8-mavzu. Bozor va tavakkalchilik reja tavakkalchilik tushunchasi va o’lchovi

Tavakkalchilikni o’lchash. Tavakkalchilikni o’lchashning asosi ehtimol tushunchasi bilan bog’liq. Amerikalik olim F.Nayt (1885-1974) ehtimolni ikki turga bo’ladi: matematik, ya’ni oldindan aniqlash mumkin bo’lgan ehtimol va statistik ehtimol. Birinchi tur ehtimolga tanganing raqam yoki gerb tomonini tushish ehtimoli ga tengligi yoki o’ynaydigan olti qirrali toshning oltita raqamidan bittasini tushishi ehtimolining ga tengligi misol bo’lishi mumkin.
Ikkinchi turdagi ehtimolni empirik, ya’ni faraz qilish yo’li orqali aniqlash mumkin. Masalan, korxonaga xom ashyoni vaqtida yetib kelmaslik ehtimoli faraz qilinganda, ushbu faraz qilingan raqam baholovchining bilimiga tajribasiga asoslanadi. Nima uchun deganda, ushbu voqeaning takrorlanishi to’g’risida statistik ma’lumotlar yo’q. ehtimol sub’ektiv ravishda aniqlanganda, bitta hodisani har xil insonlar har xil qiymatdagi ehtimol bilan baholaydi.
YUqoridagi misolda voqeaga ta’sir qiluvchi tasodifiy omillar ko’p va ularni hammasini bartaraf qilish mumkin emas. Bundan tashqari, bu yerda teng ehtimolli alternativ variantlarning o’zini yo’qligi ehtimolni matematik hisob-kitoblar orqali aniqlashga imkon bermaydi.
Birinchi turdagi ehtimolni ob’ektiv ehtimol desak, u iqtisodiyotda kamroq uchraydi, ikkinchi turdagi ehtimol sub’ektiv ehtimol bo’lib, biznesga xosdir. Ham ob’ektiv va ham sub’ektiv ehtimollar tavakkalchilik darajasini ifodalashda va tanlashda foydalaniladi. Ob’ektiv ehtimol o’rtacha qiymatni aniqlashga yordam bersa, sub’ektiv ehtimol olinishi mumkin bo’lgan natijalarning o’zgaruvchanlik mezonini aniqlashga yordam beradi. Tavakkalchilikni miqdoriy aniqlash uchun biror voqea yoki hodisaning olib kelishi mumkin bo’lgan oqibatlarini va bu oqibatlarning ehtimolini bilish kerak bo’ladi.
Kutiladigan miqdor - bu mumkin bo’lgan barcha natijalarning o’rtacha o’lchangan qiymatlari. Bu yerda har bir natijaning ehtimoli ushbu mos qiymatlarning takrorlanish chastotasi yoki o’lchovi.
E(X) = (N1*Kn)+ (N2* Km)
bunda, N1 – natijagaga erishish ehtimoli, Kn – daromadning yuqori chegarasi, N2- kutilmagan ehtimol, Km-natijaning quyi chegarasi.
Masalan, korxona yangi mahsulot ishlab chiqarmoqchi, agar korxonaning yangi mahsuloti bozorda muvaffaqiyatga erishsa, har bir aktsiyaga 1000 so’m olish mumkin, agar muvaffaqiyatga erishmasa, bir aktsiya uchun 100 so’m olinadi. Korxona mahsulotining bozorda muvaffaqiyatga erishish ehtimoli 0,6 ga teng bo’lsa, kutiladigan dividend qiymati quyidagicha aniqlanadi: