8-mavzu. Raqobat va monopoliya

Fan-texnika taraqqiyoti avj olgan hozirgi sharoitda, texnika va texnologiyaning eng yangi yutuqlari ustidan nazorat qilish
uchun kurash raqobatning asosiy usullaridan biriga aylanib bormoq- da. Bundan tashqari, ishlab chiqaruvchi korxonalar xaridorlami jalb qilish maqsadida uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol tovarlariga kafolatli va kafolatdan keyingi xizmat ko‘rsatishni amalga oshirmoq- dalar. Masalan, kompyuter ishlab chiqamvchi firma o‘z mahsulotini shunchaki sotish bilan cheklanmasdan, balki uni o‘matib berish, kor- xona xodimlarini kompyuterdan foydalanishga o‘rgatish, kafolat- langan muddatda va undan keyingi davrda ta’mir ishlarini bajarish, texnikaviy xizmat ko‘rsatish kabilami ham amalga oshiradi; mahsu- lot xossa va oTchamlarini buyurtmachi ehtiyojlariga yaqinlashtiradi.
Narxsiz raqobat usullari ichida marketing muhim ahamiyatga ega boTib, u mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonini talabga mos-

lashtiruvchi tadbirlar tizimidan iborat. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ta- labni yaxshi o‘rgangan va iste'molchilar ehtiyojlarini to‘laroq qondira oladigan korxonalar har doim raqobat kurashida yutib chiqadi.

Yirik ishlab chiqaruvchilar bozordagi vaziyatni o‘zgartirish uchun o‘zlarining ishlab chiqarish quwatlaridan foydalanishni kamaytirib tovar taklifini qisqartiradilar. Shu sababli iqtisodiy beqarorlik davr- larida ham narx barqarorligicha qolaveradi. Shunday qilib, mono- poliyalar hukmron bo‘lgan sharoitda narxsiz raqobat muhim o‘rin tutadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, monopoliyalar tovar si- fatini oshirish, iste’molchilarga xizmat ko‘rsatishni yaxshilash yo‘li bilan sotiladigan tovar hajmini ko‘paytirishi mumkin. Ikkinchidan, ular moliyaviy jihatdan kuchli bo‘lganligi sababli mahsulotini yangi- lash, ishlab chiqarishni qayta jihozlash va reklamaga zarur bo‘lgan mablag‘ni sarflay oladilar.

2. 
   
   Monopoliyalarning iqtisodiy asoslari va ularning turlari
   

Iqtisodiyotda bozor mexanizmining samarali amal qilishi va raqo- bat muhitining ta’minlanishi monopoliyalar, ulaming kelib chiqish sabablari va amal qilish xususiyatlarini ko‘rib chiqishni taqozo etadi.

Monopoliya tushunchasiga turli o‘quv adabiyotlarida turlicha ta'rif beriladi. Jumladan, ba’zi o‘rinlarda uni «davlat, korxonalar, tashki- lotlar, sotuvchilaming qandaydir xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish- dagi mutlaq huquqb)⁴ sifatida qaralsa, boshqa holatlarda «faoliyat- ning u yoki bu sohasida shaxs yoki kishilar gumhining har qanday (ba'zi adabiyotlarda - yakka) hukmronlik holati»⁵ deb ta'riflanadi. Bu ta'riflardagi monopoliyaning «mutlaq huquq» yoki «har qanday yoki yakka hukmronlik holati» kabi tavsiflari uning mohiyatini aniq


yoritib berolmasligi sababli, uni quyidagicha ta’riflash o‘rinli deb hisoblaymiz: monopoliya - monopol yuqori narxlarni o‘rnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tar- moqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlik- ni amalga oshiruvchi yirik korxonalar (firma, korporatsiyalar) ning birlashmalari.⁶
«Monopoliya» atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushuncha- lardan (ya’ni, grekcha «monoc» - yagona, bitta va «poleo» - sotaman) tarkib topsada, biroq uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi.


Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarish- ning to‘planishi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning to‘planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqa- rish hajmining yirik korxonalarda to‘planishini namoyon etadi.
Ishlab chiqarish to‘planishining asosiy sababi bo‘lib olinayotgan foyda hajmining ko‘payishi hisoblanadi. Foydani muntazam ravishda ko‘paytirib borish maqsadida tadbirkor olingan qo‘shimcha mahsulot (foyda)ning bir qismini kapitallashtiradi, ya’ni unga qo‘shimcha ish- lab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib oladi. Bu esa ba’zi bir korxonalaming o‘sishi hamda ishlab chiqarish miqyoslarining ken- gayishiga olib keladi. Shu bilan birga raqobat amaldagi kapitallaming ixtiyoriy yoki majburiy birlashtirish, markazlashtirish tendensiyasini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish to‘planishining moddiy asosi bo‘lib kapitalning to‘planishi va markazlashuvi hisob- lanadi.


Kapitalning to‘planishi - bu qo‘shimcha qiymatning bir qis- mini jamg‘arish (kapitallashtirish) natijasida kapital hajmining oshishidir. Bu jarayon quyidagi ko‘rsatkichlar orqali tavsiflanadi: korxonadagi ishlovchilar soni, korxonaning ishlab chiqarish quwati,

qayta ishlanayotgan xomashyo miqdori, tovar aylanmasi hajmi, foyda hajmi. Kapitalning to‘planishi kapitalning markazlashuvi jarayoni bi- lan yanada to ldiriladi. Kapitalning markazlashuvi - bu bir kapi- tal tomonidan boshqa birining qo‘shib olinishi yoki bir qancha mustaqil kapitallarning aksiyadorlik jamiyati shaklida ixtiyoriy birlashishi orqali kapital hajmining o‘sishidir.
Ishlab chiqarishning gorizontal va vertikal to‘planishi farqlanadi.


Ishlab chiqarishning gorizontal to‘p!anishi - bu milliy iqti- sodiyotning ma’lum tarmog‘i doirasidagi korxona va firmalar- ning yiriklashuvidir. U erkin raqobat davri, shuningdek, XX asm- ing boshlarida ishlab chiqarish to‘planishining asosiy shakli sifatida maydonga tushgan edi.

Ishlab chiqarishning vertikal to‘planishi - bu milliy iqtisodi- yotdagi bir necha o‘zaro bog‘liq tarmoqlarda mahsulot ishlab chiqarishning to‘planishidir. U ilmiy-texnika inqilobi sharoitlarida keng rivojlandi.
Ishlab chiqarishning to‘planishi o‘z rivojining ma'lum darajasida monopoliyalaming paydo bo‘lishiga olib keladi. Ishlab chiqarishning to‘planishi hamda monopoliyalaming paydo bo‘lishi o‘rtasidagi ichld aloqalar quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

1. tarmoqlarda bir necha yirik korxonalaming hukmron mavqega ega bo‘lishi ulaming bir-biri bilan kelishuviga hamda monopolistik birlashmalar tuzishiga imkon yaratadi;

   
   

2. yirik korxonalar o‘rtasidagi raqobat juda qaltis bo‘lib, ular uchun katta miqyosdagi yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Shun- ga ko‘ra, raqobatni cheklash, tovariarga yuqori narxlar belgilash va yuqori foyda olish uchun yirik ishlab chiqaruvchilaming monopolis- tik ittifoqlarga birlashishi lozim bo‘ladi.

   
   

Monopoliyalaming vujudga kelishida ishlab chiqarishning to‘planishidan tashqari yana bir qator omillar ta’sir ko‘rsatadi:

1. davlatning proteksionistik bojxona siyosati. U chet eldagi raqo- batchilaming ichki bozorga kirish imkoniyatini yo‘qotib, monopoli- yalaming paydo bo‘lishiga sharoit yaratadi;

   
   

2. banklaming faoliyati va moliyaviy siyosati. Banklar sanoat mo- nopoliyalarining jadal o‘sishiga imkon beradi.

   
   

Monopoliyalaming mohiyatini ochib berishda uning turlarini ko‘rib chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Monopoliyalaming turla- rini bir necha mezonlarga ko‘ra ajratish mumkin.