8 – sinf o’zbekiston tarixi

27- §. Xiva xonligi tarixi bo’yicha manbalar
Arxiv hujjatlar. Mana siz Xiva xonligining XVI - XIX asr birinchi yarmi tarixi bilan tanishib bo’ldingiz. Xo’sh, siz bilib olgan tarixiy ma'lumotlar qayerlardan olingan? Ular birinchi navbatda, tarixiy hujyatlarni o’rganish natijasida to’plangan. Arxiv hujjatlari bugungi avlodni o’tmish tarixi bilan tanishtirishda beqiyos ahamiyatga ega. Olimlar u manbalarni o’rganadilar, sharhlaydilar va shu orqali o’tmish tarixini tiklaydilar. Xiva xonlari arxivi hujjatlari Rossiya xonlikni bosib olgach, 1873- yilda Peterburgga olib ketilgan. Keyinchalik ular olimlar tomonidan topilib o’rganilgan va sharhlangan. 1962-yilda Xiva xonlari arxivi Toshkent shahriga olib kelingan va O’zbekiston markaziy davlat arxivida saqlanmoqda. Arxiv hujjatlari Xiva xonligining davlat tuzumi, soliq va majburiyatlar, pul muomalasi, davlatning ma'muriy-hududiy bo’linishi, aholining xo’jalik mashg’uloti, savdo-sotiq ishlari kabi masalalar haqida qimmatli ma'lumotlar beradi.
Mahalliy tarixchilar. XVII asrda yashagan Hasanbek Rumluning “Eng go’zal tarixi” asari XVI asrning birinchi yarmidagi Xiva tarixiga bag’ishlangan. Xiva xoni, tarixchi olim Abulg’oziy Bahodirxonning (1603- 1664) „Shajarayi turk" asari ayniqsa katta ahamiyatga ega asardir. Asarda juda katta tarixiy faktlar to’plangan. Asar turkiy qabilalar shajarasi haqida qimmatli ma'lumotlar beradi. Shuningdek, kitobxonni Xiva va xivaliklar, shuningdek, Abulg’oziyning ham o’zaro urushlar oqibatida parchalanib ketgan davlatni birlashtirish yo’lida olib borgan shiddatli kurashi bilan ham tanishtiradi. Asarning 1512-1663- yillar oralig’idagi Xiva ijtimoiy-siyosiy tarixiga, Xiva - Buxoro munosabatlariga bag’ishlangan IX bobi tarix fani uchun ayniqsa katta ahamiyatga ega. Mahalliy mualliflar orasida Munis va Ogahiylarning tarixiy asarlari ham tarix uchun muhim manba hisoblanadi. Munisning „Firdavsul iqbol" deb ataluvchi tarixiy asari 1806- yilda Eltuzarxonning topshirig’i bilan yozilgan. Asar Xivaning XVI asrdan 1812-yilgacha bo’lgan tarixini qamrab olgan. Munis vafot etgach, xonlik tarixini yozish ishini Ogahiy davom ettirgan. U bitgan tarixiy asar „Shohidi iqbol" deb atalib, o’zida 1872- yilgacha bo’lgan tarixni aks ettiradi. Xudoyberdi Avaz Muhammadning 1831-1832- yillarda yozilgan „Dili g’aroyib" asari ham Xiva xonligi, uning shaharlari haqida muhim ma'lumotlar beradi. Xiva xonligining 1872-1911- yillardagi tarixini Xiva xoni Asfandiyorxonning topshirig’i bilan 1912- yilda Yusufbek Bayoniy yaratgan.
Rossiyalik tarixchilar. 1725- yilda Xivaga Rossiya elchisi bo’lib Xiva tarixi bo’yilia Rossiya elchisi bo’lib kelgan Florio Benevini esdaliklarida ilmiy jihatdan muhim ma'lumotlar yozib qoldirgan. 1793-1794- yillarda Orenburgdan Xivaga oftolmolog vrach Blankennagel taklif etilgan. U xonning ko’zi ojiz bo’lib qolgan amakisini davolagan. U yozib qoldirgan esdalik ma'lumotlar juda qimmatli edi. Rossiya elchisi sifatida Xiva xonligiga 1819- yilda kelgan N. I. Muravyov ham yozib qoldirgan esdaliklar eng qimmatli manbalar qatorida turadi. „Esdaliklar" Xiva to’g’risida, qadimiy obidalar, davlat boshqaruvi tizimi, hunarmandchilik va savdo-sotiq to’g’risida batafsil ma'lumotlardan iborat. Shuning uchun ham bu kitob fransuz va nemis tillariga ham tarjima qilingan edi. Muallif asarida o’zbek xalqiga xos xususiyatlar haqida to’xtalib, o’zbeklarni „aql-idrokli, suhbati yoqimli va o’tkir, qat’iyatli, matonatli, urf-odati oddiy, yolg’on va aldovdan nafratlanuvchi, harbiy ishda hormay-tolmaydigan mard va jasur kishilar", deb ta'riflagan ham edi. N. I. Muravyov o’z fikrini davom ettirib, yana quyidagilarni qayd etgan: „Xiva shahri keng maydonda bog’-rog’ bilan o’ralgan. Atrofi esa devor bilan o’ralgan hamda Amudaryodan suv quvuri o’tkazilgan. Xiva aholisi o'zining mashaqqatli mehnati bilan cho’l-u biyobonni hosildor o’lkaga aylantirgan. Atrof hammasi ekinzor maydon. Bug’doyzor, sholipoya, uzumzor va shirin-shakar bog’. Chorvachilik ham rivojlangan". 1842- yilda Xiva va Rossiya o’rtasida „Majburiyatlar akti" shartnomasining imzolanishiga erishgan elchi G. Danilevskiy o’zi bilan Xivaga kelgan tabiatshunos olim R. Baziner bilan birgalikda „Xiva va xonlikning boshqa shaharlari hamda qishloqlari, savdo-sotig’i va sanoati" nomli asar yozib qoldirganlar. 1858- yilda Xiva va Buxoroga yuborilgan diplomatik missiya rahbari N. Ignatyev yozib qoldirgan esdaliklar ham Xiva tarixi bo’yicha muhim manba hisoblanadi. Taniqli sharqshunos olim N. Vasilevskiyning „O’zbeklar Xorazmda", „Inoqlar hukmdorligi" va „Qo’ng’irot sulolasi" asarlari Xiva xonligining XVI asr va undan keyingi asrlar tarixiga bag’ishlangan. Bundan tashqari, Xiva bilan Rossiyaning XVIII-XIX asrlardagi o’zaro aloqalari yana bir sharqshunos olim S. Jukovskiyning „Rossiyaning keyingi 300 yilda Buxoro va Xiva bilan aloqasi" asarida o’z ifodasini topgan.
Yevropa sayyohlari va olimlari yozib qoldirgan manbalar. Yevropa mamlakatlari sayyohlari va olimlari yozib qoldirgan asarlar ichida ingliz savdo va diplomatiya vakili A. Jenkinsonning esdaliklari Xiva xonligining XVI asr tarixi haqida muhim malumot beradi. Jenkinson esdaliklari, „Jenkinsonning Xiva va Buxoroga sayohati" deb nomlangan. Yevropa sayyohlari ichida taniqli venger sharqshunos olimi A. Vamberi yozib qoldirgan ,,O’rta Osiyo bo’ylab sayohat" deb ataluvchi asar Xiva tarixi bo’yicha ham eng qimmatli manbalardan hisoblanadi. Uning esdaliklari o’zbek tilida ham chop etilgan.
O’zbekiston olimlarining Xiva xonligi tarixiga oid asarlari. O’zbekiston olimlari ham Xiva xonligi tarixini o’rganish ishiga katta hissa qo’shganlar. Ular orasida akademik I.Mo’minov boshchiligida yaratilgan „Xorazmning qadimgi davrdan hozirgi kungacha bo’lgan tarixi" (1976-yil) alohida qimmatga ega. Xorazmning eng qadimgi davrlaridan to hozirgi kungacha, shu jumladan, XVI-XIX asrlar birinchi yarmi tarixi haqida Xiva shahrining 2500 yilligi yubileyi munosabati bilan chop etilgan „Xiva ming gumbaz shahri" kitobi ham tarixiy faktlarga juda boy asardir (1997-yil).


VI bob. XVI-XIX asrning birinchi yarmida Qoraqalpoqlar.