohasi amaliyotida uchraydigan odob - axloq mojorolari. Turizmdagi global etiket qoidalar.
   
3. 
   Madaniy xilma-xillik to’g’risida tushuncha. YuNESKOning madaniy xilma-xillik to’g’risidagi Umumjaxon Dekloratsiyasi. Evropa, Osiyo, Afrika, Avstraliya, X,inDiston, Lotin Amerikasi, Yakin Shark, Shimoliy Amerika mamlakatlarida madaniy xilma-xillikning kurinishi. Turizm va mexmondustlik industriyasida madaniy xilma-xillik muammolari.
   

Madaniyatning ta’rifi.
Ko’pchilik odamlar umumiy madaniy ko’rinish musiqa, adabiyot rassomlik, haykaltaroshlik, teatr va filmlar deb bilishadi (Williams,1976). Boshqalari bu atama iste’mol qilish va iste’molchilar tovarlari deb ifodalaydilar (Berger Swith,1971). Qanday bo’lganda ham, madaniy tushunchalar juda qiyin, ehtimol yanada imkonsizlikni ta’riflaydi. Chunki, bu qarash va yoki juda keng ma’nodagi mavhumlik deyilishini to’ldiradi. Yuzlab madaniy mulohazalar turlicha holatlar ostidagi olimlarning turlicha mulohazalarini rivojlantiradi. Bu omillar madaniyat ma’nosi va qomus tushunchasi haqida turlicha qaraydilar.
Aslini olganda, madaniy atama tushunchasi, lotin madaniy atamasidan kirib kelgan, mustahkamlash (rivojlantirish, etishtirish) degan ma’noni bildiradi. Bu atama odamlar faoliyatiga qandaydir faollik bo’lib uslublar ramzini ta’kidlaydi. Antropologislar madaniyatning haqiqiy insoniyat o’ziga xosligini ko’rsatadi. Amaliy madaniyat odamlarga qoidalar yo’nalishini, ma’lumotlarga qanday munosabatda bo’lish kerakligini va ularga uchrashuvlarda foydalanish uchun kerakli tushunchalarni etkazadi. Boshqa antropologislar madaniyatni kognitiv bilimlarda ko’radi. Timsollar madaniyat tuzilishining ramzlari va aloqalarni mustahkamlashga yordam berishni anglatadi. Ijtimoiy antropogislar ijtisoiy aloqalarning muhim jihatlarini va taraqqiyot jarayonida insonlar iste’molchining malaklari oshib borishini ta’kidlaydi. Madaniy antropologislar e’tibor markazlarida insoniy meyyorlar va qadr-qimmat turadi. Arxeologlar ko’proq insion faolligining qoldiq materiallariga diqqatini qaratadi. Sotuvchilar madaniyatning muhim taxminlarini a’zolarning munosabatlarga o’ziga xos jihatlarni qo’shishini ta’kidlaydi. Ta’riflarning turlichaligi madaniy fikrlarning tushunarliligini tartibini va insoniy faollik o’lchovlarni baholashda turlicha fikrlarni aks ettiradi. Fikrlarning ana shunday taqsimlanishi maokaziy ta’rifga etishish qiyinchiliklarini ko’rsatadi. Buning sababi, madaniyat ikki ma’noli tushuncha va u bitta barqaror bo’lolmaydi va madaniyatning biror aniq tushunchaga ega ekanligini ta’kidlaydi. Hozirgacha bu atama ma’nosi aniqlikka ega emas. Bo’limlarda madaniyat tushunchalari batafsil yoritilmoqda. Ta’riflar hozirgi paytda tartibga solinishi ko’rib chiqilmoqda. Madaniyat tushunchalarining barchasini o’z ichiga olib (misol uchun, barcha madaniyatga tegishli narsalar) kelajakda unga katta bo’lmagan qarashlar (misol uchun, odamlarning hayot yo’llari haqida madaniyat). Sir Edward Burnett Tylorning tasvirlashicha madaniyat ijtimoiy antropologiyaning istiqboli madaniyat murakkab bilimlarni, fikrlarni, san’atni, axloqni, huquqni, urf-odatlarni va yana boshqa “imkoniyatlarni va kishilarning ijtimoiy hayotning to’liq a’zoligiga ega bo’lishni o’z ichiga olishini” ta’kidlaydi. (Tylor, 1874, r.1) Bu ta’riflar sinfi madaniyatning tabbiy madaniyatni barcha sohalarini o’z ichiga olishini ta’kidlaydi. (ko’pchilik o’zgaruvchan g’oyalarni ham o’z ichiga oladi).
Bunday olib qaraganda madaniyatning istiqbolida uncha katta bo’lmagan turlicha tushunchalar va muhim qarashlarni ko’rsatadi. Bu ta’riflar alohida yakdillik emas. Shunga qaramay, madaniyat quyidagilarni ta’kidlaydi:
1) Insoniy muhit: madaniyat insonlar tomonidan yaratiladi; bu qismda inson yaratgan muhit insonlar guruhini birdamligini ushlab turadi.
2) Ijtimoiy-madaniy meros va an-analar: madaniyat millat tarixi, hudud yoki odamlar guruhi va an-analar, urf-odatlar, san’at, mehnat, arxitektura, musiqa va rassomchilik deb tushuniladi.
3) Hayot yo’li: madaniyat bu insonlar hayotining bosib o’tgan yo’li yoki ijtimoiy kirishuv; bu qanday yashashni ko’rsatadi va qanday o’xshashliklar va hayotida biror narsani qanday bajarish va hayotdagi qilgan qarorlardan foydalanishni o’lchaydi.
4) Xulq-atvor, odob:madaniyat insonlarning xulq-atvori haqida; namunali xulq-atvorlarni belgilash maxsus guruxdagi odamlar bilan bog’liq va shart-sharoit va moddiy ahvol bir-biriga o’xshamagan xulq-atvorni yuzaga keltiradi. Madaniyat tarjimonlikka, tushunishga va boshqalarning xulq-atvorini oldindan aytib bera olishiga yordam beradi. Odamlarning xulq-atvoriga, madaniyat ularni o’sishiga bog’liq bo’ladi. Madaniyat insonlar xulq-atvoriga qarab belgilanadi.
5) Ijtimoiy hayot qonun-qoidalari. Madaniyat qoidalarning vakili sifatida insonlar o’zlarining yashashidagi qanday xulq-atqorga ega bo’lishi kerakligi haqida yo’nalish beradi. Qoidalar yana boshqalarning xulq-atvorini yaxshiroq tushinishga izn beradi. Va boshqalar xulq-atvori qanday va nima uchunligini oldindan ayta oladi. Qoidalar uyg’unligining ketma-ketligini davom ettirish yoki holda saqlashni va jamiyat tartibini saqlash kerakligini bildiradi.
6) Kiyinish va ko’rinish. Madaniyat odamlar qanday Kiyinish kerakligiga ko’rsatma beradi. U odamlarning kiyinishda, beznesda yoki oddiy uchrashuvlarda, uyda nima kiyinishni belgilab beradi. Jamiyatda odamlar vaziyatdan kelib chiqib Kiyinishini qabul qilishadi. Madaniyat an-ana va urf-odatga qarab kiyim turini va rangini aniqlaydi, sochlar uzunligi taqinchoqlar taqish va qancha miqdorda foydalanish kerakligini belgilaydi. Ba’zida madaniyat yoshlar va undan kattalarda jinsi kiyishni ma’qullaydi.(misol uchun Qo’shma shtatlar), boshqalari milliycha kiyinishni ma’qullaydi (misol uchun, yaponiyada kimano yoki Janubiy Osiyoda sari). Madaniyat estetik hissiyotni belgilaydi.
7) Ovqat va ovqatlanish odatlari. Madaniyat ovqatni qanday tayyorlash, pishirish, taqdim etish va iste’mol qilishni aniqlaydi. Misol uchun, ba’zi madaniyatlarda odamlar mol go’shtini eyishadi (masalan Qo’shma shtatlar) boshqalar mol go’shtini taqiqlaydi (masalan Hindiston). Ba’zi odamlarning madaniyatida ovqatlanishida vilka va pichoqlardan foydalanishadi (masalan Evropa) boshqalar maxsus tayyoqlardan foydalanadi(masalan Xitoyliklar) yoki qo’lda ovqatlanishadi (Hindiston). Madaniyat dasturxon atrofi odoblarini ham belgilaydi. Misol uchun Evropaliklar va Amerikaliklar dasturxon atrofida pichoq va sanchqilarni qanday ushlashlari o’rtasidagi farqlarini aniqlab beradi.
8) O’zligini anglash. Madaniyat odamlarga shaxs ekanligini va o’zini hurmat qilishini beradi. Madaniyat maqsadlar va yo’nalishlar va odamlar o’zlarining odatlarini ko’ra olishlarini ta’minlaydi. Madaniyat yana yuqotilgan his-tuyg’ular natijasida globallashuv, tushunish, shaharlashuv, yangi texnologiya va iqtisodiy munosabatlarning jadallashuviga oid savollarni etkazadi.
9) Aloqalar. Madaniyat insonlar aloqalari besnis, korparatsiyalar va hukumatga ta’sir ko’rsatadi. Madaniyat odamlar guruh ichida qanday xulq-atvorda bo’lishi kerakligi, bir-biriga bo’lgan munosabatlari misol uchun do’stlar, kattalar, o’qituvchilar, nazoratchilar, o’smirlar va maxsus muhtoj guruhlar. Misol uchun ba’zi madaniyatlarda obruli kattalarga hovlilardagi eng yaxshi xonalarni ajratadi. (misol uchun Koriya) Boshqa madaniyatlar katttalar maxsus qulayliklarga ega bo’ladilar (misol uchun Qo’shma shtatlar). Madaniyatda ayollar, erkaklar munosabatlarining roli va burch, turmush ijtimoiy munosabatlar va ish ham ta’sirini ko’rsatadi. Madaniyat tushunchalari jamiyatning har xil tizimini shunday ijtimoiyillik, siyosat, iqtisod, ta’lim, din, sog’lik va kuchlarni qayta tiklash sistemalarini ifodalaydi.
10) Baholash va me’yorlar. Madaniyat odamlar qat’iyyatli bo’lishi kerakligini afzalliklarini ta’kidlaydi; u eng muhim va kamroq muhim nimani qilish kerakligi ahamiyatini bildiradi. Ba’zi madaniyatlar individual tarzda ishlashdan, kishilik muvaffaqiyatlardan, xom-ashyo narsalardan xovotirlanadi (masalan, Qo’shma shtatlar). Modomiki, boshqa madaniyatdagi odamlar qaramlilik, itoat etish va boshqalariga aloqador bo’lishni ifodalaydi (masalan, Osiyo). Madaniyat qayta boholashni, qiyinchiliklarni engishni va muammolarni echishga yordam beradi. Madaniyat qadriyatlar tizimini va madaniyat yaratadigan qadriyatlarni o’z ichiga oladi.
11) Fikrlar va munosabatlar. Madaniyat va odamlarning fikrini, qarashlarini, g’oyalarini tushunchalari boshqalarga va dunyoga o’zaro munosabatlarini ifodalaydi. Madaniyat diniy tajribalar, tug’ilish va o’lim va turli xil yaxshi va yomon narsalar o’rtasidagi farqlarni ta’riflaydi.
12) O’ylash va biror narsani bajarish yo’llari. Madaniyat jamiyatda o’ylash, his qilish va biror nimani bajarish yo’llariga ega bo’ladi. Madaniyat insonlar orqali ularning fikrlarini xabar qiladi va baxolaydi va ularning ehtiyojlarini bajaradi.
13) Ishlash va ishdan bo’sh vaqtlardagi ko’nikmalar. Madaniyat ishga bo’lgan munosabatni, odatiy ishni, malakani, muvoffaqiyatlarni baholashni, rag’batlantirishni, ko’mak berish, aloqalarni, ishdagi etikani, so’zlashuv faolligini, ishlarga sodiqlikni, doimiy ishlashga va xizmat ko’rsatishga ishonchni, xulosalar chiqarish yo’llarini ifodalaydi. Ba’zi madaniyatlarda odamlar “Yashash bu-ishlash” (masalan, Qo’shma shtatlar) boshqa odamlar “ishlash bu - yashash (masalan, Avstraliya, Frantsiya). Madaniyat bo’sh vaqtga bo’lgan munosabatni, sayohatlarga odatlanishini tez-tez va mavsumiy sayohatlar , turlicha sayohatlarni afzal ko’rish va turar joylar, xabarlardan foydalanish, vaqtni mazmunli sarflash, uzoq yashash va uchrashuvlarni ifodalaydi. Misol uchun, Qo’shma shtatlar va Evropalik turistlar mustaqil sayohat qilishni yaxshi ko’rishadi. Vaholanki Osiyodan kelgan turistlar guruh bo’lib sayohat qilishni afzal ko’rishadi.
14) Vaqt. Madaniyat vaqtga bo’lgan munosabatni ifodalaydi. Ba’zi madaniyatlarda juda aniqlik va ravonlikni tushuntiradi (misol uchun, Germaniya). Boshqalarida odamlar bo’sh vaqtlarida hech narsa qilmaydilar, uning o’rniga ular hayoti davomida quyosh chiqishi va botishi, va qish, bahor, yoz yoki kuz tushishini kuzatadilar. Misol uchun, Hindiston yoki Lotin Amerikada ishga kech qolish va qonun qoidalar jadvalini tan olmaydilar.
15) Kognitiv bilimlar. Madaniyat tizimida kognitiv bilimlar, sinflanish va odamlar fikrlarining kategoriyalarini tushunish va inson aql-zakovati shaklida ifodalanadi. Madaniyat ko’pincha to’plamlarini odamlar guruhlarining a’zolik kategoriyalarini va boshqalarni ifodalaydi (Xosted, 1991, r.5). Misol uchun, kishilarning xulq-atvor qoidalarini madaniy idrok orqali yaratadi.
16) Aqliy taraqqiyot jarayoni va o’rganish. Madaniyat odamlar qanday tashkilotchiligi va ma’lumotlarni olish jarayoni haqida, ular qanday o’rganish va atrof-muhitga moslashishini va ular qanday qilib ma’lumotlarni o’rganishdagi qiyinchiliklarni boshdan o’tkazmasligi va yangi vaziyatlarga moslashaolmasligi haqida o’rganadi. Misol uchun, ba’zi madaniyatlar oddiy, mantiqiy, kognitik va zakovatli qobiliyatlarni o’z ichiga oladi (misol uchun, Germaniya), boshqalari mantiqiy aylanma stresslar, abstrak fikrlar va ta’sirchan munosabatlar (misol uchun, Yaponiya).
17) Ma’lumotlar va munosabatlar. Madaniyat ma’lumotlar va ma’lumotlar aloqa tizimi. Madaniyat aloqalar tizimi. Bunda og’zaki va og’zaki bo’lmagan boshqa guruhlarning farqlarga ajratilishida foydalaniladi. Tillarda gidlik qilishda munosabat va madaniyat. Tillar odamlarning qadriyatlarini bir-biriga etkazishda, mafkuralari, tushunchalari va me’yorlarni bilishga yordam beradi. Tillardagi farqlar va tushunchalar mukammalligini mafkuraviy g’oyalarni turli xil yo’llar orqali yoritib beradi. Og’zaki bo’lmagan shiorlarni qandaydir imo-ishoralar orqali yoki imo-ishoralar orqali gaplashishni va yana boshqa turlicha madaniyatni ifodalaydi. Misol uchun, ba’zi madaniyatlarda odatiy muhokamalar bo’ladi. (misol uchun, Brazilya) boshqalarda, ular qo’pollik deb qarashadi. (misol uchun, Yaponiya). Shunday qilib, turli xil madaniyatlar bu turli xil aloqalar tizimi. Ba’zi jamiyatlarda odamlar turli xil muhim tillarda gaplashishadi (misol uchun, Switzellanddagi odamlar nemis tilida, italiyan va frantsuz tilida gaplashishadi). Yana boshcha til guruxlarida shevalar, jargonlar, bir guruxga tegishli shiorlar yoki talaffuzlar kiradi. Odamlar o’xshash tillarda aksent bilan yoki jargonlar orqali biri boshqalari bilan gaplashishadi.
18) Ramzlar va ifodalar. Madaniyatda ramzlar tizimi, ifodalar, fikrlar va odamlarning tajribalarida ta’sirchanlikni his etishni belgilab beradi. Ba’zi bir madaniyat a’zolari ba’zi timsollarga tayanadi. (misol uchun, xatlar, qo’shiqlar) ularning fikrlarini negizi, aniqlik va emotsiya (misol uchun, rohatlanish, dam olish). Timsolllar odamlarning aloqalariga, hayotida munosabatlarning rivojlanish va boshqalar va ijtimoiy xulq-atvor tushunchalarini o’rganishga yordam beradi. Misol uchun, ba’zi madaniyatlarda bolalar boshidan ma’lumotlarni qabul qilmaslik chunki zakovatli qobiliyatlar markazini boshqarish deb o’ylashi. (misol uchun, Malayziya) boshqa madaniyatlarda bu boshqaruv qabul qilingan. Polandda, misol uchun, imo-ishora munosabatlarini saqlashda va bolalar boshqaruvini muhokama qiladi.
19) Tushunchalar. Madaniyat atrof muxitni his etish yo’llarini ifodalaydi. Madaniyat “ba’zi odamlarning o’zlarining anglashi va dunyoning” (Urriola, 1989, r.66). Odamlarning o’xshash tushunchalarini, o’xshash madaniy tushunchalar va maqsadlarni tushunish va bo’lishishni bildiradi. (Samonar, Porter, Zain, 1981).
20) Odamlar o’rtasidagi o’xshashliklar va farqlar. Madaniyat odamlar o’rtasidagi o’xshash va farqli tomonlarni ko’rsatadi. Madaniyat odamlar guruhlari o’rtasidagi farqlarni, narsalarni va dunyodagi farqli narsalarni ta’kidlaydi. (Potter, 1989). Bu farqlar madaniyat turlarida ham mavjud. Madaniyatn farqlarini tushunish insonlarga qanday ta’sir qilishini muhimligi tushuntiriladi. Figure 5.1 madaniyat elementlari va tushunchalarinimisol keltirish mumkin.
Madaniyat keng qamrovli juda ko’p ma’nolarni ta’riflaydi. Ular madaniyat atamasini juda ko’p tugallanmagan xolatlarda foydalanadi.1952 Alfred Kroeber va Clyde Cluckhohn 164 ta madaniy tushunchalarni ta’riflaydi. Ularning keng qamrovli tahlillarining yakuniga etdi, ular madaniyat tushunchalarining keng qamrovligini va hamma narsalarni o’z ichiga qamrab olgan tushunchalarni taqdim qilishdi. “madaniyat ochiq ifoda etilgan va etilmagan,xulq-atvor ega va ega emasva translatsiya qilmoq va ramzlar, odamlar guruxlarining muvaffaqiyatlari, ularning barcha turush-turmushini o’z ichiga olgan, turlardan tashkil topgan; madaniyatning tub ma’nosi quyidagi an-anaviy turlardan tashkil topadi. (masalan, tarixiy kelib chiqish va saylanmalar) fikrlar va ularning asosiy qadriyatlariga ahamiyati; madaniy tizim bir tomondan muhim say-harakatlarni muhokama qilsa, boshqa tomondan muhim voqea hodisalarni uzoqroq davom etish elementlarini ko’rib chiqadi.(Kroeber, Kluchkokn 1952). Bu ta’riflarni tashkil topishi Malinowskining (1988, r.74) madaniyatga qisqa ta’rifi “ba’zi ta’riflar, to’g’rilik va burch, fikrlar, tushunchalar, imkoniyatlar va urf-odatlar”.

Madaniyat, tushunarli va tushunarsiz qismlarning tizmlar vakilligini taqdim qilishni aniqlashtiradi. Madaniyatning aniq komponentlari madaniyat ma’lumotlar vakilligi va ta’sir etkaza oladigan narsalarni qamrab olgan va inson hayotida tirgak bo’la oladigan fizik elementlar, oziq-ovqatlar, binolar, rasmlar va boshqa ko’pgina madaniyat materiallari va xom ashyolarini tashkil qiladi. Madaniyatning aniq bo’lmagan elementlari madaniyat materiallari emas va ahamiyatli elementlar, tushunchalar, fikrlar biror narsaning to’g’ri yoki noto’g’riligi, estetika, ruhiyat, urf-odatlar va an’analarni o’z ichiga oladi.

So’nggi yillarda Herbig va Dunphy (1998) madaniyat atamasini insoniy munosabatlar va ularning izohlari deb ta’kidlaydi. Ular madaniyatni “ochiq-oydin va ochiq ifoda qilinmagan har ikkalasini qoidalarning tajribalariga izohlar berish” (r.11). Pizam cited in Pizam va Mansfeld (1999) “madaniyatni dunyoning yopiq ustuni oshkor qilinmagan kompos, tushunchalar uyg’unligi, an-analar, baholash va odamlar guruhlarining xarakterlariga ta’riflar” deb tilga olingan.(r.393) Juda yaqinda, Birlashgan millatlar tashkiloti ta’limida, olimlar va madaniyat tashkilotlari madaniyatni aqliy farqlarini keltirib chiqaradigan, materiallar, zakovat va ijtimoyillik guruhlarning his-hayajonli taraflari, adabiyot va san’at a’zolari hayot tarzi, birga yashash yo’llari qadriyatlar tizmlari, an-analar va tushunchalarni ifodalagan. (UNESCO, 2002) Insonning barcha tartiblaridagi xulq-atvori va qadriyatlar tizimining maxsus guruxlarning mafkuralarini vujudga keltiradi. Qadriyatlar ba’zi madaniyatlarning asl ma’nosini Rjkeach, 1973; Kroebe va Kluchhohn (1952) va fiziologik qamrovlar, aqliy va axloqiy holatlarni ifodalaydi. (Kroeber, Kluchkohn, 1967; Trompenaars, 1994)