9-mavzu: tafakkurning mantiqiy shakllari : tushuncha, hukm. Xulosa chiqarish reja

To‘liq induksiya induktiv xulosa chiqarishning shunday turiki, unda birorta belgining ma’lum bir sinfga mansub har bir predmetga xosligini aniqlash asosida, shu belgining berilgan sinf predmetlari uchun umumiy belgi ekanligi haqida xulosa chikariladi.
Tulik induksiya predmetlarning kichik sinfiga, elementlari yaqqol kuzga tashlanib turadigan, mikdor jihatdan cheklangan yopik sistemalarga nisbatan xulosa chiqarishda ishlatiladi. Masalan, Kuyosh sistemasiga kiruvchi planetalar, NATOga a’zo davlatlar, birorta shaharda joylashgan korxonalar va shu kabilar haqida xulosalarni tula induksiya yuli bilan olish mumkin.
To‘lqsiz induksiya shunday extimoliy xulosa chiqarish turiki, unda birorta belgining bir mantiqiy sinfga tegishli predmetlarning bir kismiga (bir nechtasiga) xosligini (yoki xos emasligini) aniqlash asosida, shu belgining berilgan sinfga mansub barcha predmetlarga xosligi (xos emasligi) haqida xulosa chikariladi.
To‘liqsiz induksiyada fikrimiz, xuddi tulik induksiyadagidek, juz’iylikdan (yakkalikdan) umumiylikka, kamrok umumiylashgan bilimdan ko‘proq umumiylashgan bilimga qarab harakat qiladi. Lekin unda, tulik induksiyadan farqli ularok, xulosa kuzatish, tajriba davomida qayd etilmagan, urganilmagan predmetlarga ham tegishli bo‘ladi. Tuliksiz in-duksiyaning evristik mohiyati aynan ana shundadir.
To‘liqsiz induksiyada fikrmiz quyidagi sxemada kuriladi.
S_t predmeti R belgiga ega
S2 predmeti R belgiga ega
S_n predmeti R belgiga ega
$. $2.,.,.. S_n predmetlari S sinfiga tegishli
Extimol, S sinfining har bir predmeti R belgiga egadir.
To‘liqsiz induksiyada xulosaviy bilimning empirik asosi tulik aniklanmaydi, ana shuning uchun ham undagi amalga oshirilgan umumlashtirish tuliksiz bo‘ladi. Xususan, unda berilgan mantiqiy sinfga mansub predmetlarning barchasi emas, faqat S dan Sn gacha bo‘lgan kismigina urganiladi, xolos. Ana shu urganilgan predmetlarga birorta R belgining xosligi (xos emas­ligi) kuzatilsa, uning urganilayotgan sinfga mansub barcha pred­metlarga xosligi (xos emasligi) haqida extimoliy tarzdagi xulo­sa chikariladi. Bu xulosa ixtiyoriy ravihda xosil kilinmaydi va tasodifiy harakterga ega emas, albatta. Juz’iylikdan (yakkalik­dan) umumiylikka utish, ya’ni sinfga tegishli ayrim predmetlar haqidagi bilimdan sinfga tegishli barcha predmetlar haqidagi bilimga utish mantiqan asoslangandir.
Xususan, paxta, bugdoy, sut, metall prokati, gazlama va shu kabi ommaviy ravishda ishlab chikariladigan maxsulotlarning katta xajmining sifati haqida ulardan olingan kichkina namunalarni tekshirish natijalariga tayangan holda fikr bildiramiz.
Bunda kyp xollarda xosil kilgan xulosaviy fikrlarimiz xakikatdan yoki xakikatga yakin fikrdan iborat bo‘ladi.
Uz-o‘zidan ravshanki, bu yul bilan olingan xulosalar hamma vaqt ham to‘g‘ri bulavermaydi. Ba’zan chikarilgan xulosalar xato ham bo‘lishi mumkin. Buni quyidagi misol tasdiqlaydi. Kachonlardir kimyogarlar metallarning bir kanchasi ustida eksperimentlar utkazishib, ularning kizdirilganda oltingugurt bilan birikishini kuzatishgan va shu asosda, «Barcha metallar kizdirilganda oltingugurt bilan birikadi», degan xulosaga kelishgan. Ularning muhokamasi quyidagi sxema tarzida kechgan.
Mis kizdirilganda oltingugurt bilan birikadi
Temir kizdirilganda oltigugurt bilan birikadi
Aluminiy kizdirilganda oltingugurt bilan birikadi
Mis, temir, aluminiy ..., metallar sinfiga kiruvchi ximiyaviy elementlar
Extimol, barcha metallar kizdirilganda oltingugurt bilan biriksa kerak.
Bu xulosaning xatoligi ma’lum bir vaqt utgandan keyin oltin ustida eksperiment utkazilganda ma’lum bo‘ladi: u kizdirilganda oltingugurt bilan birikmagan.
Biz ko‘rib chikkan xol birorta belgining ayrim predmetlarda takrorlanishiga asoslanib, u belgini mazkur predmetlar mansub bo‘lgan sinfga tulaligicha induktiv yul bilan kuchirish, ya’ni uni berilgan sinf predmetlarining barchasiga xos umumiy belgi, deb xisoblash mantiqiy zaruriyatdan iborat bulishga da’vo kila olmaydi, degan fikrga olib keladi. Chunki belgining bir kancha predmetlarda takrorlanishi oddiy bir moslikdan iborat bo‘lishi, ya’ni tasodifiy harakterga ega bo‘lishi ham mumkin.
Demak, tuliksiz induksiya bo‘yicha xulosa chiqarishga xos xu-susiyatlardan biri asoslardan xulosaning mantiqan kelib chikishning kuchsiz bo‘lishidir.