9-mavzu: tа’limning “kеys-stаdi” tехnоlоgiyasi 2S

Hodisalar uslubi. Bu uslubning diqqag markazida axborot olish guradi.Uslubning maqsadi — o’quvchilarni mustaqil axborot izlashga,
ularni axborotlar bilan ishlashga, to’plashga, tizimlashtirishga va taxdil qilishga o’qigishdir.
Uquvchilar keysni to’la bo’lmagan hajmda oladilar. Ma’lumog:bo’ldi” yoki yuz berdi” kabi yozma yoki og’zaki bo’lishi mumkin. Ishning bunday shakli ko’p vaqt talab etsada, uni axborot olish hamda qaror qabul qilish jarayonining muhim qismini tashkil egadigan, amaliyotga taxminan yaqinroq, deb hisoblash mumkin. Ishchan korrespondentsiyani ko’rib chiqish uslubi («basket» uslubi). Uslub u yoki bu tashkilotda vujudga keladigan muammoli vaziyatga taalluqli hujjatlar va qog’ozlar bilan ishlashga asoslangan. Uquvchilar mavzu va predmetga bog’liq ravishda o’qituvchidan bir xil hujjatlar — to’plamli papka oladilar.
O’kuvchining maqsadi - “kiruvchi hujjatlar” bilan ishlashga mas’ul kishining holatiga kirish va u o’ylagan barcha masalalarni hal etishdir.Uslubdan foydalanishga misol sifatida ilk manbalar hujjatlarning katta miqdorini taxdil qilishga oid iqtisod, huquq,jamiyatshunoslik, tarix fanlari bo’yicha keyslar bo’lishi mumkin.
Yuqorida sanalgan uchta uslub keys texnologiyasi qatoridan joy olgan bo’lsada,iz quyida “Case-study” haqida batafsilroq to’xtalamiz.Keys-stadi uslubining rivojlapish tarixi. “Case-study” uslubi ishlab chiqilgan joy Garvard universiteta (AQSh) hisoblanadi. Dastlabki keysdan 1870 yili Garvard universitetining huquq maktabi o’quv jarayonida foydalangan. Ushbu uslub 1920 yildan e’tiboran Garvard biznes maktabi (Harvard Business School)ra joriy qilingan. Garvard biznes maktabi o’qituv-chilari biznes yo’nalishida o’qiyotgan aspi-rantlarning dasguriga mos darsliklar mavjud emasligini tezda tushundilar.Ularning ushbu muammoni hal etish bo’yicha qabul qilgan birinchi qarorlari biznes bo’yicha etakchi amaliyotchilardan intervyu olish va bu menejerlar nima bilan shugullanganliklari, shuningdek, ularning faoliyatiga ta’sir etadigan omillar haqida to’la-to’kis hisobot yozishdan iborat bo’ldi.Tinglovchilarga tanishish va mustaqil hamda jamoaviy ravishda muhokama mobaynida echimini topish uchun real tashkilot faoliyatida vujudga kelgan aniq bir vaziyatning tavsifi berilgan Dastlabki tanlangan keyslar 1925 yili Garvard universitetining biznes haqidagi hisobotlarida chop etilgan. Universitet amaliyotida “Case-study” uslubi 1980- yillardan e’tiboran iqtisod va biznes fanlarini o’qitish amaliyotida qo’llanilib kelinmoqda va kundan - kunga uning tarafdorlari soni ko’paymokda.Hozirgi kungacha Garvard biznes maktabi keyslardan ta’lim sohasida foydalanish bo’yicha etakchi hisoblanadi va ularni muhokama qilishga o’quv vaqtining 90 foizi ajratiladi. XX asrning 50-yillaridan e’tiboran biznes-keyslar G’arbiy Evropada keng tarqaldi.
Keyslarni to’plash va ta’lim muassasalariga tarqatish bo’yicha sardor 1973 yili 22 OTM tashabbusi bilan yaratilgan The Case Clearing House of Great Britain and Ireland hisoblanadi. 1991 yildan uning nomi European Case Clearing House (ECCH) deb yuritiladigan bo’ldi. ECCH dunyoning turli davlatlarida joylashgan keyslarni gakdim etuvchi va foydalanuvchi tashkilotlar bilan aloqada bo’lgan notijorat tashkilot hisoblanadi. Hozirgi kunda ESSN garkibiga 340 ga tashkilot, shu jumladan, The Harvard Business School Publishing, Lozanadagi Menejmentni rivojlantirish instituti (IMB), Shveytsariyadagi INSEAD, Frantsiyaning Fontenblosidagi, Ispaniyaning Barselonasidagi 1ESE, Angliyaning London biznes-maktabi, shuningdek, Kranfilddagi menejment maktablari kiradi. Evropaning INSEAD, LBS, NES,LSE, ESADE kabi ba’zi yirik biznes-maktablari keyslardan nafaqat o’qitishda foydalanish, balki ularni ishlab chiqishda ham faol ishtirok etmokdalar. Ushbu maktablarning har biri keys kollektsiyalariga ega.Ularning keyslarini ta’lim muassasalariga, faqat ESSN tarqatish huquqiga egadir.Bugun ta’limda “Case-study” uslubi etakchi o’rinni egalladi,undan xorijning biznes-ta’lim amaliyotida faol ravishda foyda-lanilmoqda va talabalarga tipik muammolarni hal etish malaka-larini o’rgatishda eng samarador uslublardan biri hisoblanadi.Masalan, Garvard biznes maktabi, “Case-study” uslubi biznesga o’qitishda ustuvor ahamiyatini yo’qotmagan holda o’quv vaqtining qariyib 90 foizini aniq keyslarni taxdil qilishga ajratadi. Garvard uslubiyoti bo’yicha vaziyatli o’qitish - bu videomate-riallardan, kompyuter va dasturiy G’a’minotdan s|)oydalangan holda tashkil etiladigan tinglovchilarning jadallashtirilgan treningi-dir. Garvard yoki boshqa ixtiyoriy biznes-maktabning o’rtacha statistik talabasi o’zining o’qish davrida yuzlab keyslarni “ishlab chiqadilar”. Garvardtsa har yili yuzlab yangi keyslar, keyslar kollektsiyasiga uslubiy qo’llanmalar va qo’shimchalar chop etiladi. So’ngi vaqtlarda Shimoliy Amerikaning taniqli upiversitetlaridan bir bo’lgan Garbiy Ontario niversiteta (Kanada) vaziyatli o’qitishga e’tiborni birmuncha kuchaytirmokda. 2000 yil boshidan e’tiboran tabiiy -ilmiy va texnika fanlarini o’qitishda keyslar xorijiy davlatlar amaliyotida keng foydalanilmokda.
Masalan, Journal Of Chemical Education jurnali mos uslubiy materiallarni doimiy ravishda chop etib kelmoqda. Hozirgi vaqtda ikkita: Garvard (Amerika) va Manchester (Evropa) mumtoz “Case-study” maktablari mavjud. Birinchi maktab doirasida uslubning maqsadi yagona to’g’ri echimni izlashga o’rgatish bo’lsa, ikkinchisiniki - muammoni hal etishning ko’p echimli variantini ko’zda gutadi. Amerika keyslari hajmi jihatidan (20-25 sahifa matn,qo’shimcha 8-10 sahifa illyustratsiya), Evropa keyslari esa (13sahifa), ya’ni Garvardnikidan taxminan 1,5-2 marta qisqadir .“Case-study” uslubi Rossiyada (Rossiya professorlari XX asrning 20-yillari uslub nomini rus tiliga “Chigal (galati)uslublar” kabi tarjima qilganlar) 20-yillar iqtisodiyot fani o’qituvchilariga ma’lum edi. 1926 ili Rossiyaning partiya institut-larida faoliyat ko’rsatgan iqtisodiyot fanlari o’qituvchilarining anjumani bo’lib o’tdi. Bu anjumanning maqsadi turli o’qitish uslublari va uslubiyotlarini, vaziyatlar uslubidan foydalanishga qaratilgan edi. 1924 yilning oktyabr oyidan 1925 yilning oktyabriga qadar partiya maktablari o’qituvchilari bu uslub bilan Garvard universitetining organi bo’lgan (Harvard Business Review) iqtisodiy jurnaldagi maqolalar orqali tanishdilar. Ushbu uslub biznes o’qitishda eng samarali deb topilgan, lekin u pedagogika, tibbiyot, yurisprudentsiya va boshqa fanlarni o’qitishda ham samara berishi mumkin bo’lgan uslub o’quvchilarni ingliz tiliga o’qitishda ham o’zining samarasini bergan. Keyinroq turli - texnologik,turistik, tibbiyot kabi maxsus fanlarni o’qitishda ham keyslardan foydalanish amaliyoti yo’lga qo’yila boshlandi.Samarasi iqtisodiyot fani o’qituvchilariga ma’lum bo’lgan “Casestudy”uslubi sobiq Ittifoqtsa ko’p vaqtlar qo’llanilmadi. Unga qiziqish faqat XX asrning 20-yillari oxirlarida paydo bo’ldi.Rossiya ta’lim muassasalarida tarjima qilingan keyslar XX asrning 90-yillaridan e’tiboran qo’llanilib kelinmokda.Rossiyaning “Qaror: o’quv video” kompaniyasi 90-yillar oxiridan boshlab yangi mahsulot - o’yin o’quv keyslari ishlab chiqa boshladi.Bunday video-keyslarda Rossiya kompaniyalari amaliyotidan olingan o’quv vaziyatlar mugaxassis aktyorlar tomonidan o’ynalgan. Kompaniya tomonidan, o’quvchilar hodisalar kechayotgan joylarda “ishtirok”etishi e’lon qilinadi, o’qituvchilarga tayyorlangan keysni o’qitish uslubi esa mashg’ulot o’tkazishni engillashtiradi. Keyingi yillarda Rossiya kompaniyalari tajribalariga asoslangan yangi biznes-keyslarni yaratish zarurati ortib bormoqtsa. 2000-yillarning ikkinchi yarmidan keys uslubiga qiziqish ancha ortgan va OTM keys-klublari paydo bo’la boshladi (Keys-klub NIU-VShE, MGIMO va boshq.), shuningdek, keys-chempionatlar va boshqa tadbirlarni tashkil etadigan hamda o’tkazadigan (Changellenge, FutureToday) kompaniyalar faollashdilar. Hozirgi vaqtda o’qitishning faol uslublari, shu jumladan, “Case-study” uslubidan Rossiyaning qator etakchi iqtisodiy OTMlarida iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlashda foydalanilmoqda.Ta’lim tizimnning modernizatsiyalash yo’liga o’tayotganlign munosabati bilan O’zbekistonda o’qitishning yangi samarador uslublarini izlash amalga oshirilmokda. Jumladan, O’zbekiston Respublikasn Prezidentining 2012 yil 28 maydagi “Malakali pedagog kadrlar tayyorlash hamda o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarini shunday kadrlar bilan ta’minlash tizimini yanada takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qarorida Oliy va o’rta maxsus ta’lim, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari ta’lim jarayonida ilgor pedagogik uslub va texnologiyalari (“Case-study” uslubi, loyihalar uslubi, hamkor- likda o’qitish, ishchanlik o’yinlari, interfaol ta’lim uslubi va boshqalar), axborot kommunikatsiya texnologiyalari, elektron ta’lim resurslari va multimedia takdimotlaridan foydalanish borasida chet el tajribasini chuqur va har tomonlama o’rgangan holda joriy etish masalasi qo’yilgan.
“Case-study” uslubini ta’lim tizimi amaliyotiga joriy etish muammosi bugungi kunning juda dolzarb vazifalariga aylannshi ikkita g’oya asosida yuzaga kelgan: - birinchisi, ta’lim rivojlanishining umumiy yo’nalganligi-dan kelib chiqadi, uning mo’ljali aniq bilimlar berishgina emas,balki shaxsning kasbiy tayyorgarligiga layoqatliligini, aqpiy (|)aoliyat ko’nikmasini, malakasini, qobiliyatini rivojlantirish bo’lib, ularning orasida o’qitish qobiliyatiga, fikrlash paradig-masining o’zgarishiga, katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash ko’nikmasiga alohida e’tibor qaratiladi;- ikkinchisi, birinchi g’oya talablarini qanoatlantirishdan gashqari, turli vaziyatlarda muqobil xulq qobiliyatiga ega bo’lishi,inqirozli sharoitlarda harakatining tizimliligi va samaradorligi bilan ajralib turishi zarur bo’lgan, mutaxassis sifatiga qo’yiladigan talablarning o’sishidan kelib chiqadi.
Shunday qilib, “Case-study” AQShda echimlarni izlash ko’nikma-larini olish uchun va real vaziyatlarga asoslanadigan vaziyatli taxdil uslubidir.Uni echish mantigi: tashkiliy muammoning tavsifi bilan tanishuv (keysning asosiy muammolarini aniqlash va echish uchun taqtsim etilganlarning qaysi birlari muhimligini tushunish; keysning vaziyatli kontekstiga kirish, uning asosiy harakatdagi shakllari kimligini aniqlash, taxdil uchun zarur dalillar va tushunchalarni ajratish,masalani echish mobaynida qanday qiyinchiliklar paydo bo’lishini tushunish); vaziyatni staqil taxdil qilish (keysdagi muammolarnishakllantirish va taxdil qilish, zarur bo’lgan maksimal hisoblarni amalga oshirish, axborotlarni qayta ishlash uchun taxdiliy uslublar tanlash); muammoga tashxis qo’yish (keysdagi axborotlarga ko’ra shaxsiy xulosalar chiqarish, galablarga mos keladigan keys ma’nosi va mazmuniga ko’ra zarur hujjatlarni tuzish, vaziyatni hal etish natijasini taxminan shakllantirish, tahlil dalillari avval anikdangan muammolar, xulosalar, foydalanilgan uslublar bilan mos yoki mos emasligini aniqdash); boshqa o’quvchilar bilan munozarada o’zining anikdagan-larini va echimlarini taqdim etish (keys natijalari bo’yicha qilgan xulosalarini boshqa talabalarning xulosalari bilan solishtirish,ularnikidan farq qiladiganlarini ajratish, o’zining natijalarini asoslashga urinish, keys echimini ifodalaydigan taqtsimot materiallarini ajratish va taqtsimot qilish yo’llarini o’ylab qo’yish va taqtsimot qilish)dan iboratdir.