9-mavzu: Ta’lim va tarbiyaning psixologik asoslari

8. Shaxs shakllanishiga ta'sir etuvchi omillar, psixologik shart-sharoitlar
Shaxs shakllanishida u yashayotgan muhit, kishilar, jamiyatning roli juda katgadir. Masalan, biron mahallada inson shaxsining tarkib topishiga faol ta'sir ko’rsatuvchi besh yuzta o’ziga xos ijtimoiy muhit bor degan ma'noni bildiradi. Bu yerda shunday bir savol tug’iladi: "Tashqi muhit inson shaxsining tarkib topishiga qanday ta'sir qiladi?"
Birinchidan, ijtimoiy muhitdagi turli hodisalar odamning ongiga bevosita ta'sir qilib, unda chuqur iz qoldiradi. Ikkknchidan, tashqi ijtimoiy muhit ta'sirining chuqurroq va mustahkamroq bo’lishiga odamning o’zi yordam beradi. Ma'lumki, bolalar o’z tabiatlariga ko’ra, ilk yoshlik choralaridan boshlab, nihoyat darajada taqlidchan bo’ladilar. Bolalar katta odamlarning barcha hatti-xarakatlariga bevosita tahlid qilish orqali bu hatti-xarakatlarni, yaxshi-yomon fazilatlarni o’zlariga singdirib boradilar. Bolalar oilada, ko’cha - kuyda, katta odamlarning har bir xarakatlarini, o’zaro munosabatlarini zimdan kuzatib turadilar.
Inson shaxsining tarkib topishida tashqi ijtimoiy muhitning roli haqida gap borar ekan, shuni ham ta'kidlab o’tish zarurki, ayrim hayri tabiiy hodisalar inson shaxsining tarkib topishida tashqi muhit ta'sirining hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini to’la tasdiqlaydi. Biz ayrim tasodifiy qollarda odam bolalarining yovvoyi hayvonlar muhitiga tushib qolish hodisasini nazarda tutayapmiz. Hayotda bunday hodisalar juda siyrak bo’lsa ham har holda uchrab turadi. Masalan, xindistonlik doktor Sing Kalkutta yaqinidagi o’rmonzorda bo’ri bolalari bilan birga ikkita odam bolasining ham to’rt oyoqlab yugurib yurganini ko’rib qoladi. Keyin ularni poylab, qarorgohlarini topib, bolalarni olib ketadi. Ulardan biriga Amala, ikkinchisiga Kamala deb nom qo’yadi. Shu narsa xarakterliki, bolalar yoshlikdan bo’rilar muhitiga tushib qolganliklari tufayli, fe'l-atvorlari, hatti-xarakatlari jihatidan bo’rilardan farq qilmas edilar. Nutq yo’q, demak tafakkur ham nihoyat darajada cheklangan edi. Juda katta qiyinchiliklar bilan qayta tarbiyalanilayotgan bo’ri muhitidagi bolalar shamollash natijasida o’lib qoladilar.
Bu hodisa odamning shaxs sifatida rivojlanishi uchun eng avval insoniy muhit, ya'ni ijtimoiy muhit bo’lishi kerakligini to’la tasdiqlaydi. Shaxs va uning psixologiyasiga ta'sir etuvchi ikkinchi omil ta'lim- tarbiyaning ta'siridir. Ma'lumki, ta'lim-tarbiya inson ongini shakllantiradi, uning dunyoqarashi, e'tiqodi, hayotga bo’lgan munosabatini tarkib toptiradi. Agar bolalarning ruhiy taraqqiyotlari va shaxsiy xususiyatlarining tarkib topishi faqat tashqi ijtimoiy muhit bilan, ta'lim-tarbiyaning o’zigagina bog’liq bo’lganda edi, unday paytda biz bir xilda sun'iy va aynan bir xil ta'lim-tarbiya sistemasini tashkil qilib, har tomondan bab-baravar taraqqiy etgan va deyarli bir xil shaxsiy xususiyatlarga ega shaxslarni etishtirib chiqarar edik. Vaholanki, bunday bo’lishi mumkin emas. Shuni aytib o’tish kerakki, bola shaxsining tarkib topishiga ta'lim-tarbiyaning ta'siri deganda, albatta, birinchi navbatda tarbiya muassasalarida, ya'ni bog’cha, maktab, internat, lisey va kollejlarda beriladigan ta'lim-tarbiya tushuniladi. Biroq, bundan oilada bolaga beriladigan ta'lim-tarbiya mutlaqo mustasno emas. Oiladagi umumiy ijtimoiy muhitdan tashqari, oilada beriladigan ta'lim-tarbiyaning ham roli kattadir. Bola tarbiyasi bilan sistemali shug’ullanadigan va umuman shug’ullanmaydigan oilalarga misollar keltirish mumkin.
Yuqorida aytib o’tilgan ikkita omildan tashqari uchinchi omil ham mavjudki - bu nasliy xususiyatlardir. Odamga nimalar nasliy beriladi Odamga nasliy yo’l bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlari beriladi. Masalan, tana tuzilishi, sochi va ko’zlarining rangi, ovozi, gapirish uslublari, ayrim xarakatlari tug’ma berilishi mumkin. Lekin shuni hech qachon esdan chiqarmaslik kerakki, odamga hech vaqt uning psixik xususiyatlari, ya'ni uning aqliy tomonlari bilan bog’liq bo’lgan sifatlari nasliy yo’l bilan, ya'ni tug’ma ravishda berilmaydi. Nihoyatda nodir qollarda ayrim qobiliyatlar, masalan, musiqa, matematik qobiliyatlar nasliy yo’l bilan berilishi mumkin.
Odamning ruhiy taraqqiyoti va shaxsiy xususiyatlarining tarkib topishi haqida gapirar ekanmiz, yana bir muhim narsa ustida to’xtab o’tish kerak. hozirgi kunda tez-tez akselerasiya termininipshlatayapmiz. Xo’sh akselerasiya bu nima? Akselerasiya - "tezlatish"degan ma'noni anglatadi. hozirgi kunda bolalarni ham jismoniy, ham ruhiy jihatdan juda jadallik bilan rivojlanayotganliklarining guvohi bo’lib turibmiz. Xo’sh, buning sababi nima bo’lishi mumkin? Albatta, bunga turli fikrlar bor. Ayrim olimlar akselerasiyaning sababini ilmiy-texnika tarakkiyoti bilan bog’lab tushuntirishga intilmoqdalar. Ularning fikricha, ilmiy-texnikaning juda jadal temp bilan rivojlanishi insoniyatning oldiga mislsiz ko’p axborotlarni idrok qilish va fikrda qayta ishlash talablarini g’o’yadi. Bu talab o’z navbatida insonni har tomonlama, ya'ni ham jismoniy, ham psixik jihatdan tez rivojlanishiga olib keldi. Yuqorida aytib o’tilgan olimlarning fikricha, akselerasiya - bu XX asrning ikkinchi yarmiga xos bo’lgan hodisadir.