8. Mavzu: intellekt va kreativlik reja

estetik yoki ekspressiv (ijod qiluvchining o’zini-o’zi ifodalashga ahamiyat beruvchi), 
psixoanalitik (ijodiylikni “U”, “Men” va “Ideal - Men” o’rtasidagi o’zaro munosabat 
deb ta’riflovchi); muammoli (ijodiylikni masalalar yechish jarayoni deb 
aniqlaydigan. Bunga J.P. Guilfordning “Ijodiylik - divergent qobiliyat jarayonidir”, 
degan ta’rifini ham mujassamlashtirish mumkin), oltinchi tipga yuqorida 
ta’riflangan tiplarning birortasiga ham kirmaydigan har xil ta’riflarni kiritish 
mumkin (masalan, “umuminsoniy” bilimlar zaxirasini to’ldirish) 
Hozirgi davrda to’plangan ijodiylik atamasiga taalluqli ta’riflar mazmuni, 
mohiyati va tuzilmasini baholash qiyin. Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, 
“ijodiylikning nimaligini tushunishning o’zi ijodiy harakatni talab qiladi. So’nggi 
yillardagi tadqiqotlar mualliflaridan biri ijodiylikni qandaydir ahamiyatli va yangi 
narsaga erishish deb, ya’ni “boshqacha aytganda, bu insonlarning dunyoni 
o’zgartirish uchun qilgan harakatlari” sifatida ta’riflaydilar 
Ijodiylikning XX asr 60-yillardagi ko’zga ko’ringan tadqiqotchilaridan biri 
M.Wallachning [10] ta’kidlashicha, intellektual testlar ijodiy yutuqlar bilan yuqori 
ko’rsatkichlarda o’zaro bog’lanmagan. U 11-12 yoshli o’quvchilar o’rtasidagi 
intellekt va ijodiylik turlicha rivojlanganligi sababli ularni 4 xil guruhga ajratib 
ko’rsatadi: 
intellekt va ijodiylikning yuqori darajasiga erishgan o’quvchilar o’zlarini 
to’g’ri baholaydilar, ularda o’zini-o’zi nazorat qilish yuqori, ular barcha yangi 
narsalarga qiziqishadi va baholashda mustaqillikka egadirlar; 

---

intellektual darajasi yuqori va ijodiylik darajasi past o’quvchilar maktabda 
muvaffaqiyatga intiladilar, lekin birovdan o’z sirlarini yashiradilar, o’zlarini 
pasaytirib baholaydilar; 
intellektual darajasi past va ijodiylik ko’rsatkichi yuqori o’quvchilar xavotirli, 
e’tiborsiz, quyi ijtimoiy moslashuv bilan boshqalardan ajralib turadilar; 
intellektual darajasi va ijodiylik ko’rsatkichi quyi o’quvchilar vaziyatga oson 
moslashadilar, ijtimoiy intellektual darajasi yuqori, lekin sust sub’ektlar o’zlarini 
to’g’ri baholaydilar. 
SHunday qilib, ijodiylik jarayoni bilan intellekt darajasi o’rtasidagi 
munosabat o’quvchilarning shaxsiy xislatlariga va ularning moslashuv usullariga 
ta’sir qiladi.
Stenberg va Gardnerlarning fikricha bir necha qobiliyat shaxsni omadli 
bo‘lishiga olib kelishi mumkin.
Ijodiylik 
mezonlaridan 
biri 
- 
bu 
nostandartlikdir. 
E.P.Torrance 
ta’kidlaganidek, noyob va original javoblar mohiyatan har doim ham mos 
tushavermaydi. Ko’pincha tushunchalarning mazmunini asoslanmagan ravishda 
aralashtirish holati ro’y beradi: ijodiy qobiliyat esa nostandartlik bilan bir xil deb 
qaraladi, nostandartlik originallik bilan, originallik esa sinaluvchilar guruhidagi 
noyob javoblar bilan ayniy deb talqin etiladi. Nostandartlik originallik (o’ziga 
xoslikka nisbatan kengroq tushunchadir [10]. 
Sternberg's Three Intelligences Robert Sternberg (1985, 1999, 2003) agrees 
that there is more to success than traditional intelligence. And he agrees with Gard-
ner's idea of multiple intelligences. But he proposes a triarchic theory of three, not 
eight, intelligences: 
Analytical (academic problem-solving) intelligence is assessed by intelligence tests, 
which present well-defined problems having a single right answer. Such tests predict 
school grades reasonably well and vocational success more modestly. 
Creative intelligence is demonstrated in reacting adaptively to novel situations and 
generating novel ideas.
46
Ikkinchi mezon - anglanganlikdir. Bu asnoda so’z borganda sinaluvchi 
tomonidan muammo yechimining anglanganligi nazarda tutiladi. 
Intellektual testlar shaxsdan konvergent tafakkurni talab qiladi. Kreativ 
testlar esa divergent tafakkurni talab etadi.
Kreativlik- bu birvaqtning o‘zida yangi va qadrli g‘oyalarni yaratuvchi 
ijodkorlik qobiliyatidir.[410]
Sternberg va uning kasbdoshlari kreativlikning 5 komponentini ishlab 
chiqishgan.
1. Shaxsdagi bilimning ko‘pqirraligi. Qo‘lga qiritgan bilimilarimiz 
g‘oyalarimizning ko‘p bo‘lishining asosi hisoblandi. Dunyoviy bilimilarimiz 
qanchalik ko‘p bo‘lsa, psixikamizdagi bloklar ham shunchalik ko‘p bo‘ladi. Hayotda 

---

muammolarni hal qilishda bilimlarimiz qanchalik ko‘p bo‘lsa, uni hal qilish 
shunchalik oson bo‘ladi.
2. Tasavvuriy tafakkur narsa va hodisalarini yangidan ko‘rishga, ularni qayta 
yaratishga va bog‘lashga imkon beradi. Muammoning asosiy elementini tasavvur 
qilib uni o‘zlashtiramiz va uni yangi bosqichga olib o‘tamiz. 
3. Tavakkalchilik- yangi ta’surotlarni qidirish. Buni ikki ma’noda ko‘rish 
mumkin. Ya’ni birinchisi tavakkal va muammoni engib o‘tishdagi qat’iylikda deb 
ko‘rish mumkin.bunday xususiyatga ega bo‘lgan shaxslar orqaga qaytishdan ko‘ra, 
yangi tajribaga ega bo‘lishni avzal deb bilishadi.
4. Ichki motivatsiya majburlikdan ko‘ra shaxsda murakkab masalani 
echishda qiziqiqish va qoniqish hissini yuzaga keltiradi. Ijodkor shaxs masalaning 
muddatini, uning keltiruvchi daromadini va talabgorlari haqida o‘ylamaydi. Butin 
e’tibori maslani echishdagi qonikish hisi va stimuli qaratadi. Isaak Nyutondan “Siz 
bunday murakkab masalalarni qanday qilib hal qilagansiz” deb so‘rashganda, u 
shunday javob bergan “Men bu muammo haqida tunu kun o‘ylab yurganman ” deb 
javob bergan. 
5. Ijodiy muhit shaxsdagi ijodiy g‘oyalarni qo‘llab-quvvatlashga yordam 
beradi. Hamkasblar bilan ijobiy munosabat va ularni ko‘magi shaxsdagi g‘oyalarni 
kamol topishiga turtki bo‘ladi. Lekin shuni ta’qidlab o‘tish kerakki, ba’zi 
tadqiqotlarda ijtimoiy muhitning shaxsga salbiy ta’siri holati ham kuzatilgan. 
Masalan, amerikalik talabalarga insho yozish topshirig‘i berilgan. Ular yozgan 
inshoni uning kursdoshlari tomonidan tekshirilishi oldindan ogohlantirilgan. Boshqa 
guruhga esa faqatgina insho yozishni aytishagan. Natijalar shuni ko‘rsatdiki, 
ogohlantirilgan guruhning insholari yomon yozilgani ma’lum bo‘lgan. Bu holatda 
biz ijtimoiy muhitning ijodkorlikka salbiy ta’sirini yaqqol ko‘rishimiz mumkin.