9-Mavzu: O’sish va rivojlanishning sodda modeli Reja: Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy o‘sish

5. Iste’mol tovarlar turlarini kengaytirish asosida endogen iqtisodiy o‘sish modeli
Vertikal innovatsiyaning iqtisodiy o‘sishga ta’siri quyidagicha ifodalash mumkinryangi kashflyotlar oldingi texnologiya va mahsulotlarning eskirishiga yoki umuman iste’moldan chiqib ketishigacha olib keladi. Ushbu holatlar natijasida ijobiy va normativ oqibatlarga olib keladi. Ijobiy oqibatlar deganda hozirgi va kelajakdagi tadqiqotlar o‘rtasidagi bog‘liqligi, buning natijasida kelajakda muvofiqlashgan barqaror va siklli o‘sishga olib kelishi nazarda tutiladi. Hozirgi innovatsiya kelajakda tadqiqot va ishlanmalar uchun ijobiy ta’sir ko‘rsatgani bilan, ular ayni paytdagi ishlab chiqarishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Biznesning qisqarish samarasini yaratib, natijada erkin bozor sharoitida o‘sish ortiqchaligi sharoitini yaratadi. Ushbu holatlami modellashtirishda Pol Romer iqtisodiy o‘sish modelidan foydalanamiz. Modelda kapital yig‘ilishi mutlaq deb olinadi. Aholi (L) doimiy va u mehnat taklifiga teng. Har bir individ ma’lum vaqt oralig‘idagi tanlovi quyidagicha ifodalaniladi:
u(y) — j yre~r' dr (8.33.)
Bu yerda, r - iste’molchining ma’lum vaqt oralig‘ida tanlovi normasi (subyektiv diskon stavka), bu esa foiz stavkaga teng. Iste’molchi yutug‘i oraliq ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan (л) mahsulotlarga bog'liq va u quyidagicha ifodalaniladi: y=Axa bu yerda, o<« l martaga oshishiga olib keladi. 4 = 4)/, t=од,2,3,...., (8.34.) Bu yerda Aboshlang‘ich daraja. Oraliq mahsulot chiziqli texnologiya asosida ishlab chiqariladi x = lf . Mehnat ishlab chiqarish yoki tadqiqot (n) olib borish uchun foydalaniladi: L = LF+n = x + n (8.35.)
Innovatsiya, tadqiqotda mehnat miqdori Puasson taqsimoti holati yuzaga keladi An, bu yerda, я - tadqiqot texnologiyasining samaradorligi, л>о. Innovatsiyada muvoffaqiyat qozongan firma boshqa innovatsiya yaratilmagunga qadar oraliq mahsulot ishlab chiqarishda monopol bo‘lib qoladi. Bu yerda tadqiqot faoliyatining A parametrga ijobiy ta'siri namoyon boiadi. Ya’ni: bozordagi monopolligi, mahsulotlami omborda qolmasligi, eng asosiysi keyingi yangilik yaratish uchun daromadlaming yo‘naltirilganligi sababli. Lekin innovatsiyaning salbiy oqibatlari ham mavjud, bu esa “biznes qisqarish effekti”, bu holda monopolist eskirgan oraliq mahsulot ishlab chiqaruvchilami yo'q qiladi. Tadqiqot sektorida mehnat hajmi щ = IVHI tenglik asosida aniqlanadi (/-innovatsiyatartib raqami (yoki innovatsiyaoralig‘i), v/, - ish haqi, VM - t+1 innovatsiyadan kutilayotgan daromad). Tenglikning chap tomoni bir soat qiymati, o‘ng tomoni tadqiqotga ketadigan vaqt qiymati ifodalangan. Kutilayotgan innovatsiyadan daromad quyidagi formula orqali aniqlanadi:
j^+ = ^ n’*i ^ rVM = -M+Zm (8.36.)
Bu yerda, 1 - yangilikdan olinadigan daromadning olinish
muddati ehtimoli. Tenglikdan ko‘rinib turibdiki, t+1 litsenziyadan bir birlik vaqt intervalida monopolistning (t+1) chi vaqtda nt+]
daromadidan kapitalning qiymatisizlanishim ayirmasiga teng. Qadrsizlanish Лл!+, kattalik kattalashgan sari oshib boradi. VHi bu aktivlaming я-|+, daromad keltiradigan sof qiymati. Eski aktivlaming qadrsizlanishi ehtimolligi ga teng. Yuqoridagilardan kelib chiqib innovatsiyaning qiymati quyidagicha aniqlanadi: (8.37.) г + Лпы Modelda daromad oqimi (*,) va ishchi kuchiga boigan talab {*,) dan tashqari barcha omillarni model o‘zida qamrab oladi. Ikkalasi ham t innovatsiyani ishlab chiqish uchun oraliq mahsulot daromadini maksimallashtirishga xizmat qiladi. Bu holda, daromad innovator, vositachi yoki innovatsiya uchun patent sotib olgan ishlab chiqaruvchiniki bo‘lishi mumkin. Istalgan holda innovator barcha monopol daromadlami o'zining innovatsiyasi orqali uning umr davomida (Vt) o‘zida mujassamlashtirish imkoni mavjud bo‘ladi. Innovator o‘z foydasini maksimallashtirishga intiladi va bu innovatsiyani yaratish uchun ketadigan mehnat hajmi va innovatsiyaning yakuniy mahsulotga bo‘lgan talabni maksimallashtirishga intiladi. Ushbu jarayonda innovator (t) daromadi va mehnatga bo‘lgan talabi quyidagi formula orqali aniqlanadi: n, = max[/3( [x)x - wtx] (8.38.)
Bu yerda w - ish haqi, p(x) - x oraliq mahsulotni yakuniy mahsulot ishlab chiqaruvchisiga innovatoming sotish narxi. Bu yerda yakuniy mahsulot sektori to'liq raqobat muhiti sharoiti deb olinadi. Shuning uchun sektoming mahsulot narxi oraliq mahsulotga cheklangan moyilligiga teng deb olinadi: p,(x) = A,axal (8.39.) Talab va daromadning maksimallashtirish sharti quyidagi tenglik ko‘rinishga keltiriladi: 1 _ x, = argmax \л,ах" - w,x\=( — '} (8.40)
71. = \Arxx - wxt (8.41.)
Model quyidagi shartlar asosida tuzilgan: - Sektorlar o‘rtasida mehnat taqsimoti erkin amalga oshiriladi:
w = Я
r%(ot+1) 7 7 a T (8'42-) 4+1 - Mehnat bozori muvozanat holatda: L=nt+x(mt) (8.43.) Bu yerda х=Цщ) ishlab chiqarishda mehnatga bo‘lgan talab, ish haqqi kamayuvchi funksiyasi.