7-tema : Oqiwchilardin’ ilimiy dúnyaǵa kóz-qarasın qáliplestiriw. Joba

Oqıwshılardıń ádep-ikramlıq kóz-qarasları hám olarǵa beriletuǵın etikalıq bilimler. Etikalıq bilimler-bul ádep-ikramlıq printsipler, norma hám qaǵıydalarǵa jámlenip jámiyettegi adamlardıń minez-qulqın tártipke salıp turatuǵın keń tarqalǵan túsinikler sisteması. Etikalıq bilimler adamlardıń ádep-ikramlıq sana-seziminiń rawajlanıwına, ózgeriwine qarap ózgerip turadı.
Tárbiyalaw hám qayta tárbiyalawdıń ózinde turmıslıq tájiriybelerden toplanǵan bir neshe ádep-ikramlıq túsinikler, kóz-qaraslar ya unamlı yamasa unamsız tárepke qarap ózgertiliwi múmkin. Adam minez-qulqı menen onıń etikalıq bilimi arasındaǵı sáykes kelmewshilik payda boladı. Buni rollerge bólingen qarama-qarsılıq deydi. Kásiplik, pedagogikalıq xızmette bunday «rollerge bólingen qarama-qarsılıq» azda bolsa ushırasıp turadı. Muǵallimniń baǵdarlanıwı hám háreketi sol qarama-qarsılıqtıń iykemleskenligine qarap málim boladı. Muǵallimniń ádep-ikramlıq kóz-qarası ádep-ikramlıq dárejesiniń qanaatlandırarlı dárejede bolıwına hám turaqlı bolıwına baylanıslı boladı.
Pedagogikalıq xızmettiń ózine tán ayırmashılıǵı ol hár bir muǵallimnen, ádep-ikram máselelerine baylanıslı sorawlarǵa anıq, óz betinshe juwap beriwdi hám óz pikirinde turıwdı talap etedi. Ulıwmalastırıp aytatuǵın bolsaq bilimler barlıq waqıtta praktikalıq is-háreket qádesi bola bermeydi. Sonlıqtan ádep-ikram tárbiyasınıń maqsetinde ádep-ikramlılıq haqqındaǵı bilimlerdi balalardıń isenimine aylandırıwdan ibarat.
Ádep-ikramlıq sezim. Sezim deydi V.Suhomlinskiy bul morallıq isenimniń, printsipiallıqtıń, ruwhıylıq kúshiniń qanı, denesi, juregi: Sezimsiz ádep-ikramlıq, eki júzlilikti tárbiyalaytuǵın qurǵaq mánissiz sózlerge aylanıp ketedi. Ádep-ikramlıq túsiniginde ádep-ikramlıq isenimine alıp baratuǵın jol, ol tereń sezimler menen bayıǵan qılıqların, ádetlerin balanıń ózi islep atirǵanlarında, tiyisli jeke qatnaslarınan baslanadı. Demek, ádep-ikramlıq sezimler eki túrli qollanıladı. Birinshiden, ádep-ikramlıq sezim jeke adamdı qáliplestiriw quralı sıpatında qollanıladı, ekinshiden, ádep-ikramlıq sezimlerdi rawajlandırıw ádep-ikramlıq tárbiyasınıń wazıypası sıpatında qollanadı.
Ádep-ikramlıq sezimler klasslıq xarakterge iye. Bul klasslıq xarakterdiń saqlanıwı kóbinese adamnıń biologiyalıq, psixologiyalıq ózgesheliklerine qaraǵanda sotsiyallıq minez-qulqına baylanıslı boladı.
Házirgi waqıtta oqıwshıdaǵı ádep-ikramlıq sezimdi tárbiyalaw pedagogikalıq kollektivtiń bas wazıypası. Bul wazıypanı orınlawda muǵallimniń jeke rolide aytarlıqtay orındı iyeleydi.
Miynet insan ómiri, onıń baxıtlı ómir keshiriwi ushın bárhama tiykar bolıp kelgen.
Adamlardıń qanday da bir maqset ushın sarıplaǵan waqıtı, aqıl hám fizikalıq kúshi yamasa zarúrli xızmeti miynet bolıp tabıladı. Miynetsiz jasaw múmkin emes.
Miynet jámiyettegi materiallıq hám ruwhıy baylıqlardıń deregi, dıqqat itibardın baslı ólshemi, onıń ádiwli qáliplestiriwdiń negizi boladı.
Miynet tárbiyası maseleleri mektepke shekemgi tárbiya kontseptsiyasınan, «Xalıq bilimlendiriwi haqqında» ǵı Nızamınıń Qaraqalpaqstan Respublikası Konstitutsiyasınıń oraylıq orındı iyelep turǵanı tosınnan bolǵan nárse emes.
V.A. Suhomlinskiydiń «Miynetten sırtta hám miynetsiz tárbiya bolmaydı hám bolıwda múmkin emes. Óytkeni oǵada quramalı hám kóp qırlı miynetsiz adamdı tárbiyalaw múmkin emes», - degen pikiri júda ádil túrde aytılǵan (Suhomlinskiy V.A. garmoniya trex nachal. «Jurnalist» 1978g. N 8).
Qaraqalpaqstan Respublikasın mektepke shekimgi balalar mekemelerinde balalardı ózine-ózi xızmet kórsetiw kónligiwlerin tárbiyalaw balalardı gedeylerge jardem kórsetiw boyınsha miynetke, toparǵa tártipti jónge salıwǵa, óspirimlerdi hám haywanatlardı tárbiyalaw, qurallardı, oyınshıqlardı, bezew buyımların jasaw, miynetke úyretiw boyınsha belgili dárejede jumıs júrgizilip atır.
Biraq mektepke oqıwǵa baraman degenshe balalardıń hámmesinde de miynetke ádetleniw hám zarúrlik payda bola bermeydi. Balalar miynet operatsiyaların orınlawda óz betinshe jumıs jurgize almaydı, kóbinese egedelerdiń kórsetpelerin kútip turadı. Balalardıń barlıǵı da haq kewili menen miynet ete bermeydi. Egedelerdiń tapsırmaların olar kóbinese jazalaw dep biledi. Balalardıń hámmesi birdey óz miynetiniń nátiyjelerin lázzetlene bermeydi.
Balalar baqshalarinıń teoriyası menen praktikasında miynet tárbiyasinıń hazirgi zaman talaplarına sáykes kelmeytuǵını tuwralı belgili bir juumaqlardı jasawǵa mumkinshilik berdi.
Mekteptke shekemgi jastaǵı balalardı miynetke tárbiyalawı túp-tamırınan qayta qurıw, miynet tarbiyasın shólkemlestiriwge jańa qatnas jasawdı, balalar menen jumıs jurgiziwdiń jańa normaların tálim-tárbiya beriwdiń nátiyjeli metodları menen usılların izlep tabıwdı ámelge asırıw zarúrligi tap mine usınnan kelip shıqqan.
Tarbiyashılardıń ata-analar menen tıǵız baylanısta sheshiwi tiyis bolǵan wazıypalar da mine usınnan kelip shıǵadı.
Barinen de burın balanı aqıllı, ádep-ikramlılıq, estetikalıq, dene shınıǵıw jaǵınan tarbiyalawda balalar miynetiniń rolin hám áhmiyetin arttırıw zarúr. Usıǵan baylanıslı tarbiyashılar tek hazirgi pedagoglar menen psixologlardıń miynetlerin ǵana emes, al xalıqtıń ulıwma ruwhıy mádeniyatinıń ajıralmas bólegin quraytuǵın xalıq pedagogikasında paydalanıwı tiyis. Óytkeni, miynetke tarbiyalawdıń eń jaqsı dásturleri bir áwladtan ekinshi áwladqa miyras etip qaldırılıp kelgen.
Qaraqalpaq xalıq pedagogikası bala tárbiyasında miynet etiwdi júda joqarı baxalanǵan erte bastan miynet suyiwge tarbiyalamasa hesh waqıtta tálim-tárbiyada jaksı nátiyjelerge erise almaysań degen danalıq pikir aytılǵan.
Ullı alım Farabiy. «Adam dúnyaǵa shiqqanda dáslep onda kúsh yaki uqıplılıq payda boladı»
Solay etip, bala dúnyaga shıqqanda miynet etiwge uqıplı tuwıladı, al sana-sezimniń rawajlanıwına ata-ana, tárbiyashı-mugallimlerdiń tásiriniń arqasında júzege keledi hám rawajlanıp baradı eken.