9-mavzu: tafakkurning mantiqiy shakllari : tushuncha, hukm. Xulosa chiqarish reja

Sillogizmning tarkibi xulosa asoslari (praemissae) va xulo­sa (conclusio) dan tashkil topgan. Xulosa asoslari va xulosadagi tushunchalar terminlar deb ataladi. Xulosaning mantiqiy egasi — S - kichik termin (terminusminor), mantiqiy kesim» — R -katta termin (terminusmajor) deb ataladi. Xulosa asoslari uchun umumiy bo‘lgan, lekin xulosada uchramaydigan tushuncha — M -(terminusmedius) o‘rta termin deb ataladi. Asoslarda katta terminni o‘z ichiga olgan mulohaza katta asos, kichik terminni o‘z ichiga olgan mulohaza kichik asos deb ataladi.
Terminlarning katta yoki kichik deb atalishi ular ifodalagan tushunchalarning hajmiga bog‘liq.
O‘rta termin katta va kichik terminni mantiqiy bog‘lovchi element hisoblanadi.
Sillogizm aksiomasi. Aksiomalar isbotsiz chin deb qabul qilingan nazariy mu­lohazalar bo‘lib, ular vositasida boshqa fikr va mulohazalar asoslab beriladi. Sillogizmning aksiomasi xulosalashning mantiqiy asoslanganligini ifodalaydi.
Mantiqda aksioma bir necha marta amaliyotda isbotlangan fikrlar ma’nosida ishlatiladi. Bu ma’noda “ insondan oldin yer paydo bo‘lgan”, « butun o‘z bo‘lagidan katta» kabi fikrlar aksiomalardir. Sillogizm aksiomasi inson amaliyotida million- million marta takrorlash asosida vujudga kelgan to‘g‘ri fikrlardan xulosa o‘z-o‘zidan kelib chiqishini ko‘rsatadi.
Masalan, A predmet V ning ichida bo‘lsa, V predmet S ning ichida bo‘lsa, demak, A predmet S ning ichida bo‘ladi. Agar A predmet V predmet ichida bo‘lsa, V predmet S ning ichida bulmasa, demak, A predmet S dan tashqarida bo‘ladi.
Demak, sillogizm aksiomasida ma’lum gruppa predmet tasdiqlansa yoki inkor qilinsa, unga kiruvchi har bir predmet ham tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi. Inson bir necha bor narsalarning turlarini va bu turga kiruvchi guruhlarning qismlarini bilib boradi, ular o‘rtasidagi aloqa va munosabatlarni o‘rganib, ularning umumiy xususiyatlari haqida fikr yuritadi, xulosa chiqaradi.
Sillogizm aksiomalarida fikr shakli va mazmuni o‘zaro uzluksiz, ob’ektiv bog‘langan bir butunning ayrim tomonlarini ifodalaydi. Bu bir tomondan, hamma umumiylikka xususiylik, juz’iylik va yakkalik xos ekanligini va har bir yakkalik, juz’iylik, xususiylik umumiylik xislatiga ega bo‘lishini ifodalasa, ikkinchi tomondan, buyum va belgining o‘zaro uzviy bog‘langanligini, ya’ni buyumlar jinsi ayrim o‘ziga xos belgiga ega bo‘lsa, albatta, bu belgi shu jinsdagi hamma buyumlar uchun ham xos belgi bo‘lishini ifodalaydi. Bular esa uz navbatida yakkalik va umumiylik o‘rtasidagi, mikdor va sifat o‘rtasidagi dialektik aloqadorlikning tafakkur jarayonida o‘ziga xos namoyon bo‘lishidir.