719
5. Inson huquqlariga oid xalqaro huquqiy hujjatlar.
Bizning asosiy qonunimiz bo‘lmish Konstitutsiyamizda
ham inson va
fuqarolarning huquq va erkinliklari shaxsiy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarga
bo‘lingan.
Shaxsiy huquq va erkinliklar inson erkinligining asosiy jabhalarini qamrab oladi,
kishining jamiyatdagi turmushi, yashash va faoliyat ko‘rsatish asoslarini ifodalaydi,
uning shaxsiy hayotini, xususiy erkinliklarini turli xildagi aralashuvlardan himoya qiladi.
Ushbu turga kiruvchi subyektiv huquq va erkinliklarning
muhim farqi shundaki, ular
kishining individual hayotiy ehtiyojlarini ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, ularning o‘zlari
tomonidan mustaqil amalga oshiriladi.
”O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining shaxsiy huquq va erkinliklarga
bag‘ishlangan 7-bobi 8 moddadan iborat bo‘lib”, ularda quyidagi huquq va erkinliklar
ifoda etiladi:
– yashash huquqi (24-modda);
– erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi (25-modda);
– aybsizlik prezumpsiyasi (26-modda);
– shaxsiy hayotga aralashishdan himoyalanish va turar joyi daxlsizligi huquqi (27-
modda);
– bir joydan ikkinchi joyga erkin ko‘chish huquqi (28-modda);
– fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi huquqi (29-modda);
– fuqarolarning o‘z huquq va manfaatlariga daxldor bo‘lgan hujjatlar bilan tanishib
chiqish huquqi (30-modda);
– vijdon erkinligi huquqi (31-modda).
Shaxsiy huquq va erkinliklar guruhining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan
iborat:
– ular o‘z mohiyati bilan inson, ya’ni har bir shaxsning huquqlari hisoblanib,
ularning qaysi davlatning fuqaroligiga mansub ekanligi bilan bog‘liq bo‘lmaydi;
– shaxsning mazkur huquqlari daxlsizdir va har bir shaxs ularga tug‘ilishi bilanoq
ega bo‘ladi.
Insonning jamiyatda tutgan o‘rni uning shaxsiy huquq
va erkinliklar bilan birga
uning siyosiy huquqlardan foydalanish imkoniyatlari bilan ham belgilanadi. Bunday
720
imkoniyatlar turlicha bo‘lib, ular siyosiy tuzumlarga, siyosiy hokimiyatlarga va jamiyatda
amalda bo‘lgan tartiblarga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Siyosiy huquqlar har bir shaxsning,
jamiyatning siyosiy hayoti va munosabatlarida qanday ishtirok qilishini belgilab beradi.
Har bir inson u qanday siyosiy tuzumda faoliyat ko‘rsatishidan qat’i nazar, siyosiy
huquqlardan u yoki bu darajada foydalanadi. Siyosiy faolligi kuchli kishining siyosiy
jarayonlar va siyosiy munosabatlardagi ishtiroki ancha keng bo‘ladi, u o‘zining siyosiy
huquqlari va erkinliklari mohiyatini chuqur anglab yetadi va ulardan maqsadga muvofiq
foydalanish imkoniyatlariga ega bo‘ladi. Bu imkoniyat, har bir insonga o‘zining siyosiy
huquqlari va erkinliklarini himoya qilishda katta yordam beradi. Insonning asosiy siyosiy
huquqlaridan biri – bu uning jamiyat va davlat ishlarini
boshqarishdagi ishtirokidan
iborat. Uning bunday ishtiroki ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi. Birinchidan, har bir inson
jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita ishtirok qilish huquqidan, ikkinchidan,
o‘z vakillari orqali ishtirok qilish huquqidan foydalanishlari mumkin. O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 32-35-moddalarida insonning siyosiy huquqlari va
ularni qonun yo‘li bilan himoya qilinishining kafolatlari asoslab berilgan. Bunday
kafolatlar O‘zbekistonda qurilayotgan huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati
asoslarini mustahkamlashda muhim ahamiyatga egadir. Bu siyosiy huquqlarga
quyidagilar kiradi:
-jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o‘z vakillari orqali
ishtirok etish huquqi;
-mitinglar, namoyishlar, yig‘ilishlar o‘tkazish huquqi;
-davlat organlariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan morojaat qilish huquqi;
-fuqarolarning
kasaba uyushmalariga, siyosiy partiyalarga va boshqa jamoat
birlashmalariga uyushish, ommaviy harakatlarda ishtirok etish huquqiga egaligidir.
Yana bir Konstitutsiyamizda belgilangan muhim huquqlardan biri – ijtimoiy-iqtisodiy
huquqlar. Iqtisodiy huquq o‘z mohiyatiga ko‘ra, muayyan ijtimoiy boylikka nisbatan
huquqqa ega bo‘lishdir. Bunday ijtimoiy boyliklar turli xilda bo‘lib, ular
fuqarolarning
siyosiy, moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirilishini ko‘zda tutadi. Insonning
ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini qondirishda uning huquqlari va erkinliklari muhim o‘rin
tutadi va bunday huquq-erkinliklardan maqsadga muvofiq tarzda foydalanish shaxsning
kamol topishi va rivojlanishiga yordam beradi.
721
O‘zbekistonning demokratik huquqiy davlat qurish yo‘liga o‘tishi ijtimoiy-
iqtisodiy huquqlarga yangicha yondashish, eski andozalardan voz kechish hamda jahon
tajribasini hisobga olishni obyektiv asosda talab qilmoqda. Ko‘pchilik ijtimoiy va
iqtisodiy huquqlar: mulkka egalik huquqi; ishsizlikdan himoyalanish huquqi; mehnatning
oqilona shart-sharoitlariga ega bo‘lish huquqi; madaniyat yutuqlaridan foydalanish
huquqi va boshqalar O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ilk bor mustahkamlandi.
Boshqa huquq va erkinliklar (mehnat huquqi, ta’lim
olish huquqi, ijtimoiy ta’minot
huquqi, ilmiy-texnik, ijod erkinligi va boshqalar) mazmunan boyitildi va
takomillashtirildi, ya’ni ilmiy-texnik, ijod erkinligi mafkuraviy biqiqlikdan ozod qilindi.
1992-yilgi Konstitutsiya ilk bor har bir shaxsning ijtimoiy va moddiy ta’minot
huquqlarini o‘zida mustahkamladi. Konstitutsiyamizning 36-42-moddalariga muvofiq
inson va fuqarolarning ijtimoiy-iqtisodiy huquqlari quyidagilardan iborat:
-har bir shaxsning mulkka ega bo‘lish huquqi;
-har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash va adolatli
mehnat sharoitlarida
ishlash huquqlariga egaligi;
-barchaning dam olish huquqiga egaligi;
-har
kimning qariganda, mehnat layoqatini yo‘qotganda, shuningdek
boquvchisidan mahrum bo‘lganda ijtimoy ta’minot olish huquqiga egaligi;
-har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqiga egaligi;
-har kim bilim olish huquqiga egaligi;
-har kimga ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish
huquqi kafolatlanishi kabi muhim qoidalar belgilab qo‘yilgan.
Dostları ilə paylaş: