A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

18.3. Buxgalteriya balansini tuzish tartibi
Hisobotlami tuzish va ulami tegishli nazorat organlariga taqdim 
etish bu buxgalteriya hisobining asosiy vazifasiga kiradi. Buxgalteriya 
hisobini yuritishning asosiy maqsadi m a’lum bir xo‘jalik subyektining 
barcha x o‘jalik muomalalarini rasmiy ravishda hisobda aks ettirish va 
m a’lum bir davrlarda foydalanuvchilarga zamriy m a’lumotlami berish 
hisoblanadi.
Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning asosiy shakllaridan 
biri hisoblanadi. U korxona mablagMarini gumhlash va tarkibini pul 
bahosida aks ettirish hamda pul mablagMarini, ulami hosil etish 
manbalarini muayyan sanaga joylashtirish usulidan iborat.
Shunday qilib, buxgalteriya balansi quyidagi elementlami o ‘z 
ichiga oladi:
- korxona egalik qiladigan vositalami aks ettiruvchi aktivlar;
- korxona tasarrufidagi o ‘z sarmoyasi;
- keyinchalik belgilanishi bo‘yicha qaytarilishi lozim boMgan 
aktivlami sotib olish, hosil qilish natijasida yuzaga kelgan majburiyatlar.
Buxgalteriya balansi hisobot kuniga korxona mulkining tarkibi 
(aktivda) va uning shakllanish manbalarini (passivda) ko‘rsatadi.
Balans “teng boMgan” aktiv va passivdan iborat boMadi. Balans 
aktivi davr boshiga ham, oxiriga ham balans passiviga teng boMishi 
kerak. Balansda “tengsizlik” boMishi shuni bildiradiki, buxgalteriya 
hisobida xatoliklarga yoM qo‘yilgan va buxgalter bu xatoliklami topib, 
tuzatishi lozim. Shu sababli balans tuzishdan oldin analitik schyotlaming 
aylanmalari va hisobot davri oxiridagi qoldiqlarini Bosh kitobdagi 
sintetik schyotlaming aylanmalari va hisobot davri oxiridagi qoldiqlari 
bilan solishtirib chiqish lozim.
580

---

Agar, buxgalterlaming aytishicha “schyotlar bo ‘yicha tarqatish” 
to‘g ‘ri amalga oshirilgan b o isa , debet bo‘yicha aylanmalar va qoldiqlar 
kredit bo'yicha aylanmalar va qoldiqlarga teng b o iad i. T o‘g ‘ri 
tarqatishdan tashqari, balansning moddalari aktivlar va majburiyatlar 
bo‘yicha sinchiklab qilingan inventarizatsiya bilan asoslangan bo iish i 
lozim.
Aktivlar — bu korxonaning unga foyda keltirishi lozim b o ig an
mulkidir. Bular birinchi navbatda - asosiy vositalar (ishlab chiqarish 
uskunasi, binolar, inshootlar, transport va boshqa shunga o'xshashlar), 
kassadagi va hisobraqamdagi pul m ablagiari, qimmatli qog‘ozlar, tovar- 
moddiy zaxiralari, debitorlik qarzlari.
Aktivlar uzoq muddatli (1 yildan ortiq vaqt ishlatiladi) va joriy 
yoki aylanma (aylanma) (1 yil ichida iste’mol qilinadi, ishlatiladi, 
sotiladi yoki pulga aylantiriladi) aktivlar b o iish i mumkin. Pul 
m ablagiari har doim joriy (aylanma) aktiv deb hisoblanadi.
Passivlar — bu korxonaning majburiyatlari va qarzlari, ular 
aktivlar nima hisobiga olinganligini ko‘rsatadi. Aktivlar o ‘zidan o ‘zi 
paydo boim aydiku, ular har doim muayyan manbalar hisobiga paydo 
b o iad i (qarzlar va boshqa majburiyatlar, xususiy kapital).
Balans qanday boiim lardan tashkil topganligi va ularda nimalar 
aks ettirilishi 15-son BHSM “Buxgalteriya balansi”da bayon etilgan.
Balans tuzishning bitta o ‘ziga xos b o ig an tomonini ko‘rib o ‘tamiz. 
Balans passivining I b o iim i “0 ‘z m ablagiari 
manbalari”ning 
“Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)” moddasida hisobot 
yilining sof foydasi (yoki zarari) va o ‘tgan yillaming jam langan foydasi 
(yoki zarari) aks ettiriladi.
Balansning tasdiqlangan shaklida har bir moddaning nomidan 
keyin (har bir satrda) buxgalteriya schyotining raqami k o ‘rsatilganligi 
uni toidirishda muhim ko‘rsatmadir, bu schyotlaming qoldiqlari tegishli 
sartlarda hisobga olinadi.
Balans davomida “Balansdan tashqari schyotlarda hisobga 
olinadigan boyliklar mavjudligi to ‘g ‘risida m aium otnom a” toidiriladi. 
Unda 
korxonaga 
tegishli 
boim agan, 
lekin 
vaqtinchalik 
u
581

---

foydalanayotgan yoki uning tasarrufida bo‘lgan mulk ko‘rsatiladi.
Muddati o ‘tib ketgan debitorlik va kreditorlik qarzlari bor 
korxonalar buxgalteriya balansiga ilova “Muddati o ‘tgan debitorlik va 
kreditorlik qarzlarining rasshifrovkasi”ni to‘ldiradilar.