8-ma’ruza nochiziqli zanjirlar

Varikond - segnetoelektrik kondensator bo'lib, sig'im elementi sifatida foydalaniladi.
Varistor - tirit yoki vilit korborund qarshilik kukunsimon kvars zarrachalardan, koks va grafitdan disk yoki trubka shaklida yasaladi. Nochiziqlik xususiyati kristallarni yarim o'tkazgichli qobig' bilan qoplash natijasida paydo bo'ladi. Kuchlanish o'zgarishiga ta'sir etuvchi birlamchi o'zgartkich sifatida qo'llaniladi.









8.1.2-rasm


Stabilitron - p-n o'tish qalinligi kichik bo'lgan yarim o'tkazgichli diod (2-rasm, a). Kuchlanishni me'yorlash (stabillash)da qo'llaniladi.
Termorezistor (termistor) - metall (karbid, sul fid, marganes va nikel) oksidlaridan tayyorlanadigan va qarshiligi harorat ta'sirida o'zgaradigan resistor (8.1.2-rasm, b).
Yarim o'tkazgichli diod - germaniy yoki kremniy asosida tayyorlangan p-n o'tishli yarim o'tkazgich element (8.1.2-rasm, v).
To'g'rilagich va invertor sxemalarida, hisoblash texnikasida va boshqa qurilmalarda keng qo'llaniladi.
Tunnel diod - tarkibida katta miqdorda aralashma bo'lgan va o'tish qalinligi nihoyatda yupqa bo'lgan yarim o'tkazgichli kristall 8.1.2-rasm, g). Differensial qarshiligi manfiy bo'lgan rele effektli element sifatida qo'llaniladi.
Tranzistor - tokni bir tomonga o'tkazuvchi ikkita elektron teshik (p-n(n-p)) o'tishli va uchta qutbli yarim o'tkazgich element (8.1.2-rasm, d). Kuchaytirgich, elektron kalit va boshqa sxemalarda keng qo'llaniladi.
Dinistor - to'rt qatlamli elektron - teshik (p-n- p-n) o'tishli kremniyli yarim o'tkazgichli ventil (8.1.2-rasm, e). Diskret avtomatika va impuls texnikasida keng foydalaniladi.
Tiristor - uchta elektron - teshik o'tishga ega bo'lgan boshqariluvchi uch qutbli yarim o'tkazgichli ventil (8.1.2-rasm, j). U invertorlar va elektr yuritmalarda qo'llaniladi.
Nochiziq rezistorlar VAXdan tashqari statik va dinamik qarshiliklari bilan tavsiflanadi.
Nochiziq rezistorni 3-rasmda keltirilgan VAXsini ko'rib chiqaylik. Elementning ish rejimi VAXning A nuqtasiga to'g'ri kelsin, deylik. Nochiziq rezistordagi kuchlanishni undan o'tayotgan tokka nisbati statik qarshilik deb ataladi:

bu yerda - qarshilik masshtabi.
3 - rasmdan ko'rinib turibdiki, statik qarshilik A nuqtani koordinata boshi bilan tutashtiruvchi to'g'ri chiziq va tok 3 – rasm o'qi orasidagi  burchak tangensiga to'g'ri proporsional. Nochiziq rezistordagi kuchlanish orttirmasini undan o'tayotgan tok orttirmasiga nisbatining tok orttirmasi nolga intilgandagi limiti dinamik qarshilik deb ataladi, ya'ni:

Dinamik qarshilik R_d VAX A nuqtasiga o'tkazilgan urinmaning tok o'qi bilan hosil qilgan  burchagining tangensiga to'g'ri proporsional. U nochiziq elementning kuchlanish yoki tok kichik o'zgarishidagi holatini tavsiflaydi. Shuni ta'kidlash joizki, chiziqli VAXli elementda


8.2. Ferromagnit o‘zakli cho‘lg‘am xususiyatlari, xarakteristikalari va parametrlari.
Ferromagnit elementli o‘zgaruvchan tok zanjirlarida ferromagnit o‘zakka o‘ralgan chulg‘am asosiy rolni o‘ynaydi. Bunday chulg‘am nochiziq induktiv element bo‘lib, ferromagnit o‘zakdagi magnit oqimi chulg‘amdan o‘tayotgan tok bilan nochiziq bog‘langan.
Ushbu mavzudagi nochiziq elektromagnit zanjirlarni avvalgi mavzularda o‘rganilgan o‘zgaruvchan tok nochiziq elektr zanjirlaridan farqi shundaki, chulg‘amdagi tok va ferromagnit o‘zakdagi magnit oqimi bir-biri bilan bog‘liq ravishda o‘zgaradi. Bu o‘zaro bog‘liqlik hisoblashlarni ancha murakkablashtiradi.
8.2.1 – rasm, a da ferromagnit o‘zakli induktiv g‘altak keltirilgan. Bu g‘altakda o‘ramlar soni , magnit oqimi yo‘lidagi o‘zak ko‘ndalang kesimining yuzasi va magnit oqimi yo‘lining o‘rtacha uzunligi . Agar ferromagnit o‘zakdagi magnit maydoni tekis taqsimlangan bo‘lsa, u holda g‘altakdagi ilashish oqimi quyidagicha aniqlanadi:

bu yerda Ф va В – mos ravishda o‘zakdagi magnit oqimi va induksiyasi (magnit oqimining zichligi).

8.2.1 – rasm
Magnit induksiya va kuchlanganlik bizga ma’lum bo‘lgan quyidagi qonuniyat bilan bog‘langan:

bu yerda - magnit materialning absolut magnit singdiruvchanligi - magnit doimiysi; - materialning nisbiy magnit singdiruvchanligi.
Ferromagnit materialning magnit singdiruvchanligi materialda hosil qilingan magnit maydoni kuchlanganligiga bog‘liq bo‘lib, B(H) va (H) xarakteristikalar nochiziqligining asosiy manbai hisoblanadi (8.2.1 – rasm, b).
O‘zgaruvchan magnit maydoni ta’sirida bo‘lgan ferromagnit materiallarning asosiy xossalari «Elektrotexnika materiallari» kursida batafsil bayon etilganligini inobatga olib, biz bu yerda ushbu masalaga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
Ferromagnit materialda magnit maydonining vaqt bo‘yicha o‘zgarishi natijasida magnit maydoni energiyasining bir qismi magnit gisterezis va uyurmaviy toklar hosil bo‘lishiga sarflanadi. Gisterezis sirtmog‘ini hosil bo‘lishiga sarflangan quvvat maydon o‘zgarishining chastotasi ga, gisterezis sirtmog‘i yuzasi ga, po‘lat o‘zakning massasi ga proporsional, ya’ni:


bu yerda - elektrotexnik po‘lat nav(sort)iga bog‘liq bo‘lgan koeffitsiyent.
O‘zgaruvchan magnit oqimi magnit materialda EYuK hosil qiladi. Bu EYuK ta’sirida magnit materialda uyurmaviy toklar yuzaga keladi (8.2.2 – rasm, a). Uyurmaviy toklar materialning qizishiga va asosiy magnit oqimini kamayishiga olib keladi.

8.2.2 – rasm
Uyurmaviy toklar ta’siri natijasida yuzaga keladigan quvvat isrofi dinamik isroflar deyiladi va quyidagi emperik formula yordamida hisoblanadi:

bu yerda - elektrotexnik po‘lat tunuka materialining naviga va qalinligiga bog‘liq bo‘lgan koeffitsiyent.
Ferromagnit o‘zakli qurilma(induktiv g‘altak, transformator va boshqa)lardagi uyurmaviy toklarni kamaytirish maqsadida o‘zak o‘zaro izolatsiyalangan yupqa po‘lat tunukalardan yig‘iladi (8.2.2 – rasm, b). Bunda uyurmaviy toklar birlashadigan zanjir ko‘ndalang kesimining yuzasi keskin kamayishi natijasida uning elektr qarshilik ortadi.