7-Tema. Kreditke uqıplılıqtıń analizi

---

7-Tema. Kreditke uqıplılıqtıń analizi
7.1. Kreditke uqıplılıq analiziniń mazmunı, maqseti hám wazıypaları 
Kárxanalar ekonomikalıq hárekette, iskerlikte álbette, qarız kapitalına 
zárúrlik sezedi. Sebebi, biznestiń dáslepki qádemine jeterli qarjı isbilermenlerde 
barqulla jeterli bola bermeydı. Ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerdiń biznes 
ómirin gúzetiw sonı kórsetedi, iskerliktiń, biznestiń 90 payızı qarız kapitalı 
esabınan jolǵa qoyıladı. Bunnan kórinip turǵanınday, kárxanalar barqulla anıq 
biznes joybarları, rejeleri tiykarında qarız kapitalın qamtıydı hám onı isletiwden 
payda kóredi. 
Kárxanalardıń kreditke uqıplılıǵın bahalawdı tastıyıqlanǵan normativ aktler 
hám nızamlarǵa tayanǵan halda hár bir biznes subyektiniń kreditti, qarızdı qaytarıp 
beriw uqıplılıǵı úyreniliwi kerek. Bul kriteriyalar Ózbekstan Respublikası Oraylıq 
Banki, Ekonomika Ministrligi, Ekonomikalıq bankrot kárxanalar menen islesiw 
awqamı hám tiyisli ministrlikler tárepinen dúzip shıǵıladı.
Uzaq múddetli hám qısqa múddetli kreditlerge bóliniwi qarız qatnaslarınıń 
rásmiy táreplerine tásir etpeydi. Yaǵnıy hár eki jaǵdayda da finanslıq jaǵdaydıń 
analizi boyınsha birdey zárúrli ámeller, analitikalıq ilajlar ámelge asırıladı. Ádette 
múddetliligi boyınsha kreditler hám qarızlar uzaq, orta hám qısqa múddetke 
bóliniwi belgilengen. Biraq esap ámeliyatında olardı uzaq hám qısqa múddetli 
toparǵa bóliw ámeliyatı engizilgen. 
Uzaq múddetli kreditler – uzaq múddetli aktivlerdi (tiykarǵı qurallar, 
materiallıq emes aktivler, kapital qoyılmalar, ornatılatuǵın ásbap-úskeneler 
boyınsha, olardı satıp alıw, qurıw, ońlaw, ilimiy jańalıqlar kiritiw sıyaqlı 
baǵdarlarda) qarjılandırıw boyınsha bir jıldan artıq múddetke beriledi. 
Qısqa múddetli kreditler – aǵımdaǵı, aylanıs aktivlerin toltırıwǵa, sawda 
kólemin asırıwǵa hám basqa maqsetlerge bir jılǵa shekem múddetke beriledi. 
Kárxanalarda uzaq hám qısqa múddetli kreditlerdi qamtıwda, anıq hám 
puxta islengen biznes rejege hám investiciyalıq joybarlarǵa itibardı qaratıwı kerek. 
Biraq oǵan shekem álbette, bul kárxananıń finanslıq jaǵdayı úyreniliwi kerek. 
Kredit resursların qamtıwda risklerdi bahalaw máselesine da óz aldına 
áhmiyet qaratıw zárúr. Tilekke qarsı, bul boyınsha ámeliyatta analitikalıq 
sheshimlerdiń anıq metodologiyalıq tárepleri belgilenbegen. 
Kredit boyınsha arzasın bergen kárxananıń finanslıq analizinde áhmiyetli 
obyekt sıpatında birinshi náwbette onıń tólemge uqıplılıǵı, qaplaw koefficienti 

---

bahalanadı. 
Kárxanalar tárepinen alınǵan kredit resurslar tek kárxananıń tólemge 
uqıplılıǵına emes, al onıń qarjılarınıń háreketsheńlik (likvidlilik) dárejesine de 
baylanıslı. Sol sebepli analizlewde buxgalteriya balansınıń maǵlıwmatları 
tiykarında kárxanalardıń háreketsheń qarjılarınıń jaǵdayına, tez hám áste pulǵa 
aylanıwshı aktivlerine, likvid emes qarjılardıń jaǵdayına, olardıń tólem múddeti 
kelgen, qısqa hám uzaq múddeti minnetlemelerge qatnasına, turaqlı passivlerdi 
likvid emes hám likvid qarjılardı dereklewine baha beriw talap etiledi. 
Sońǵı waqıtlarda alınǵan kredit resurslarınıń óz waqtında hám qaytpaw 
jaǵdaylarına kóp dus kelinbekte. Sol sebepli, kárxanalardıń kreditke uqıplılıǵın 
analizlewde finanslıq jaǵdaydıń analizinde tómendegi qosımsha temalardı úyreniw 
usınıs etiledi: 
- kárxanalardıń rentabellik dárejesi; 
- aylanıs qarjılardıń jaǵdayı;
- óz qarjılarınıń kólemi, olardıń tiykarǵı hám oborot kapitalındaǵı qatnası; 
- islep shıǵarılǵan hám satılǵan ónimlerdiń ósiw dárejeleri; 
- tólem múddeti kelgen hám ótip ketken debitorlıq hám kreditorlıq 
minnetlemeleriniń jaǵdayına; 
- kárxanalardıń pul hám bahalı qaǵazlarınıń bar ekenligine hám basqa 
táreplerge áhmiyet beriledi.