A. A. Yusupxodjayev,B. T. Berdiyarov

Temir va boshqa birikmalar haqida 
Yuqorida ko‘rib chiqilgan temir-mis sulfidlaridan tashqari, mis boyit-
masida pirrotin Fe
7
S
8
ham uchrab turadi. 
Neytral yoki qaytarilish atmosferasida birikma qizdirilsa, 600
0
C dan yuqori 
haroratda pirit quyidagi kimyoviy reaksiya orqali ajraladi: 
FeS
2
= FeS + ½ S
2
(1.20) 
1000
0
C haroratga yetganda pirit to‘liq ajraladi. O‘sha havo atmosferasida 
temir sulfidi (FeS) murakkab birikma bo‘lib, deyarli ajralmaydi. Temir sulfidlari 
oksidlantiruvchi atmosferada qizdirilsa, oksid holatigacha oksidlanadi (Fe
2
O
3
– 
gematit va Fe
3
O
4
– magnetit). 
Gematit 1560
0
C da eriydi, lekin havo atmosferasida 1350–1380
0
C 
oralig‘ida yengil ajraladi, ya’ni: 
3Fe
2
O
3
= 2Fe
3
O
4
+½ O
2
(1.21) 

---

59 
Magnetit murakkab kimyoviy birikma bo‘lib, neytral va oksidlantiruvchi 
atmosferalarda 1590
0
C da suyuq holatga ajralmasdan, o‘z kimyoviy ko‘rinishini 
o‘zgartirmasdan o‘tadi. 
Temir oksidi FeO (vyustit) o‘ta murakkab birikma, neytral atmosferada 
qizdirilsa, umuman o‘zgarmaydi. Oksidlantiruvchi atmosferada yuqori oksid 
holatlarga, masalan, magnetit holiga oson o‘tadi.
Mis boyitmasida mavjud bo‘lgan rux, qo‘rg‘oshin va boshqa metall 
birikmalarining o‘zgarishini qisqacha ko‘rib chiqamiz. 
Rux sulfidi ZnS qisman oksidlanadi, qisman parchalanadi, qisman esa 
reaksiyaga kirib, erkin metallik holiga o‘tadi: 
ZnS + 2ZnO = 3Zn + SO
2
(1.22) 
Yallig‘ eritish pechida rux jarayon mahsulotlarida quyidagicha taqsimlanadi: 
shteynga 45,5%; gaz va changga 5,55%, toshqolga 50 %. 
Mis boyitmasida ko‘pincha qo‘rg‘oshin sulfidi Pb uchraydi. Yallig‘ pechda 
eritish davrida qo‘rg‘oshin quyidagicha taqsimlanadi: shteynga 30%, toshqolga 
59,6 %, chang va gazlarga 10,4 %. 
Mis boyitmasida ko‘pincha margimush, surma, vismut va kamyob metallar 
bo‘ladi. Ularning kimyoviy aylanishlarini batafsil o‘rganish uchun, birinchi 
navbatda, jarayon mahsulotlari ichra taqsimlanishlari ko‘rib chiqiladi, %: 
As 
Sb 
Bi 
Toshqolga 
54,2 
54,0 
7,6 
Gazga 
11,8 
16,0 
85,4 
Chiqish 
darajasi
66,0 
70,0 
93,0 
Shteynga 
34,0 
30,0 
7,0 

---

60 
Kamyob metallarning taqsimlanishi, %: 
Cd 
In 
Ge 
Tl 
Se 
Te 
Shteyn 
59 
55 
33 
53 
70 
62 
Toshqol 
17 
40 
54 
38 
9 
18 
Chang 
24 
5 
13 
9 
21 
20 
Bekorchi va ikkilamchi jins minerallari bo‘lmish kremnezem SiO
2
, 
glinozem Al
2
O
3
, kalsiy oksidi SaO va boshqalar, deyarli o‘zgarmagan holda, 
toshqol tarkibiga to‘liq o‘tadi. 
Qurama tizmasida mis-molibden koni alohida joylashgan, biroq uning 
yonginasida rux-qo‘rg‘oshinli kon ham bor. Misli ashyolar tarkibida ruxning paydo 
bo‘lishi bejiz emas. Rux sulfidi yuqori erish haroratiga ega bo‘libgina qolmay, 
uning zichligi ham ancha kamdir. Rux ko‘proq shteyn tarkibiga o‘tadi. Shixta 
tarkibida ruxning ko‘payishi shteyn zichligining kamayishiga olib keladi. Toshqol 
chegarasidagi fazalar oralig‘idagi taranglik kamayishi ro‘y beradi. Bu o‘z 
navbatida toshqol tarkibida misning ko‘proq yo‘qolishiga bog‘liq. Umuman 
olganda, ruxning shteyn va toshqolga taqsimlanishi misning shteyn, FeO ning 
toshqol tarkibida ko‘payishiga olib keladi. Rux oksid holida jarayonga unchalik 
salbiy ta’sir ko‘rsatmasa-da, biroq sulfid holidagi ruxning shixta tarkibida ko‘p 
bo‘lishi toshqolda erigan oltingugurtli birikmalarning ko‘payib ketishi hisobiga 
rangli metallarning mexanik yo‘qolishi ortib boradi, bu esa misning toshqol bilan 
ko‘proq tashlanma joyga chiqib ketishiga olib keladi. O‘rtacha 5% gacha rux 
oqova gaz orqali chang hisobiga uchib ketadi. Olmaliq tog‘-metallurgiya kombina-
tidagi xomashyo tarkibida qimmatbaho metallar: oltin, kumush, kadmiy, indiy, 
germaniy, talliy, selen, tellur, osmiy, reniy va boshqa rangli va nodir metallar 
mavjudki, ular eritish mobaynida shteyn, toshqol, gaz va chang tarkibiga o‘tib, 
quyidagicha taqsimlanadi: oltin va kumush zichligi boshqa metallarga qaraganda 
ancha og‘ir bo‘lganligi uchun ham asosan shteyn tarkibiga o‘tadi. Reniy, asosan, 
chang tarkibida bo‘lib, oqova gaz bilan uchib chiqadi.

---

61 
Nodir metallardan selen bilan tellurning 65–70% shteynga o‘tsa, 20% 
atrofida metallar oqova gaz tarkibida uchib ketadi, qolgan gaz miqdori toshqolga 
o‘tadi, qolgan metallar: indiy, germaniy, talliy o‘rtacha teng yarmi toshqolda 
bo‘lsa, qolganlari toshqol va gaz tarkibida bo‘ladi. Bu nodir metallar o‘zi kam 
bo‘lganligi uchun ham ularni qayta ishlash yoki ajratib olish unchalik yuqori 
iqtisodiy samara bermaydi. Biroq reniy va osmiylarni nihoyatda kam miqdorda 
bo‘lsa ham ajratib olish eng dolzarb muammolardan biridir. Bu kamyob metallar 
mustaqil respublikamiz xalq xo‘jaligiga eng kerakli metallardandir. Unchalik 
murakkab bo‘lmagan gidrometallurgiya usuli bilan har ikkala metalni ham Olmaliq 
mis eritish zavodida qo‘shimcha sex ochib, ajratib olish mumkin. Tanlab eritish va 
oddiy ekstraksiya usuli bilan sulfat kislotasi sexidagi texnologik eritmani qayta 
ishlash unchalik ko‘pkapital mablag‘ talab qilmaydi. 
Mis eritish mobaynida unga yo‘ldosh bo‘lgan barcha unsurlarni qayta 
ishlash yo‘li bilan ajratib olish, ularni kompleks qayta ishlash davr talabi ekanligini 
bugungi bozor iqtisodiyoti ko‘rsatib turibdi. Konlar tarkibida asosiy metallarning 
kamayib borishi, elektr va atom texnikasining misli ko‘rilmagan darajada 
rivojlanishi nodir metallarga bo‘lgan ehtiyojning ortib borayotganligidan dalolat 
bermoqda. Bu borada Olmaliq tog‘-metallurgiya kombinatida ham umidli 
kompleks tadbirlar rejalashtirilmoqda.