Ilk o’spirinlik yoshida shaxsning rivojlanishiga doir muammoli masalalarni yechimini topishga yordam beradi va “Muammo” usuli orqali muammo hal qilinadi.
Ilk o’spirinlik davrining o’quv faoliyati o’zining mazmuni va xarakteri jihatidan o’smirlar o’quv faoliyatidan tubdan farq qiladi. Bu yerdagi asosiy farq ta’lim mazmunining chuqurlashuvi va o’quvga oid yangi bo’limlarning kiritilishi bilan emas. Asosiy farqi shundaki yuqori sinf o’quvchilarining o’quv faoliyati ularning faolligi va mustaqilligiga ancha yuqori talablar qo’yadi. Dasturni yetarli darajada chuqur o’zlashtirish uchun nazariy tafakkur rivojlangan bo’lishi mumkin. V.A.Suxomlinskiy tomonidan quyidagi fikr ilgari suriladi ya’ni yuqori sinflardagi o’qishning qiyinchiliklari shu narsa bilan bog’langanki ilgari faktlarni mustaqil ravishda tahlil qilmasdan o’tilgan narsalarni esda saqlab qolish xulosalarni yodlab olishga qaratlgan yo’l-yo’riqlar qaror topgan edi. Ayrim yuqori sinf o’quvchilarining qiynalishlariga sabab shuki ular tevarak-atroofdagi voqelikni bilib olish maqsadida umumlashtiruvchi tushunchalardan foydalanishni bilmaydilar ana shu bilmaslik shuning uchun ham sodir bo’ladiki umumlashtiruvchi tushunchalar xulosalar fikrlar hodisa va faktlarni tadqiq qilish yo’li bilan tarkib topmaydi balki yodlab olinadi.
Mana o’quvchilarning o’zlari nima deydilar 8 sinfgacha ish mazmuni va usullarida katta farq bo’ladi bu vaqtda o’rgatmasdan ham o’rganish mumkin, 9-10 sinflarda har qadamda muammolar paydo bo’lib turadi. Katta yoshdagi bolalarning o’zlari ko’plarimiz 9 va 10 sinflarda o’qishga yaxshi tayyorgarlik ko’rmaganmiz deb ta’kidlaydilar. Ularda o’quv materiali ustida mustaqil ishlash mahorati yo’q o’qishdan tashqari boshqa manbalardan olingan materiallarni yaxshi o’zlashtira olmaydilar.
O’quvchilarda maktabning o’rta sinflaridagi ta’lim jarayonida qaror topgan va mustahkamlangan o’quv faoliyat darajasi bilan yuqori sinflardagi o’quv faoliyati qo’yadigan talablar o’rtasidagi ana shu qarama-qarshilik katta yoshdagi o’quvchilarning aqliy taraqqiyotini harakatga keltiruvchi kuchdir. Bu qarama-qarshilik o’quvchilarda nazariy tafakkurining mustaqil ta’lim olish ko’nikmalarining rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan o’quv faoliyatining yangi ancha yuqori darajasiga o’tishlariga qarab hal etib boriladi.
Katta maktab yoshidgi o’quvchilarning o’qishga munosabatidagi boshqa ba’zi bir xususiyatlari orasida o’quv fanlariga tanlab munosabatda bo’lishini ko’rsatib o’tmoq kerak. O’smirning o’quv fanlariga tanlab munosabatda bo’lishi dearli butunlay o’qitishning sifati va darajasi bilan belgilanadi. Ilk o’spirinlik davridagi o’quvchilarning o’quv fanlariga tanlab munosabatda bo’lishining boshqa muhim sababi ham bor bu sabab ularning ko’plarida o’z kasbiy maqsadlari bilan bog’liq bo’lgan va qaror topgan qiziqishlarning mavjudligidir.
N.D.Levitov o’tkazgan tadqiqotlarning ko’rsatishicha ilk o’spirin shaxsi o’quv fanlariga o’z munosabatini belgilayotgan vaqtda quyidagi mulohazalarga;
-fanning dunyoqarashdagi ahamiyatiga (u tabiat va jamiyatning taraqqiyot qonunlarini tushunishda ijtimoiy hodisalarning farqiga borishda qanchalik yordam berishiga);
-fanning bilishdagi ahamiyatiga (uning bilim doirasini qanchaliik kengaytirishga qanchalik qiziqarli bo’lishiga zarur bilimlar berishga noma’lum narsalarni qanchalik ochib bera olishga);
-fanning ijtimoiy ahamiyatiga mamlakatning ilmiy ijtimoiy madaniy va xo’jalik hayotida bu fanning roliga;
-mazkur o’quvchi uchun bu fanning amaliy ahamiyatiga (belilangan ixtisos bilan bog’liqligi foydali malaka va ko’nikmalarni egallash imkoniyatiga);
-muayyan faning yaxshi o’qitilishiga asoslanadilar.
Tadqiqotlar shuningdek ilk o’spirinlarning o’qishga munosabati o’qituvchining dars berishida ularning individual xususiyatlarini qanchalik ko’zda tutishiga bog’liq ekanligini ko’rsatadi. Agar o’qituvchi o’rtacha o’qiydigan o’quvchining imkoniyatlarini ko’zda tutib ish ko’rsa o’qishga qiziqish pasayadi. Kuchli o’quvchilarda o’qishga qiziqishning birmuncha pasayishiga sabab shuki ular o’qishga o’zlarining bor imkoniyatlarini sarflamaydilar bo’sh o’quvchilarda o’qishga qiziqishning pasayishga sabab shuki ular materialni o’zlashtirishning uddasidan chiqmaydilar. Ayrim mualliflar ilk o’spirinlarni o’qishga munosabatlari yomonlashib borayotganligini quyidagilar bilan izohlanadi
ayrim o’quvchilarning maktabda o’qitilayotgan fanlarga tanlab munosabatda bo’layotganligi boshqa fanlarga befarq va beparvo qarab bo’lg’usi ixtisosiga muvofiq keladigan bir-ikki fan bilan qiziqayotganligi keskin ta’sir qilmoqdaki buni ijobiy fakt deb bo’lmaydi;
maktab o’quvchilarning 9-10 sinflarda talab qilinadigan mustaqil ijodiy ishga sust tayyorlanishidir.
O’qituvchining o’rtacha o’qiydigan o’quvchinigina ko’zda tutishidir.
Ayrim o’quvchilarning hozirgi konkurs sharoitida oliy o’quv yurtiga kirishga ko’z yetmaydi shuning uchun yaxshi o’qishning hojati yo’q degan mulohazalari ham ta’sir qilmoqda.
O’qishga qiziqishning ortib borayotganligi ayrim tadqiqotchilar tomonidan ijobiy hol sifatida qabul qilinib u quyidagi omillar bilan belgilanishi ko’rsatib o’tilmoqda
o’qituvchilar o’quvchilarning faol va mustaqil fikrlashini rivojlantirish tamoyilini muvaffaqiyatliroq amalga oshirmoqdalar bu hol ularning o’qishga qiziqishini kuchaytirmoqda
o’qitish ko’proq individuallashtirilmoqda
o’quvchilarda faol faoliyatga kuchli o’quvchilarni jalb qilish va bo’sh o’quvchilarga ko’proq e’tibor berish imkoniyatlarini qidirib topmoqdalar.
Bilish jarayonlarining taraqqiyoti jadal va murakkab ko’rinisha davom etadi. Jumladan kuzatuvchanlik ortadi va bu borada N.D.Levitov to’g’ri ko’rsatib o’tilganidek o’quvchilar o’z kuzatishlarida parishonxotir bo’lmasliklarini kuzatishni o’z oldilariga quyilgan vazifalarga buysundirishlarini yetarli miqdorda kuzatilayotgan faktlar to’planmaguncha xulosa chiqarishga shoshilmasliklarini nazorat qilib borish zarur.
Diqqat borasida I.V.Straxov quyidagi fikrlarni ilgari suradi ya’ni u o’quvchilar o’quv materiali bilan bevosita qiziqmasdan o’rganilayotgan hodisalarning hayotiy ahamiyatini tushunib unga diqqatlarini qaratishga oid holatlarni tekshirgan.
