8 – sinf o’zbekiston tarixi

3- §. Movarounnahrda shayboniylar sulolasi
hokimiyatining o’rnatilishi.
Shayboniyxon hokimiyatining kuchayishi. Dashti Qipchoq qabilalarining rahnamolari Abulxayrxon vafotidan so’ng boshlangan o’zaro qirg’inlarning yana takrorlanishini aslo istamas edilar. Shu tufayli ular Muhammad Shayboniyxon timsolida bunday qirg’inga yo’l qo’ymaslikka qodir shaxsni ko’rdilar. Bundan tashqari, Dashti Qipchoq qabilalari ko’pdan buyon o’troq hayot tarzida yashashni orzu qilib kelardilar. Bu orzuning ushalishi o’zgalarning unumdor yerlarini bosib olish tufayligina ro’yobga chiqishi mumkin edi. Qabilalar rahnamolari Muhammad Shayboniyxonni o’z orzularini ro’yobga chiqarishga birdan bir qodir qudrat deb hisoblardilar. Shu bois ham ular va ruhoniylar kuchli yollanma qo’shinga ega bo’lgan Muhammad Shayboniyxonni qo’llab-quvvatlaydilar. Ular yerlari unumdor, hunarmandchiligi rivojlangan o’lkalarning bosib olinishi o’troq hayotga o’tish imkonini berishini ham yaxshi bilganlar. Bu omillar Muhammad Shayboniyxon hokimiyatining kuchayishiga yordam berdi. Muhammad Shayboniyxonning Movarounnahrdagi ichki siyosiy vaziyatni yaxshi bilganligi ham uning nufuzini yanada oshirdi. Ayni paytda, Movarounnahr aholisi temuriyzodalarning toj-taxt uchun o’zaro kurashlaridan charchagan ham edi. Shu tufayli Movarounnahr zodagonlari, ruhoniylari va hatto aholining ma'lum qismi ham Muhammad Shayboniyxon timsolida Movarounnahrda tinchlik o’rnatishga qodir yagona shaxsni ko’rganlar. Shu tufayli Muhammad Shayboniyxonni qo’llab-quvvatlaganlar. Shu tariqa, Muhammad Shayboniyxonning Temuriylar davlati hududlarida ham o’z hokimiyatini o’rnatishi uchun barcha zarur shart-sharoit yetilgan edi. Movarounnahrning zabt etilishi. Muhammad Shayboniyxonning asosiy maqsadi Temuriylar saltanatiga butunlay barham berish edi. Bu maqsadni ro’yobga chiqarish uchun u 1499- yilda Movarounnahrni zabt etishga kirishdi. U bu o’rinda temuriylarni sarosimaga solib qo’ygan jang usuli - to’lg’amani qo’lladi. 1500- yilda Muhammad Shayboniyxon Samarqandni egalladi. Bu hodisa Samarqand hukmdori Sulton Ali Mirzoning onasi Zuhrobegi og’aning xoinlar gapi bilan ish tutishi oqibatida sodir bo’ldi. Xoinlar Zuhrobegi og’ani Muhammad Shayboniyxonga maxfiy ravishda „Men ham o’zbek urug’idanman, agar siz meni nikohingizga olsangiz, o’g’lim bilan sizning hukmingizni tan olib, Samarqandni siz xon hazratlariga topshimrmiz" mazmunidagi xatni yuborishga ko’ndiradilar. Ayni paytda, Zuhrobegi og’a Shayboniyxon oldiga Termiz, Chag’aniyon, Hisor va Badaxshon zabt etilgach, bu hududlarni o’g’li Sulton Ali Mirzoga berilishi shartini ham qo’ygan edi. Muhammad Shayboniyxon o’zini bu shartlarga rozidek qilib ko’rsatdi. Samarqand taxti egallangach esa Sulton Ali Mirzo qatl etildi. Onasi Zuhrobegi og’a esa boshqa kishiga nikohlab berildi. Shu tariqa, Muhammad Shayboniyxon 1501-yilda Samarqandni uzil-kesil egalladi. Katta qo’shinga ega bo’lgan Muhammad Shayboniyxon endi butun Movarounnahrni egallashga kirishdi. 1503-yilda Toshkent va Shohmhiya shaharlarini egalladi. Ularga Ulug’bek Mirzoning Abulxayrxonga uzatilgan qizi Robiya Sultonbegimning o’g’illari Ko’chkunchi Sulton va Suyunchxo’jalarni hokim etib tayinladi. 1504-yilda esa Farg’ona egallandi. Shu tariqa butun Movarounnahrda shayboniylar sulolasi hukmronligi o’rnatildi. Samarqand shahri poytaxt etib belgilandi. Buxoro shahrini esa ukasi Mahmud Sultonga topshirdi. Xorazm va Xurosonning egallanishi. Muhammad Shayboniyxon Movarounnahrda mustahkamlanib olgach, endi Xorazmni zabt kirishdi. 1505- yilda Urganch shahrini bosib oldi. 1507- yilda esa Xurosonga yurish boshladi. So’nggi yillarda o’zaro ichki urushlar oqibatida, inqirozga yuz tutgan temuriylarning Xuroson davlatini egallash qiyin bo’lmadi. Avval Hirot qo’shinlari tor-mor etildi. Shahar beayov talandi. Shundan so’ng Hirot o’zining iqtisodiy, siyosiy va madaniy markaz sifatidagi nufuzini yo’qotdi. Xurosonning ham bo’ysundirilishi bilan amalda Muhammad Shayboniyxon butun mintaqani yagona bir markaz - Samarqand qo’l ostida birlashtira oldi. Shu tariqa u XV asming ikkinchi yarmidan boshlab temuriyzodalar amalga oshira olmagan vazifani bajardi. Shunday qilib, Shayboniyxonning temuriylarga qarshi olib borgan shiddatli va beayov urushlari oqibatida Movarounnahr, Xorazm va Xurosonni o’z ichiga olgan hududda Muhammad Shayboniyxon hukmronligi o’rnatildi va davlatchiligimiz tarixida shayboniylar sulolasi hukmronligi davri boshlandi. 1507 - 1509- yillarda Xuroson zabt etildi. Eron shohi Ismoil. Bu vaqtda Eronda shoh Ismoil Safaviy hukmdorlik qilayotgan edi. U o’z davri uchun katta va qudratli qo’shin tuza olgan edi. Ismoil Safaviy tuzgan saltanat tarixda Safaviylar " davlati nomi bilan mashhur. Shoh Ismoil davlati kattagina hududlarni o’z ichiga olardi. Bu davlatning bir sarhadi Xuroson bilan, ikkinchi sarhadi esa Usmonli turklar davlati bilan tutashgan edi. Shoh Ismoil islomning shia oqimiga e'tiqod etuvchi va uni Eronda hukmron e'tiqod shakliga aylantirgan hukmdor edi. Uning ko’rsatmasi bilan har bir masjidda shialar 12 imomi nomi xutbaga qo’shib o’qitiladigan bo’lgan. Shayboniyxon islomdagi sunniylikka e'tiqod etuvchi hukmdor sifatida shoh Ismoilning ishini shakkoklik deb baholadi va undan bunday shakkoklikka tezda barham berishni talab qildi. Ayni paytda, u shoh Ismoildan Makkaga borib tavba-tazarru qilishni, Shayboniyxon nomini xutbaga qo’shib o’qitishni ham talab etdi. Bu talablarni shoh Ismoil haqorat deb bildi. Endi ikki hukmdor o’rtasida urush bo’lishi muqarrar bo’lib qoldi. Nihoyat, 1510- yilda ikki hukmdor qo’shini to’qnashdi. Marv yaqinida bo’lgan jangda Muhammad Shayboniyxon yengildi. Eronliklar yaralangan Muhammad Shayboniyxonni qo’lga olib, 1510- yilning 12- dekabrida uni qatl etdilar. Shu tariqa, shoh Ismoil Amudaryoning soi sohilini bosib olib, butun Xurosonni egalladi. Hirot shahri Safaviylar davlatining ikkinchi markaziga aylantirildi. Shoh Ismoil katta o’gii Taxmaspni markazi Hirot bo’lgan Xurosonning hukmdori etib tayinladi. Sunniylik-(arab tilida odat, an'ana, xatti-harakat tarzi degan ma'nolarni anglatadi) bu islomdagi Qur'oni Karim bilan birga Muhammad (s.a.v) payg’ambarning sunnatlarini - (so’zlari, xatti-harakatlari va ko’rsatmalarini) Qur'oni Karimdan keyingi, uni toidiruvchi manba ekanligini, shuningdek, dastlabki 4 xalifalarning (Abu Bakr Siddiq, Umar, Usmon va Ali) hokimiyati qonuniy ekanligini tan oluvchi oqimdir. Dunyodagi barcha musulmonlarning 90% dan ortig’i shu oqimga mansubdirlar. To’lg’ama - jangning dushman qo’shinining qanot qismini aylanib o’tib, orqadan hujum qilish usuli. Shialik - (arabcha guruh, tarafdor degan ma'nolarni anglatadi) islomda xalifa Ali va uning avlodlaridan iborat 12 imom hokimiyatinigina tan oluvchi, ulargagina bo’ysunuvchi oqim.