A. A. Gulovа ijtimoiy ishdа bolalar huquqlarini himoya qilish oʼquv qoʼllаnmа buxoro-2022

Muhokama uchun savollar:
1. Qurolli mojarolar tushunchasi va turlari haqida ma’lumot bering.
2. Qurolli mojarolar qurboni bo’lgan bolalar huquqlarini himoya qilish va ta`minlash qay tartibda amalga oshiriladi?
3. Bolalarning Qurolli mojarolarda ishtirok etish muammolari qaysilar?
5. Mojarodan keyingi davrda bolalarni reabilitatsiya qilishning asoslari haqida ma’lumot bering.


13-mavzu. Milliy va xalqaro qonunchilikda bola huquqlarining buzilishi uchun javobgarlik.
Reja:

1. 
   Inson huquqlari buzilganligi uchun davlatlar va shaxslarning xalqaro javobgarligining huquqiy asoslari.
   
2. 
   Xalqaro-huquqiy javobgarlik va individual jinoiy javobgarlik institutlarini ajratish.
   
3. 
   Odamlarning inson huquqlari sohasidagi xalqaro jinoyatlar uchun javobgarligi.
   
4. 
   Inson huquqlari bo’yicha xalqaro jinoyatlar.
   

Tayanch so’z va iboralar:
Xalqaro-huquqiy javobgarlik va individual jinoiy javobgarlik institutlari, Xalqaro jinoyat, Inson huquqlari bo’yicha xalqaro jinoyatlar, Xalqaro harbiy Tribunal (Nyurnberg tribunali)ning Nizomi.


1. Xalqaro jinoyatlar uchun javobgarlik asoslari Xalqaro huquqda barcha xalqaro huquqbuzarliklarni ularning xavflilik darajasi, miqyosi va oqibatidan kelib chiqqan holda, uchta katta guruhga ajratish mumkin. Birinchidan: xalqaro jinoyatlar; Ikkinchidan: xalqaro harakterdagi jinoyatlar; Uchinchidan: boshqa xalqaro huquqbuzarliklar (xalqaro deliktlar). Xalqaro jinoyat deb, insoniyat uchun xavfli bo’lgan, shaxsni himoyalash, xalqaro hamjamiyatning muhim hayotiy manfaatlari, tinchlikni saqlash uchun asosiy ahamiyatga ega bo’lgan xalqaro huquq norma va prinsiplarining buzilishiga aytiladi. Xalqaro jinoyatlar BMTning Xalqaro huquq komissiyasi tomonidan xalqaro hamjamiyatning hayotiy muhim manfaatlarini tapminlash uchun asosiy ahamiyat kasb etadigan majburiyatlarini buzish xalqaro-huquqiy qilmish sifatida baholandi. Bunday huquqbuzarliklar sodir etganlik uchun davlat bilan bir qatorda individlar ham javobgarlikka tortiladi. Birinchi marta xalqaro jinoyatlarning ro’yxati 1945-yilgi Xalqaro harbiy Tribunal (Nyurnberg tribunali)ning Nizomida va 1946-yilgi Uzoq Sharq bo’yicha tribunal (Tokio tribunali)ning Nizomida keltirilgan edi. Nyurnberg tribunali Nizomining 6-moddasida xalqaro jinoyatlar uch guruhga bo’linadi: Xalqaro jinoyatlarning turlariga quyidagilar kiradi: I. Tinchlikka qarshi jinoyatlart bu agressiv urushni rejalashtirish, unga tayyorgarlik ko‘rish, bunday urushga yo‘l ochish yoki uni amalga oshirish hamda xalqaro shartnomalar yoxud ahdlashuvlarni buzgan holda urush olib borish, hattoki harakatlarning biror turini amalga oshirishga yo‘naltirilgan reja yoki fitnada ishtirok etish. Agressiya (lotincha agressior, inglizcha aggression so’zlaridan olingan) umum eptirof etilgan prinsiplar va xalqaro huquq normalariga binoan tinchlik va xavfsizlikka qarshi jinoyat hisoblanadi. 1974-yil 14-dekabrda bo’lib o‘tgan BMT Bosh Assambleyasi sessiyasida qabul qilingan qarorda agressiya atamasi qdavlat tomonidan qurolli kuchlarni boshqa davlatning suverenitetiga, hududiy daxlsizligiga yoki siyosiy mustaqilligiga qarshi BMT Ustaviga xilof tarzda qo’llashr deb tapriflanadi1. BMT Bosh Assambleyasi 1974-yil 14-dekabrda qabul qilingan Agressiya tushunchasi to‘g‘risidagi Rezolyutsiyaning 3-moddasida sanab ko’rsatish (ro‘yxat usuli) bilan ta’riflanadigan agressiya tushunchasi mavjud. Zikr etilgan harakatlar, urush e’lon qilingan-qilinmaganidan qatpi nazar, 2-moddani inobatga olib, uning qoidalariga mutanosib ravishda agressiya harakati deb baholanadi. 1. Davlat qurolli kuchlarining boshqa davlat hududiga bostirib kirishi yoki qancha muddatga cho’zilganligidan qat’i nazar, har qanday bosib olish, mazkur bosqinchilik oqibati sifatida yoki boshqa davlatga uning biror-bir hududiga qarshi kuch ishlatish bilan sodir etilgan har qanday harakat. 2. Davlat qurolli kuchlarining boshqa davlat hududini bomba bilan portlatishi yoki davlatning har qanday qurolni boshqa davlatlarga qarshi ishlatilishi. 3. Davlat portlari yoki qirg’oqlarining boshqa davlat qurolli kuchlari tomonidan to‘sib qo‘yilishi. 4. Davlat qurolli kuchlarining boshqa davlatga tegishli quruqlikdagi, suvdagi, havodagi kuchlariga yoki havo flotiga bostirib kirishi. 5. Boshqa davlat hududidagi bir davlatning qurolli kuchlarini mazkur davlat bilan tuzilgan bitim shartlarini buzib qo’llash yoki har qanday shakldagi mazkur qurolli kuchlarning bitimi harakati to‘xtatilishidan so’ng ham ushbu davlat hududida saqlashining davom etishi. 6. Davlatning boshqa davlat ixtiyoriga topshirib qo’yilgan hududida mazkur davlat tomonidan boshqa uchinchi davlatga agressiya sodir etishga yo‘l qo‘ygan harakatlari. 7. Davlat yoki uning nomidan qurolli kuchlarni, guruhlarni va nomuntazam kuchlar yoki yollanganlarni yuborish (mazkur kuchlar boshqa davlatga qarshi qurol ishlatgan holatlarda, basharti bu holat jiddiy tus olib, yuqorida qayd etilgan harakatlar teng kelsa yoki unda anchagina ishtiroki bo‘lsa)1. Biroq, ob’yektiv jihatdan urushni rejalashtirish yoki unga tayyorgarlik ko’rish yoxud Agressiya to‘g‘risidagi qarorning 3-moddasida sanab o‘tilgan biror harakatni sodir etish uchun fitnada qatnashishning o’zi tamomlangan jinoyat tarkibini vujudga keltiradi. 2 O‘zbekiston Respublikasi JKning 151-moddasida agressiya jinoyati uchun jinoiy javobgarlik belgilangan bo’lib, unga ko’ra, agressiya, yapni bosqinchilik urushini rejalashtirish yoki unga tayyorgarlik ko’rish, shuningdek, shu harakatlarni amalga oshirishga qaratilgan fitnada qatnashish o‘n yildan o‘n besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. II. Harbiy jinoyatlar. Harbiy jinoyatlarga quyidagilar kiradi: a) istilo etilgan hududlar aholisini o‘ldirish, qiynoqqa solish yoki majburiy mehnat uchun haydab ketish; b) harbiy asirlarni o‘ldirish yoki qiynoqqa solish; d) garovdagilarni o‘ldirish; e) jamoat mulki va xususiy mulkni talon-taroj etish; f) harbiy zarurat talab etmagan hollarda shaharlar va qishloqlarni maqsadsiz ravishda yakson qilish, xonavayron etish va boshqa shu kabi xatti-harakatlarni sodir etish. Sobiq Yugoslaviya uchun tribunal Nizomida ushbu ro‘yxat quyidagilar hisobiga yanada to‘ldirildi va aniqlashtirildi: a) biologik sinovlar; b) harbiy yoki fuqaro shaxsni dushman tomonning qurolli kuchlarida xizmat qilishga majburlash; d) fuqarolarni garovga olish; e) harbiy asir yoki fuqaroni odil sudlov huquqidan mahrum etish.