A b u z ə r a lı oğ lu X ə lə fo V a z a d İsa oğlu q u r b a n o \

b )  İcazələrin  idarə  olunması. 

İcazələrin  idarə 

olunması  şəbəkə  ehtiyatlannda  «hüquqlu»  rejimlə  istifa­

dəni  nəzərdə  tutur.  Şəbəkə  administratoru  tərəfindən  hər 

bir  istifadəçiyə  səlahiyyətinə  uyğun  istifadə  hüququ  verilir. 

İcazələrin  idarə  olunması  -  çox  istifadəçisi  olan  sistem­

lərdə  «hüquqsuz»  istifadəçilərə  xidməti  qadağan  etməklə, 

informasiyanın  tam  məxfiliyini  və  tamlığını  təmin  edən 

əsas 

mexanizmdir. 

İcazə  hüququna  nəzarət  proqram 

mühitinin  müxtəlif  komponentləri  -  əməliyyat  sistemi,  əla­

və  təhlükəsizlik  vasitələri,  verilənlər  bazasını  idarəetmə 

sistemi,  ara  vasitəçi  proqram  təminatı  (məsələn,  tranzak- 

siyalar  monitoru)  tərəfindən  həyata  keçirilir.

c )   Protolcollaşdırm a  və  audit.  Protokollaşdırma 

dedikdə,  informasiya  sistemində  baş  verən  hadisələr  haq­

qında  məlumatın  toplanması  və  cəmlənməsi  basa  düşülür. 

A udit  -  toplanan  informasiyanın  operativ  (demək  olar  ki, 

real  vaxtda)  və  ya  dövri  (məsələn,  gündə  bir  dəfə)  apa­

rılan  təhlilidir.  Protokollaşdırma  və  audit  vasitəsilə  infor­

masiya 

təhlükəsizliyini 

pozma 

cəhdlərini, 

sistemdə 

problemləri  aşkar  etmək  olar.  Audit  nəticəsində  nəinki 

təhlükəsizliyi  pozan  səbəbi,  həmçinin  səbəbin  günahkanm 

tapmaq,  vurulmuş  ziyanın  miqyasını  qiymətləndirmək  olar. 

Bütün  bunlar  isə  sistemi  normal  işə  qayıtmaq  üçün  çox 

əhəmiyyətlidir. 

»

188

d)  Kriptoqrafiya.  İnformasiyanın  məxfiliyinin  təmin 

edilməsi  və  tamlığına  nəzarət  üçün  ən  güclü  vasitələrdən 

biri  kriptoqrafiyadır.  Bir  sıra  hallarda  kriptoqrafiya  digər 

proqram-texniki  tədbirlərin  realizə  olunması  üçün  əsas  rol 

oynayır,  bəzən  də  yeganə  müdafiə  vasitəsi  olur.  Məsələn, 

informasiya  hətta  «oğurlansa»  belə  kriptoqrafiya 

məxfi­

liyə  təminat  verir.  Kriptoqrafiya  informasiyanın  xüsusi  al- 

qoritm  əsasmda  şifrələnməsini  nəzərdə  tutur.  Bu  zaman 

informasiya  müvafiq  şifrəni  bilməyən  istifadəçi  üçün  «ba­

şa  düşülməz»  formada  olacaq.  Kitabxanada  bu  üsuldan 

demək  olar  ki,  nadir  hallarda,  yalnız  dövlət  əhəmiyyətli, 

xüsusi  qrifli  bəzi  sənədlərin  mühafizəsi  üçün  istifadə  olu­

nur.

e )  Elektron  rəqəm   im zası.  Elektron  rəqəm  imzası 

informasiyanın  əsliliyinin  təsdiqi  və  onun  tamlığı  məsələ­

sini  nisbətən  asan  və  ucuz  həll  etməyə  imkan  verir.  Elek­

tron  imza  ən  azı  üç  funksiya  yerinə  yetirir:  birincisi- 

imzalayan  şəxsin  təsdiqini,  ikincisi-imzalayan  şəxs  imzala­

dığı  sənəddən  boyun  qaçıra  bilməz,  üçüncüsü-göndərənin 

başqa  sənədi  deyil,  məhz  göndərdiyi  sənədi  imzaladığını 

təsdiq  edir.  Başqa  sözlə,  imza  sahibinə  başqa  və  ya  ox­

şar  sənədi  zorla  qəbul  etdirmək  olmaz,  çünki  onda  oriji­

nalın  imzalanmış  surəti  var.  Q eyd  edək  ki,  birinci  iki 

funksiya  sənədin  nəzərdə  tutulduğu  şəxsin  maraqlarını, 

üçüncü  isə  imzalayanın  maraqlarını  müdafiə  edir.  Ümumi 

halda  elektron  rəqəm  imzası  konkret  məlumata  (mətnə, 

fayla  və  ya  ixtiyari  uzunluqlu  istənilən  bitlər  yığınına) 

əlavə  olunan  və  yuxanda  qeyd  olunan  üç  funksiyanı  tə­

min  etməyə  imkan  verən  sabit  uzunluqlu  informasiya  blo-

189

kudur.  Kitabxanada  bu  üsuldan  rəsmi  yazışmalar,  elek­

tron  sənəd  göndərişi  zamanı  istifadə  olunur.

, 

3.  K om püter  texnikasının  saz  vəziyyətdə  olmasının

təmin  olunması.  Bunun  üçün  müntəzəm  olaraq  profilaktik 

və  diaqnostik  tədbirlər  görürməlidir.  Bu  tədbirlər  arasında 

ən  zərurisi  virusa  qarşı  mübarizədir.  Bu  mübarizə  yalnız 

aşağıdakı  şərtlərə  əməl  olunduqda  effektli  ola  bilər:

a)  Bir  neçə,  müxtəlif  antivirus  proqramlanndan  isti­

fadə  etmək;

b)  M üntəzəm  olaraq  İnternet  vasitəsilə  antivirus 

proqramlannı  yeniləşdirmək;

c)  Lisensiyasız  və  ya  «pirat»  yolla  əldə  edilmiş  in­

formasiyalardan  istifadə  etməmək;

d )  «Şübhəli»  poçt  məlumatlarını  oxumamaq;

e)  M ənbəyi  məlum  olmayan  informasiyalardan  isti­

fadə  etməmək;

f)  Kompüterə  «kənar»  və  yoxlanılmamış  informasiya 

daşıyıcılarını  -  disketləri,  C D   və  D V D   diskləri, 

fləş  yaddaşlan  və  s.  daxil  etməmək.

190

Ə lavə  1

«İR B İS »  A vtom atlaşm ış  Kitabxana-İnform asiya 

Sistem i  vasitəsilə  yaradılan  və  çap  olunan  standart 

sənəd  formaları

Sənədin

kodu

Sənədin  mabiyyəti

T A BLO W

Ümumi  abunə  siyahısı

T A BO D W

Çatdırm a  qiyməti  göstərilməklə  ümumi 

abunə  siyahısı

T A B L L W

A bunə 

müddəti 

gösitərilməklə 

ümumi 

abunə  siyahısı

TA BLD W

A bunə 

müddəti 

və 

çatdırma 

qiyməti 

gösitərilməklə  ümumi  abunə  siyahısı

TABPIW

Təşkilatlar  üzrə  yekun  abunə  siyahısı

TABLZW

Bir  təşkilat  üçün  abunə  siyahısı

T A BSP

Sifariş  olunmuş  və  daxil  olmuş  kitabların 

siyahısı

TPNZW

Sifariş  üçün  poçt  kartı

TABSZW

Sifariş  olunan  kitabların  siyahısı

TABZW

Sifariş  üçün  hesab-faktura

191

Sənədin  kodu

Sənədin  mahiyyəti

ACTS

1

K itab  partiyalarının  alınması  haqqında 

akt

ACT

Konkret  akt  əsasında  daxil  olmuş  ki­

tablar  haqqında  akt

TABF3W

A kt  əsasında  uçot  vərəqi

TABF4W

Kitabların  fonda  daxil  olması  haqqında 

arayış

TKSUW

Daxilolma  Y U K   vərəqi  (qısa  təsvir)

TKSUPW

Daxilolma  Y U K   vərəqi  (tam  təsvir)

TKSUMW

Daxilolma  Y U K   vərəqi  (bir  müəssisə 

üçün)

TSU2IW

Konkret  müddət  üçün  yekun  məlumatlar 

(bir  müəsissə  və  ya  konkret  akt  əsa­

sında)

TSU2MW

Daxilolma 

Y U K  

vərəqi 

(təşkilatdan 

konkret  müddətdə)

KSU2W

Daxilolma  Y U K   vərəqi  (dilə,  fonda, 

informasiya  daşıyıcısına  görə  paylanma)

KSU3W

Daxilolma  Y U K   vərəqi  (elm  sahələrinə 

görə  paylanma)

TABBUW

Biblioqrafik  göstərici  (mövzu  rubrikasına 

görə  paylanma)

TABBAW

Biblioqrafik 

göstərici 

(müəllif  və 

ya 

sərlövəyə  görə  paylanma)

192

Г

 

— г

sönədin kodu

Sənədin  mahiyyəti

TABBNW'

Biblioqrafik  göstərici  (yeni  daxıl  olmuş 

ədəbiyyata  görə  paylanma)

I ABSUW

Sistemli  göstərici

r.ABSOW

İNNJW

Daxıl  olmayan  jurnal  nömrələrinin  siyahı­

sı

TABKOW

Tələbələrin  kitabla  təminatı

TABF1W

Kitabxanaya  daxil  olmuş  ədəbiyyat 

lıaqqmda  arayış

T VBF3W

Aktla  qeydiyyat  vərəqi

LA N D

Soruşulan  ədəbiyyatlar

TPRFA

Fondun  yoxlanılması  (A kt)

TPRFI

Fondun  yoxlanılması  (İnventar  siyahısı)

F

k k k o w

Əsas  kataloq  kartı

'KKJCDW

Əlavə  kataloq  kartı

'KKKLTW

Sistemli  kataloq  kartı

'K K K I 

K ataloq  kartının  arxa  üzü  (inventar 

|кнпгә!әг  ilə)

193

Sənədin kodu

Sənədin  mahiyyəti

*

' к к к г

Topoqralik  kataloq  kartı  (inventar 

nömrələr  ilə)

IKKKFW

Kitab  forınulyarı

Ə D Ə B İ Y Y A T

1 

Xələfov  A .A ..  Mehdiyevə  N .D .  M üasir  dövrdə  ki­

tabxana  fəaliyyətinin  əsas  istiqam ətləri.//K itabxanaşü- 

nashq  və  biblioqrafiya.-  Bakı.,  2 0 0 5 .-  №1  -s.  3-10.

2  Xələfov  A .A .,  Musayeva  N .N .  Avtomatlaşdırılmış 

kitabxana  informasiya  idarəetmə  sistemləri.  / /B a k ı  

Universitetinin  xəbərləri.  (H um anitar  elmlər  seriyası).- 

Bakı.:  Bakı  Universiteti  nəşriyyatı,  2 0 0 2 .-  №   2.-  s. 

2 4 3 -2 5 0 .

3.  Xələfov  A .A .,  Hüseynova  A .S.  Elektron  kataloqun 

əhəmiyyəti  və  təşkili  prinsipləri//  Bakı  Universiteti 

X əbərləri.-2 0 0 5 .-  № 4 .,  -s.288-291

4.  Xələfov  A .A .  Cəmiyyətin  informasiya  təminatında 

kitabxanaların  tarixi  rolu  / /   M üasir  informasiya  — 

kommunikasiya  texnologiyası  jurnalı.-  2005.-  №   5.

3.  Q urbanov  А.1.,  Abdullayeva  R .A .  Fərdi  kompüterlə­

rin  proqram  təminatı:  dərs  vəsaiti, 

2-ci  cÜd 

.- 

Bakır.Çasıoğlu,  20 0 6 ,  183  s.,  (şəkilli).

6.  Xəlıilov  M .S .,  Q urbanov  A .t.  İnformatika:  dərslik.  - 

Bakı:,Bakı  Universiteti,  2003,  383  s.,  (şəkilli).

7  Kazımov  R.  lnformasiyalaşnuş  cəmiyyət  və  kitab­

xanaların  vəzifələri  /  /   Müasir  informasiya  —  kommu­

nikasiya  texnologiyası  jurnalı.-  2 0 0 5 .-  №   5.-  s.  4 2 - 

46.

8   Musayeva  N .N .  Elektron  ehtiyatların  biblioqrafik  təs­

viri  / / ’’İnformatika  texnologiyası  və  tətbiqi  proqram ­

lar 

mövzusunda  aspirant  və  tələbələr  üçün  respublika 

elmi  konfransının  materialları.-  Bakı.,  2 0 0 0 .-  səh.6-8.

195

9.  Musayeva  N .N .  Kitabxana  proseslərinin  kompüteriəş-

dirilməsinin  müasir  elmi  və  perspektiv  istiqamətləri  / /  

Kitabxanaşünaslıq 

və 

biblioqrafiya.-Bakı: 

B D U ,

2 0 0 0 ,-  № 2 .-  səh  9 0 -9 3 .

10. Xəlilov  M .S .,  Q urbanov  A .I.,  Musayeva  N .N .  K i­

tabxana  informatikası:  dərs  vəsaiti,  1-ci  cild.  B a­

kı.:O dlar  yurdu,  2 0 0 1 .-2 4 6   s.,  (şəkilli).

11.  Xəlilov  M .S .,  Qurbanov  А.1.,  Musayeva  N .N .  K i­

tabxana  informatikası:  dərs  vəsaiti,  2-ci  cild.  Ba- 

kı.:O dlar  yurdu,  2 002.-  164  s.,  (şəkilli).

12. Xəlilov  M .S .,  Quliyeva  A .G .,  Musayeva  N .N .  Av- 

tomadaşdınlmış  kitabxana  informasiya  sistemləri  (m e­

todik  vəsait).  Bakı:,  O dlar  yurdu,  2001.-81  s.,  (şə­

killi).

1 3 . Халафов  A A ,  Кязимов  P.A.,  Курбанов  А И.  Использо­

вание  Интернет  в  библиотеках  Азербайджана  //  Мате­

риалы  конференции  "Библиотеки  в  мировом  информа­

ционном  и  интеллектуальном  пространстве. "-М.,  2001, 

с.99-100.

14  Мусаева  Н.Н.  Основные  направления  компьютериза­

ции  в  ВУЗ-овских  библиотеках  Азербайджана  //  Мате­

риалы  конференции  "Библиотеки  в  мировом  информа­

ционном  и  интеллектуальном  пространстве. "-М.,  2001, 

Ч.  2., с.  272.

15  Глухов  В.А.,  Лаврик  О.Л  Электронная  доставка  доку­

ментов.  - M  ИНИОН  РАН,  1999.  -  132 с

16  Глухов  В.А.,  Лаврик  О.Л.  Развитие  электронной  дос­

тавки  документов  в  библиотеках  России  //  Библиотеч­

но-информационное  обеспечение  в  области  социаль­

ных  и  гуманитарных  наук  на пороге  XXI  века  Мат.-лы 

науч.  конф,  посвященной  80-летню  Фундаментальной

библиотеки  ИНИОН,  Москва,  26  мая  1998  г  -  М 

ИНИОНРАН.  1999  -С   129-144

17  Глухов  В  А ,  Лаврик  О Л  Электронная  доставка  доку­

ментов  в  России  -  быть  или  не  быть  еще  в  XX  веке  // 

Науч  н  техн  б-ки  -  1998  - N  1.  - С.  114-119.

18  Behır.  К.,  Hansen  J  Document  delivery  assessment  at 

Southern  Illinois  university'  at  Adwardsville  //  Illinois  libr 

-   1997  -  Vol  79, №  1  -  p  31  -  35

19  Майстрович  T  В  Электронные  издания  на  оптических 

компакт-дисках  технология  использования  в  библио­

теках  - М.  Либерея.  2001  - 64с

20  Moms  A..  Davies  J  Е  ,  Hirst  S  Electronic  document  deliv­

ery  -  friend  or  foe? //  Proc.  4th  UK/lnt.  Conf  on  Electronic 

Library  and  Visual  Information  Research  (ELVIRA  4), 

British  Telecom  Training and  Development  Centre,  Milton 

Key nes. 6 - 8th May  1997  -  1997  - p  65  - 73.

21  Moms  A  .  Davies 

J 

E  .  Hirst  S  Options  in  Electronic 

Document  Delivery  4  Managing  Inform.  -  1997  -   Vol  4, 

,V>3  - p   21  -23.

22  Алешин  Л  И 

Автоматизация  в  библиотеке  Учебное 

пособие  // 

М ГУ  

культуры  и  искусств -  М ,  2001  -  (Со­

временная  библиотека;  Вып  14)

23  Воронский  Ф С 

Основы  проектирования  автоматизи­

рованных 

библиотечно-информационных 

систем  - 

М  ФИЗМАТ ЛИТ, 2002 - 384 с

24  Гарбор 

Робж 

Т 

Управлжня 

автоматнзатпо

бюлютеки - K'ıee  .  1997 -  52 с -

25  Гончаров М  В  ,  Шрайберг 

Я 

Л  Введение  в  Интернет  В 

9-ти  ч -М  ГПНТБ  России,  2000  Ч  1  Общие  сведения  - 

60

с

26  Дригайло  В  Г ,  Башун  Е В .Волынец  В Н  

Основы 

управления  библиотекой  высшего  учебного  заведе­

ния  - Киев.  2001.- 389 с

1

%

197

27  Шрайберг Я.Л.  Основные  положения  и  принципы  раз­

работки  автоматизированных  библиотечно-информа­

ционных  систем  и  сетей  Главные  тенденции  окруже­

ния,  основные  положения  и  предпосылки,  базовые 

принципы.  - М , 2000 -  130 с., ил.

28  Шрайберг Я Л., Гончаров М В 

Как создать свой  Web- 

сервер  /  Под  ред.Л А.Казаченковой -  М 

Либерия, 

2000.-64 с - (С компьютером на "ты"  Методическое по­

собие для библиотек по информационным технологиям 

и Интернет  Вып 4  )

29  Якубайтис  Э  А 

Информатика и  информация 

Акал 

Наук Латвии. Ии -т олектрон  и ьычисл  техники - Рига. 

1988,-  109 с

M Ü N D O R İ C A T

G iri» 

3

Fəsil  ! 

Kitabxanaların  kompüterləsdırilməsinin  əsas

masallar  ................   ........... ........................... . 

'

I  I 

Cəmiyyətin 

informasiyalasdınlmasında 

ki­

tabxanaların  rolu 

..................  

.......... 

°

1  -  Kitabxanaların  kompüterləsdirilməsmin  əhə­

miyyəti  və  əsas  prinsipləri 

......................  

‘4

I  3  Kitabxanaların  kompüterləsdirilməsmin  pro­

qram-texniki  təminatı 

.............. ............. 

22

i  4  Korporativ  kitabxana-informasiya  şəbəkələri 

42 

1  5  Ədəbiyyat  axtarışının  və  sifarişinin  kompü-

terləşdirilməsi....................................................... 

*0

1  6  Kitabxana  fondunun  kataloqlasdırılmasınm

kompiiterləsdirilməsi 

................................  

66

i  ”  Komplektləsrlımıə  prosesinin  kompüterləşdi- 

riim əsi.................................................................. 

75

1  8  Abonement  xidmətinin  kompüterləşdirilməsi 

95

Fəsil  2  Kitabxanalarda  elektron  informasiya  xidmə­

tinin  təşkili  .....   .  ..............................................  

108

2  1 

Elektron  sənəd  göndərişi  .......................................... 

109

- 2   F aksla  elektron  sənəd  göndərişinin  təşkili  ... 

117

2  3  Elektron  poçtla  elektron  sənəd  göndərişinin

t ə ş k ili................ 

129

2 ^  

F T P   xidməti  vasitəsilə  elektron  sənəd  göndərişi  ...

135

2  4  Ariel  1.4.1  proqramı  vasitəsilə  elektron  sə­

nəd  göndərişi....................... ............................. 

143

2 6  Adobe  Acrobat  Professional  6.0  ............  

153

199

2.7  Elektron  kitabxanalar..... ......... .......... 

174

2  8  Kitabxanada  informasiya  təhlükəsizliyi 

179

Əlavə

Ədəbiyyat 

............

M