7-tema : Oqiwchilardin’ ilimiy dúnyaǵa kóz-qarasın qáliplestiriw. Joba

Oqıwshılardıń miynet, dene hám estetikalıq tárbiyası
Insan hám jámiyettiń jasawı, kamal tabıwı ushın miynet etiw, miynetti súyiw adam kamalınıń mápi boldı. Miynetke qatnasıw salamatlıqtıń sostav bólegi esaplanadı. Bul ideya xalıqtıń dóretken «Is - insannıń gawharı» «Terek japıraǵı menen, adam miyneti menen kórkem», «Adamdı miynet bezeydi», «Miynet húrmettiń tajı», «Jer ǵáziyne, miynet gilti», «Jigittiń húsin jamalı miynette» sıyaqlı naqıllarda óziniń mánisin tapqan.
Miynet adamdı úsh báleden saqlaydı zerigiwden, adep-ikramlılıq jaqtan buzılıwdan, mútajlikten.
Mine usıǵan baylanıslı geypara jaman islerden awlaq bolıw ushın ul balalar jaslayınan-ak ata-analarına dixanshılıq jumıslarında, daqıldı jıyıp terip alıwda, mal baǵıwda járdem beredi. Qızlar 7-2 jaslarınan mal sharwasılıǵı ónimlerin qayta islew menen shuǵıllanadı, úydegi mallarga qaraydı, urshık iyriwdi, toqıwdi, pishiwdi, kiyim tigiwdi, keste salıwdı, ǵallı palas toqıwdı, kiyiz basıwdı úyrenedi. Usıǵan baylanıslı xalıq qosıqlarında «Qız degeniń altın taqta jasta oynar, kuwırshaqtı» dep jırlanadı. «Qızdıń kózi Qızılda», «Qız minez», «Qız ósse, eldiń kórki», «Atadan ul tuwmas bolar ma, ata jolın quwmas bolar ma» dep maqtanıwları tek azaplı miynetlerdiń jemisi bolıp tabıladı.
Xalıqtıń miynetti bahalawı har qıylı dáwirlerdegi hám xalıqlardaǵı progressiv jazıwshılar menen shayırlardı, aǵartıwshılıq pikirleri menen únles bolıp keledi. Máseleń Stendel` «Miynet bul ráxattiń ákesi» dese, V.G.Belinskiy sózine qaraǵanda «Tek miynet adamdı baxıtlı ete aladı», al, ullı Berdaq shayır «Jigerli bol jastan balam» dep jar saladı.
Al, danıshpan L.N.Tolstoyda baxıttı miynette dep bilip, bizge mınaday sózlerdi máńgige estelik etip qaldırgań «Miynet etken waqıtta men ózimdi qanshama baxıtlı sezemen» ol «Urıs hám paraxatshılıqtı» 9 márte qayta jazıp otırǵanda kempiri «sorı qaynaǵan-aw, ólip qalasań-ǵoy»- degen eken. Mine sol azaplı miynettiń arqasında genial qúdiret shıgarma dúnyaga keldi. «Miynet dúnyadaǵı eń hasıl nárseni - adamdı jarattı» - deydi. Miynetsiz óndiris hám turmıstaǵı naǵıslı buyımlardı, kórkem-óner shıǵarmaların dóretiwge bolmaydı.
Hár qanday talanttıń 99% miynet deydi. Biraq «mashqalalar albıratqan mútáj adam hátte gózzal kórinistide túsine almaydı». Miynet adamnıń dińkesin qurtadı hám sonıń menen birge oǵan baxıt, estetikalıq qanaatlanıwshılıq alıp beredi, miynetti balanıń jas ayırmashılıǵına qaray, uqıbına, kúshine qaray bólistiriw shart...
Sonlıqtan da muǵallimler oyshıllardıń, ilimpazlardıń, jazıwshılar menen shayırlardıń usı pikirlerin tek ózlerin tereńnen ǵana úyrenip qalmastan, ata-analar arasında harıp-talmay aǵartıwshılıq jumısın júrgize otırıp, olarǵa balalardı miynetke úyretiwdiń durıs jolların izlep tabıwda járdem beriwi tiyis. Jıynalıslar, gurrińler, lektsiyalar, kórgizbeli úgit-násiyat sıyaqlı ata-analar menen júrgizilgen islerdiń formaların paydalanıw, ǵalaba málimleme quralları arqalı ata-analardıń eń jaqsı tájiriybesin taratıw zarur. Bundayda har bir shańaraqta óziniń miynet dastúrleri qáliplesken usıllardıń tiykarında balaların, tarbiyalaytuǵının esaplamawǵa bolmaydı. Bul kóbinese hár qıylı xalıqlardıń miliy dásturleri hám úrp-ádetleri, turmıs hám mádeniyatınıń ózgeshelikleri menen baylanıslı boladı. Shańaraqlıq miynet dástúrlerine súyene hár qıylı xalıqlardıń mádeniyatı, úrp-adetleri tuwralı balalardıń túsiniklerin ádewir keńeytedi hám bayıtadı.
Usınıń menen birge haq kewilli miynetkeshlerdi tárbiyalaw ushın bir bilimniń ózi jetkiliksiz boladı. Balalardıń praktikalıq isin shólkemlestiriw zarur. Usıgan baylanıslı mektepte hám mektep átirapında maydanshalardı abadanlastırıw, interierdi bezew, kórgizbeli qurallardı, mirat biletlerin, oyınlar ham instsenirovkalardıń ásbap-uskenelerin jasaw boyınsha tek mugallimlerdiń miynetin shólkemlestirip ǵana qoymastan, al usı miynetke balalardı tartıw, olarǵa dóretiwshilik miynetiniń nátiyjelerin kuwanıw hám lazzetleniw múmkinshiligin beriw zárur. Bul, qıyaldı, logikalıq oydı rawajlandırıwǵa túrtki boladı.
Adam qanshelli aqıllı bolsa, onıń júregi sonshama bay hám kúshli boladı, ondaǵı miynet isini hár qıylı túrlerine bolǵan biyimlilik sonshama ayqın kórine beredi. Sonlıqtanda da V.A. Suxomlinskiydiń mına pikiri oǵada ádil aytılǵanın anǵaramız. «Miynet súygishliktiń tek bir ǵana sózler arqalı tárbiyalaw múmkin bolmaǵanǵ sıyaqlı, onı parasatlı aqıllı sózlersiz de tárbiyalaw múmkin emes».
Sonlıqtan usı máseleni sheshiw ushın balalardı miynetke tárbiyalawda kórkem ónerdiń hár qıylı túrlerin paydalanıw tiyis. Óytkeni kórkem-óner haqıyqatlıqtıń insanlar turmısınıń sáwleleniwi boladı.
Ata-analardıń balalardı miynetke tárbiyalawǵa tartıw zárúrligi xalqınıń dástúrleri hám úrp- ádetleri menen tanıstırıp, tariyx tuwralı gúrriń etip milliy awqatlardı tayarlaw, naǵıs salıw, úy-ruzigershilik buyımların bezew, hár qıylı oyınshıqların jasaw uqıbın iyelep alıwda járdem bere aladı.
Bul balalar menen ata-analardıń birliktegi tvorchestvosınıń kórgizbesinıń eń jaqsı jasalǵan buyımların, tańlawlar shólkemlestiriwge múmkinshilik beredi, al olarǵa balalar egedeler menen teńdey bolıp júriwi aǵzaları retindegi qatnasadı. Respublikamızdıń balalar baqshalarında «Nawrız», «Zúráát bayramı», «Hayt bayramı» sıyaqlı bayramlar keńnen belgilenedi. Biraq házirshe olarǵa balalar miynet protsessleriniń teperish qatnasıwshıları emes, al tek uyań baqlawshıları retinde ǵana qatnastırıladı. Bul úlken qátege jol qoyıw boladı. Balalardı qalayınsha miynet protsessleriniń teperish qatnasıwshıları etiw ústinde bas qatırıw zárur.
Xalıq pedagogikasında jaslardı ázelden aq tabiyattı qorshaǵan ortalıqtı súyiwge tárbiyalaǵan. Túnlerde juldızlar arqalı (qus jolı arqalı) uzaq mánzillerge sapar shegiwge sayaxatshıl romantik bolıwga qızıqtırǵan. Juldızlardıń atın, sanın, jayǵasıw orınların anıqlaw arqalı esap-sanaqtı hám túrlerde tınımsız juldızlarǵa qarap júriw arqalı adaspastay qaray hawa rayınıń ózgertetuǵınıń baqlaǵan. Mıs «Ay qaralansa arbańdı sayla», (súwik boladı), «Kún qaralansa gúregińdi ayda» (qar jawadi) dep atızdı tayarla, qarıńdı art, dep xabarlandırılǵan boladı. Qar kóp bolsa, jer qar jamılıp dem aladı, jer qanıq boladı, daqıl mol boladı. Sharwaǵa otlaq boladı dep túsindirilgen. Ulıwma alǵanda ata-babalarımız jaslardı tábiyattıń mázi baqlawshıları bolmawǵa onnan ırısqısın uqıplılıq penen alıp jewge, diyhanshılıq etiwge, sharwashılıq eiwge, qaqpan-duzaq, aw awlawǵa, qaza qurıwǵa oraq, bel, ketpen, arba, qara úy, gúnde-pazna soǵıwǵa, kózi menen kólin úyretiwge shıdamlılıq penen tınımsız úyretilip barılǵan.
Xalıq balalar oyınların bárhama olardıń ósiw-rawajlanıw hám qáliplesiw faktorı dep biledi. «Ananıń kewli balada, balanıń kewli dalada» deydi. Xalıq biypayda oyiniń izine túsip ketken balalarǵa qarata «Asıq oynaǵan azar, top oynaǵan tozar, bárinen de qoy baǵıp qúyrıq jegen ozar» deydi.
Dana ǵarrılarımız pátiya bergende
-A qudayım pana ber, ala qasqa tana ber, sol tananı baqqanday, tal tayaǵı qolında tay taylap turǵan bala ber, dep tilek tileydi. Eger de miynet isi oyın isi menen biriktirip júrgizilse, balalar miyneti de miynet kónligiwleriniń qáliplesiwine de oǵada úlken tarbiyalıq tásir jasay aladı. Mıs: dásturxanǵa har qıylı awqatlardı dizip qoya otırıp balalar ofitsiantkaǵa aylana aladı, al atel`e oyinıń oynay otırıp buyırtpashı, qabıllawshı, pishiwshi, kiyim tigiwshi rollerin óz-ara bolısıp aladı, al usı jerde kiyim tigiwshi adamlardıń miyneti tuwralı olardıń túsinigi oǵada teren rawajlanadı. Balalar xudojnikler bolıp oynaǵanda qattı qizıǵıp ketedi, bala baqshasınıń inter`erin bezeydi, hár qıylı kórgizbeliklerdi, oyınlar instsenirovkalar ushın ásbap-úskenelerdi dóretedi. Olar shańaraq, dúkan, emlewxana oyının qattı inta menen oynaydı. Bundayda tek miynet kónligiwlerin ǵana iyelep qalmastan, al qatnas jasaw madeniyatın de jetilistiredi. Sonday-aq tábiyiy materiyallardan soǵılǵan eń jaqsı buyımlar tańlawńn ótkeriwge de boladı. Bunıń barlıǵı balalardıń qıyalınan hám dóretiwshilik initsiativasınan ǵárezli boladı, al usı dóretiwshilik initsiativası tárbiyashılar menen ata-analar sheberlik penen qollap quwatlaydı hám rawajlandıradı. Balalar miynetin shólkemlestiriwdiń hár qanday forması eger de ol balalar qızıǵıwshılıq penen baǵdarlangan bolsa, kewilli kónimli bolıp shıgadı.
Tárbiyalaw – uzaq hám kóp qırlı protsess eken xalıq bárha yadında saqladı. Eger de tárbiyanı baslaw waqtı ótip ketken yamasa tárbiyalaw nadurıs júrgizilgen bolsa, adamdı qaytadan tárbiyalawǵa tuwrı keledi, al bul oǵada qıyın wazıypa boladı.
Kúndelikli turmısımızda biz miynet islep atırǵan, dem alıp atırǵan, ketip baratırǵan yamasa kiyatırǵan, bir nárse satıp atırǵan yamasa alıp atırǵan, qosıq aytıp atırǵan yamasa jılap otırǵan adamlarǵa dus kelemiz. Biz barlıq waqıtta hám barlq jerde ıqtıyarsız, sanalı yamasa sanasız túrde átirapımızdaǵı adamlarǵa, buyımlarǵa, tábiyat hádiyselerine hám waqıyalarǵa gózzallıq kriteriyasınan qaraymız. Buyimnıń qolaylılıǵı, paydalılıǵı, qımbatlıǵı hám arzanlıǵı haqqındaǵı adamlardıń xarakterli yaki ádep-ikramlılıǵı haqqındaǵı pikirleri menen bir qatarda bizde olardıń estetikalıq áhmiyeti haqqındaǵı pikirlerde payda boladı. Bir qatar nárseler bizdi kuwandıradı, al geyparaları qapalandıradı, geyparaları kúldirse, geyparaları jılatadı.
Adamnıń óz átirapındaǵı turmıs waqıyalarına baxa bere biliwi, olardı gózzal yaki súykimsiz, joqarı yaki tómen, qayǵılı yaki kúlkili dep esaplaw uqıplılıǵı olarǵa baha beriw arqalı belgili dárejede tásirleniw estetikalıq sezim dep ataladı. Al berilgen bahalar hám bastan keshiriwlerdiń ózi-estetikalıq zeyin, estetikalıq sezgirlik dep júrgiziledi.
Adamlar óz átirapında payda bolǵan gózzallıqtıi túsiniw menen sheklenip qalmaydı. Olar gózzallıqtı ózleri dóretiwge umtıladı. Bunday aktivlikti, estetikalıq xızmetti turmıstıń hár qıylı tarawlarınan kóriwge boladı. Adamnıń estetikalıq mádeniyatı adamlardıń gózzallıqtı hám basqa estetikalıq baylıqlardı qalayınsha elesletiwi, atqarıwı hám baha beriwlerinen, óz qıyalların turmısqa qalayınsha usınıwlarınan quraladı.
Adam sulıw, gózzal bolǵısı keledi. Bul onıń pravası, onıń quwaıshı. Biraq, adam gózzallıqtı túsiniwde tek gózzallıq haqqında óz qara basınıń jekke túsiniklerine tiykarlanıw menen sheklenbeydi. Gózzallıqtı túsiniw usı adam bir bólimi bolǵan, basqalar menen birge, bir wákili bolǵan klasstaǵı, jámiyettegi estetikalıq kóz-qaraslar hám sezimlerge pútkilley baylanıslı boladı.
Adamnıń gózzallıǵı, onıń shırayı nede-onıń sırtqı pishinindeme, kiyim-kensheklerindeme,minez-qulqındama? Adamnıń gózzallıǵı usılardan kórinip turadı. Biraq, adamǵa baha beriwde onıń ruwhıy tárepleri, morallıq artiqmashlıqları, aqılı onıń talantıda úlken rol` oynaydı. Máselen; ásirler dawamında adamlar adamnıń sırtqı hám ishki gozzallıǵın sáykeslestiriwge urınıp kórgen, sáykes formada kóremiz dep háreket jasaǵan. Adam gózzallıǵı, onıń estetikalıq kórinisi hám mádeniyatı haqqında sóz bolǵanda shártli túrde onıń sırtqı hám ishki gózzallıǵı arasındaǵı baylanıs sóz boladı. Haqıyqatında, qanday baylanıs bar.
Basqa pedagogikalıq protsess sıyaqlı estetikalıq tárbiyada da ishki hám sırtqı qarama-qarsılıqlar bar. Olar bir-birleri menen baylanıslı. Olardıń járdeminde balalarda estetikalıq túsinik, sezim, kórkemlik talǵam, biybastaqlıqlarǵa jek kóriwshilik qáliplesedi, bizdi qorshaǵanlardı durıs qabıllaw hám turmısta, iskusstvoda sulıwlıqtı jaratıw uqıplılıǵı payda boladı. Al sulıwlıqtı bahalaw, adamdı súyiw bul tuwma qásiyet emes. Bala tábiyat penen qatnas jasaw, adamlar menen sóylesiw, iskusstvo shıǵarmaların qabıllaw, miynette hám kórkem háweskerlikte qatnasıwı arqalı estetikalıq jaqtan tárbiyalanıp baradı.
Adamlardıń tariyxıy rawajlanıwına názer salıp qarasaq jámiyetlik sananıń hár qıylı formalarınıń islengenliginiń guwası bolamiz. Solardıń ishinde áyyemgi zamanlardan baslap adamlarda qáliplesken sezimler-qapalanıw, ashıwlanıw hám basqalar.
Estetikalıq sezim hám estetikalıq talaplar miynet protsesinde, adamlardıń tábiyat penen gúresi nátiyjesinde payda boldı hám rawajlandı. Miynet arqalı adam ózine sulıwlıqı jarattı. Al, sulıwlıq adamda sulıwlıqtan zawıqlanıw uqıplılıǵın rawajlandırdı.
Estetikalıq tárbiyanı a)jámiyet turmısı ushın sulıwlıqtıń áhmiyeti, b) iskusstvonıń jeke adam turmısına tásiri hám t.b. dep qaraw múmkin.
Estetikalıq tárbiyanıń pútin bir kompleksi, balalarda estetikalıq qabıllaw hám sezimlerdi rawajlandırıw, oqıwshılardı tiykarǵı estetikalıq bilimler menen qurallandırıw, oqıwshilarda estetikalıq tallaw hám talǵamdı rawajlandırıw, kórkemlik xızmet uqıplılıqların qáliplestiriw hám dóretiwshilik uqıplılıqların qoshametlewlerden ibarat.
Oqıwshılardı úyreniw hám olardıń xızmetlerin baqlaw balalardıń estetikalıq sezimleri menen morallıq sezimleriniń bir ekenligin kórsetpekte. Balanıń sanasındaǵı saqıylıq hám jaqsılıq kóp tárepinen gózzallıq túsinigine sáykes keledi. Oqıwshılardıń miynetke estetikalıq qatnası onıń aktiv xızmeti menen baylanısıp ketken boladı. Bala ushın másele sheshkende yamasa bir nárseniń suwretin sulıw etip salǵanda estetikalıq zawıqlanıw boladı. Oqıwshılardıń oqıw miynetin estetikalıq xoshametlewshi qural sıpatında paydalanıw ushın balalardıń aktiv, tıyanaqlı xızmetin shólkemlestiriw, olardıń tabısqa erisiwi ushın járdem beriw kerek. Usınday jaǵdayda olarǵa estetikalıq zawıq baǵıshlanadı hám olardıń estetikalıq keshirmeleri rawajlanadı.
Oqıwshı kóbinese ózi tayarlaǵan nárselerge baha beriwde sub`ektivlikke jol qoyadı. Olardıń ózleri eń sulıw nárselerdi jasawǵa qızıǵadı. Jaqsı nárseler qatarınan orın almasa da bala ózi tayarlaǵan nársege más boladı. Sebebi balada formalarǵa, sızıqlarǵa, boyawlarǵa ob`ektiv baha beriwge, ózi sarplaǵan miynetke beriletuǵın nárse, óziniń jasaǵan isine qumarlanıwda qosılıp ketedi. Muǵallim balalardıń islerin salıstırıw, kórgizbeler shólkemlestiriw jolı menen olardıń ózleri tayarlaǵan nárselerge baxa beriwde sub`ektivizmnen qutılıwına járdem kórsetiwleri kerek.
Estetikalıq sezim adamlar turmısında oǵada úlken rol` oynaydı. Gózzalliqtı kóre biliw, onı túsiniw hám jarata alıw adam turmısın bay, qızıqlı etip, oǵan eń joqarı sezim zawıqlanıw, ráhátleniw imkaniyatın beredi. Balanı estetikalıq jaqtan tárbiyalaw-estetikalıq bóleklerge iye bolǵan hár qıylı turmıs qatnasları hám tásirleri arqalı ámelge asırılatuǵın protsess. Balalar mektepke shekemgi tárbiya jasında-aq nárseler, wakıya hám hádiyseler haqqında óz estetikalıq pikirlerin bildiredi hám sol qatnas penen estetikalıq sezimlerin basınan keshiredi. Jańa bolǵan kollektiv turmısına kirip kelgen, jańa bilimler hám jańa qatnaslar tájiriybesin tez iyeley baslaǵan oqıwshınıń estetikalıq rawajlanıwı tez pet penen ósedi.
Estetikalıq tárbiyanı shólkemlestiriw ilimiy tiykarda tómendegishe ámelge asırıladı. 1.Oqıwshılardıń estetikalıq rawajlanıw dárejesin úyreniw. 2. Tárbiyalanıwshılardıń estetikalıq mádeniyatın kóteriwge baylanıslı bolǵan aldın ala anıq belgilengen wazıypalardı belgilew. 3. Oqıwshılardıń estetikalıq xızmetlerin shólkemlestiriw. 4.Estetikalıq tárbiyada erisilgen nátiyjelerdi esapqa alıw hám tallaw.
Mektep, mektepten tıs tárbiyalıq mekemeler hám shańaraq balalardıń durıs, fizikalıq jaqtan rawajlanıwın támiynlew hám den-sawlıǵın bekkemlew islerinde birgelikte háreket etedi.
Studentlerdiń ózin-ózi tekseriwi, óz betinshe úyreniwi ushın sorawlar;
1. Estetikalıq tárbiya degen ne hám onıń tiykarǵı wazıypaları nelerden ibarat?
2. Ne sebep estetikalıq tárbiya, milliy tárbiya menen tıǵız baylanısadı?
3. Balalar turmisınıń hám xızmetiniń estetikasi nelerden ibarat?
4. Tábiyat qanday jaǵdaylarda estetikalıq tárbiyanıń quralına aylanadı?
5. Estetikalıq sezim dep nege aytamız?
6. Mektepte dene tárbiyasın shólkemlestiriwdiń jetekshi roli nelerden ibarat?
8. Dene tárbiyasinıń tiykarǵı wazıypaları nelerden ibarat?