8 – mavzu: investitsiya faoliyatini rivojlantirishda investitsiya muhitining o‘rni reja

2. Investitsiya muhitini baholash usullari

Har qaysi investor ma’lum bir mamlakat va uning hududiga investitsiya kiritishdan avval o‘sha mamlakat va hududning investitsiya muhitini baholash, uning jozibadorligini aniqlashga kirishadi. Albatta, bunda yuqorida ko‘rib o‘tilgan omillar o‘rganiladi, tahlil qilinadi va shu asosda investitsiya qarorlari qabul qilinadi.

Xorijiy investor uchun yuqorida qayd qilingan barcha omillar muhimdir. Shuning uchun ham rivojlangan ko‘pgina mamlakatlarda investitsiya loyihalarini baholaydigan, investitsiyalar qo‘yilishiga talab bo‘lgan davlatlarning investitsiya muhitini o‘rganadigan va aniq xulosa va ma’lumotlarni investorlar uchun taqdim etuvchi maxsus firmalar, tashkilotlar mavjuddir. Masalan: Shvesariya, Germaniya kabi qator mamlakatlarning nufuzli axborot xizmatlari davlatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy holatini baholash uchun har biri «0» dan «4» gacha bo‘lgan (0-qoniqarsiz va 4-o‘ta qulay) 4 balli shkala bo‘yicha baholanadigan 15 ta muhim ko‘rsatkichni hisobga oladigan «BERI»⁴ (business environment risk index)ni qo‘llaydi.

Quyidagi 8.1-rasmda ular investitsiya qarorlarini qabul qilish bo‘yicha ahamiyatidan kelib chiqib aks ettirilgan. 8.1-rasmdan ko‘rinadiki, «BERI» indeksiga kirgan ko‘rsatkichlar orasida siyosiy barqarorlik (0,12 ball) eng katta ahamiyatga ega. Tahlillar ko‘rsatishicha, G‘arb ekspertlari, aynan, harbiy harakatlar yoki ichki vaziyatning keskinlashuvi yuz bergani bois, shuningdek, iqtisodiy va siyosiy nobarqarorlik tufayli Gruziya, Moldava va Tojikistonga reytinglarda so‘nggi o‘rinlar berishgan, ya’ni ular «BERI» indeksining eng past ko‘rsatkichi darajasiga ega.

Mazkur usulning mohiyati shundaki, obro‘li ekspertlarni⁵ tanlash asosida va ularga 5 balli (0 dan 4 ballgacha va ularning yig‘indisi 1 ga teng) shkalada 15 ta asosiy mezonlar bo‘yicha mamlakat riskini baholash taklif etiladi. Ushbu usulda baholash mezonlari va ularning qiymatlari quyidagilardan iborat⁶:

– siyosiy barqarorlik (0,12);

– xorijiy investitsiyalarga bo‘lgan munosabat (0,06);

– milliylashtirilishi xavfi (0,06), agar mamlakat qonunchiligida mulkni haq to‘lamasdan ekspropriatsiya qilish ko‘zda tutilgan bo‘lsa, 0 ball qo‘yiladi;

– valyutaning devalvatsiya qilinish ehtimoli va darajasi (0,06);

– to‘lov balansining holati (0,06);

– biznesning byurokratlashish darajasi (0,04);

– iqtisodiy o‘sish sur’ati (0,1);

– valyutaning erkin almashinuv darajasi (0,1);

– shartnoma majburiyatlarini bajarish soni (0,06);

– mehnat unumdorligi darajasi va ish haqi harajatlari (0,08);

– yuridik va marketing maslahatlarini olish, malakali mutaxassislarni jalb qilish imkoniyati (0,02);

– aloqa va transportni tashkil qilish (0,04);