8-mavzu: Yoshlik, yetuklik va keksalik davrining psixologik xususiyatlari reja

7. Keksalik davridagi shaxsning psixologik xususiyatlari
Keksalik davriga 75−90 yoshdagi erkak va ayollar (buva va buvilar) kiradi va bunday odamlarning boshqa yosh davrlaridagi odamlardan keskin farqlanadigan xususiyatlari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Keksalarni jismoniy va aqliy faollikka moyil hamda passiv turmush tarziga ko‘nikkan qariyalar guruhlariga ajratish mumkin. Ijtimoiy faollik fahriyalar jamoasida, kasbiy jamoalar faoliyatida qatnashishda o‘z ifodasini topadi.
Keksalik davrida foniy dunyodan umidsizlik tuy­g‘usi paydo bo‘ladi va bu hol faollikni, istiqbol rejalarini tuzishga intilishni susaytiradi. Lekin “O‘g‘limni uylantirsam, dunyodan armonim yo‘q” qabilidagi mulohazalar doimiy odatga aylanib qolgan. Keksalikning ikkinchi muhim xususiyati betoblikda vasiyat qilish, qarindosh-urug‘lardan rozi-rizolik tilashishdir. Jismoniy harakat imkoniyatiga ega bo‘lgan qariyalar mehnat qilishga intiladilar, biroq uning mahsulidan ko‘ngillari sira to‘lmaydi. Ular tarixiy voqealarni tirik guvoh sifatida batafsil bayon qilib beradilar. Nutqdagi juz’iy kamchiliklarni hisobga olmaganda (ayrim mantiqiy bog‘lanishdagi nuqson, talaffuzning buzilishi) keng ko‘lamdagi axborotlarni o‘zgalarga uzatish imkoniyatiga ega.
Biologik qarish psixik jarayonlar, holatlar, xususiyatlar va xatti-harakatlarda keskin o‘zgarishlarni vujudga keltiradi. Aksariyat sezgi organlari zaiflashadi, asab sistemasi kuchsizlanadi, ma’lumotlarni qabul qilish (xotira) va ularni qayta ishlash, mohiyatini anglash (tafakkur), u yoki bu holatlarga nigohini to‘plash va unda muayyan muddat tutib turish (diqqat) qiyinlashadi... Irodaning kuchsizlanishi og‘riq sezgilariga nisbatan bardoshlilik tuyg‘usini yemira boshlaydi. Natijada tashqi ta’sirni qabul qilishda diqqatni saralash xususiyati o‘z ahamiyatini yo‘qotib borishi sababli qari odam bola tabiatli arazchan, ko‘ngli bo‘sh, hissiyotga beriluvchan xarakterli bo‘lib qoladi. Shuning uchun ular bilan muloqotga kirishishda mazkur shaxsning sifatlarini hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Xotiraning zaiflashuvi qariyalarda xayolparastlik illatini keltirib chiqaradi, ko‘pincha esda olib qolish, esda saqlash va esga tushirish o‘rtasida ko‘pgina sabablarga ko‘ra nomutanosiblik tug‘iladi, nati­jada unutish jarayoni kuchayadi. Diqqatni muayyan ob’ektga to‘play olmaslik oqibatida biron faoliyat turi ustida uzoq mashg‘ul bo‘la olmaslik vujudga ke­ladi. Narsa va jismlarni noto‘g‘ri idrok qilish, ya’ni illyuziyalar ko‘proq o‘rin egallaydi. Monokulyar va binokulyar ko‘rishda xilma-xillik yuzaga keladi. Xarak­ter xislatlarida chekinish, hadiksirash, ishonchsizlik hislari yetakchi rol o‘ynay boshlaydi.
Psixologlardan I.Baylash va D.Zabeklar keksa­larda xotira, idrok, mantiqiy tafakkur, eruditsiya, nutq sur’ati kabilarni tadqiq qilib, ular o‘rtasidagi korrelyatsion bog‘lanishni (xotira − 0,20, idrok − 0,28, mantiqiy tafakkur − 0,37, eruditsiya − 0,33, nutq tezligi − 0,40 ligini) aniqlaganlar. Amerikalik psixologlar Frend va Zabeklar keksalik davrida tafakkurning tanqidiyligini o‘rganishda deduksiya va sillogizmlardan foydalanib, keksalikda tafakkurning ob’ekti torayishi va keskin rad qilish kuchayishini aniqlaganlar. D.Bromley qariyalarda ijodiy tafak­kurning pasayishi, o‘ta qiyinchilik bilan yangi sharoitga moslashuvini va dogmatizmga asoslanishini topgan.
B.A.Grekov so‘z assotsiatsiyasi metodi asosida kek­salarda xotira jarayonining xususiyatini tekshirgan. Uning ma’lumotlarini quyidagicha ifodalash mumkin:
1) 70−80 yoshlardagi keksalikda xotira (ayniqsa mexanik esda olib qolish) zaiflashadi;
2) 70−89 yoshlarda mantiqiy-ma’noli xotirada miqdorning ahamiyati saqlanadi;
3) obrazli xotira zaiflashadi;
4) 70−89 yoshlarda xotiraning barqarorlik negizida ma’noning ichki aloqasi yotadi;
5) uzoq muddatli xotira kuchsizlanadi;
6) 90 yoshda nutqning ichki bog‘lanishi buziladi;
7) xotiraning obrazli, hissiy turlari nutqning tuzilishiga bo‘ysunmay qoladi.
Psixologiyada qariyalarda aqliy faollikni o‘rga­nishda korreksion sinov va Krepilin sinovidan foydalaniladi. Kamolotning umumiy modeli U. Shayening uch omilli variantlari yordamida yaratiladi.
Hozirgi zamon psixologiya fanida keksalikni uchta tomondan: ontogenez psixologiyasi, psixogerontologiya va tib­biyot psixologiyasi yo‘nalishlarida o‘rganish zarur ma’lumotlar to‘plash imkoniyatini bermoqda.
Sog‘lom qariyalarda donishmandlik umrning oxirgi nafasiga qadar saqlanishi tajribalarda qayd qilindi. Psixopatologik holatlar barcha qariyalar uchun majburiy bosqich emasligi ham tasdiqlangan.
Keksalik davrida, umuman ayollar bilan erkaklar o‘rtasidagi donishmandlikda farq mavjud bo‘lsa ham, lekin qariyalar orasidagi donishmandlik, donolik xislatlari ham ikkala ham jinsga xosdir. Shuning uchun ikkala jins o‘rtasida biologik qarishda tafovut mav­jud bo‘lsa-da, lekin ruhiy jihatdan zaiflashuv jarayonida o‘zaro yaqinlik hukm suradi.
Psixogerontologiyada yuksak ijodiy faoliyatning o‘ziga xos ko‘rinishlarini tadqiq qilish rassomlar, yozuvchilar va bastakorlarning ijodini, huquqshunoslarniig qobiliyati va mahoratini hisobchilarning kasbiy malakalarini o‘rganish yo‘nalishlarida amalga oshirilgan.
G.Leman o‘z tadqiqotlarida turli sohalardagi mutaxassislar faoliyatini tahlil qilib, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini atroflicha ifodalagan. Masalan, fransuz rassomi Klod Mone 50 yoshda 86 yoshigacha ijodiy quvvatini sira bo‘shashtirmay, sermahsul mehnat qilgan. Uning ijodida hech qanday tushkunlik ro‘y bermagan. Ijodiy mahsuldorlik evolsiyasi Titsian, L.Kronax, O.Tian, Mikelanujelez kabi o‘nlab ijodkorlarga xosdir.
G.Leman o‘z tadqiqotlarida ijodiy faollikning o‘ziga xos ko‘rinishlarini yozuvchi misolida o‘rgangan. Muallif hind yozuvchisi R.Tagorning ijodiyotini tah­lil qilib, uning ijod chuqqisi 69 yoshda bo‘lganini aniqlagan (yozuvchilar ijodiyot chuqqisi 34 yoshda, 43 yoshda ham uchraydi). R.Tagorning 25 yoshida yozgan “Kelin” she’ri bilan 78 yoshda yozgan “Sarob” asari o‘rta­sidagi o‘xshashlik va ustunlik chuqur ifodalangan.
G.Leman bastakor I.S.Bax (1685−1750) ijodiyo­tini tekshirib, uning durdona asarlari keksalikda yaratilganini aniqlagan. G.Leman o‘z tajribalarida huquqshunoslik, hisobchilik kasblaridagi shaxslarni o‘rganib, ular ijodiyotini muhim jihatlarini ochib bergan.
A.R.Luriya xotiraning o‘ziga xos xususiyatini jur­nalist misolida o‘rganib, keksa kishilar psixikasi bo‘yicha ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan ma’lumotlar to‘plagan.
Keksalik yoshidagi chol va kampirlarda o‘z shaxsiyatiga yangicha munosabatlar paydo bo‘ladi. Ko‘pincha ular o‘zlarini kamroq bezovta qilishga, jismoniy kuch-quvvatni ayashga, ehtiyotkorlik bilan harakat qilishga odatlanadilar, organizmlarining toliqishiga yo‘l qo‘ymaydilar, iloji boricha nutq faoliyatiga kamroq murojaat qiladilar, ortiqcha axborotlarni qabul qilmaydilar. Shuning uchun keksayganda “jon shirin bo‘lib qoladi”.
Keksalikda er-xotin o‘rtasidagi munosabat yanada mustahkamlanadi, yangi shakl va yangi sifat kasb eta­di. Muloqot kezida barcha taassurotlar, ma’lumotlar, kechinmalar, his-tuyg‘ular yuzasidan fikr almashadilar. Bir-birlarini qumsash, hamdardlik kabi yuksak tuyg‘ular totuvlikni yanada mustahkamlaydi.
Keksalik davrining yana bir xususiyati boshqa kishilarga, begonalarga ham xayrixohlik bildirishdir. Ana shu yuksak insonparvarlik hissi tufayli ular yer yuzidagi jamiki inson zotiga yaxshilik tilaydilar. Bu so‘nggi yuksak tuyg‘u baynalmilalchilikning tabiiy ko‘rinishidir. Qariyalardagi rahmdillik, poklik, orastalik, muloyimlik, samimiylik singari tuyg‘ularning ifodalanishi boshqa yosh davridagi odamlar tuyg‘usiga aslo o‘xshamaydi. Shuning uchun “qari bilganni − pari bilmas”, − degan naql bor.