A. F. Shaxidov, A. D. Qayumov, R. M. Xudayqulov

 
 
 
 
4.5-rasm. Gruntni zichlash shakllari: 

---

64 
a-halqasimon shakldagi; b-oldinga-orqaga harakat qilib zichlash; 1-8 zichlash tartibi. 
Balandligi 1,5 m dan katta bo‘lgan ko‘tarmalarni zichlashtirishda yuqori 
qatlamda bir izdan birinchi va ikkinchi o‘tishlar avval ko‘tarma qoshidan 2 m 
masofada bajariladi, keyin, ko‘tarma qoshiga qarab 1/3 katokning eni bo‘yicha 
surilib, ko‘tarmaning cheti zichlashtiriladi. Undan so‘ng chetdan o‘rtaga qarab 
aylana o‘tishlar bilan zichlash davom ettiriladi.
Katokning ish unumdorligi:
Т
в
n
зу
к
К
K
n
t
К
а
в
П










)
V
1000
l
(
h
l
)
(
p
пр
cп
пр
, m
3
/soat; (4.3) 
bu yerda: 
в
- zichlanadigan qatlam kengligi, m; 
а
- oldingi izni qoplash kengligi, 
m; 
пр
l
- o‘tish uzunligi, m;
 
cп
h
-
zichlanayotgan qatlam qalinligi, m; 
K
zu
- zaxira 
zichlash koeffitsienti, 
K
v
- vaqtdan foydalanish koeffitsienti, 
K
t
 
- texnologik 
koeffitsient, 
p
V
- ishchi tezlik, km/soat; 
n
t
- yon tasmaga o‘tish vaqti, soat; 
n
- bir 
izdan o‘tishlar soni, marta;
Qovurg‘ali katoklar bilan zichlashtirish bog‘langan gruntlar uchun 
samarali hisoblanadi (4.4,b-rasm). Zichlashtirishning avvalida, grunt hali 
yumshoq bo‘lganida, qovurg‘alar unga to‘liq kiradi va grunt yuzasiga katokning 
jo’vadan tushuvchi bosim ta'sir qiladi. Qovurg‘ada xosil bo‘lgan bosim bo’sh 
gruntning mustahkamlik bir necha marta katta bo‘lgani uchun unga qovurg‘a 
oson botadi. Bunda har bir qovurg‘aning ostida zichlashtirilgan yadro xosil 
bo‘ladi. U qovurg‘a bilan pastga avval zichlashtirilgan, amalda deformatsiya yuz 
bermagan asosli qatlamgacha kirib boradi.
Jo’vaning yuzasida ko‘p sonli qovurg‘alar joylashgan bo‘lib, birinchi 
o‘tish sonidan so‘ng ko‘plab yadro xosil bo‘ladi, ular shaxmat tartibida bir-
biriga yaqin joylashadi. Yadrolar orasidagi gruntning hajmi grunt zarralarining 
agregatlari qovurg‘a ostidan atrofga plastik oqishi natijasida birmuncha 
zichlashadi. Keyingi o‘tishlarda, rejada qovurg‘a bilan gruntning tutashgan joyi 

---

65 
tasodifiy bo‘lgani uchun ular orasidagi yadrolarning o‘rtasi zichlasha boradi, 
avval zichlashgan grunt qatlami yanada zichlashadi. Bu gruntga qovurg‘aning 
kirishi kamayishiga olib keladi. Ammo qovurg‘a bilan grunt tutashgan joyda, 
zichlashtirish oxirida, grunt zichlashgan bo‘lsa ham, qovurg‘a biroz chuqurlikka 
kiradi, lekin grunt yuzasi bo‘sh qolishi mumkin. Keyingi qatlam to‘kilganda bu 
bo’sh qatlam ostki qatlam sifatida zichlashtiriladi.
Shunday qilib, qovurg‘ali katoklar bilan zichlashtirilganda gruntlarni 
zichlashtirish tepadan pastga emas, aksincha, pastdan tepaga bajariladi. Shuning 
uchun 
qovurg‘aning 
birinchi o‘tishlarida gruntga kirishi gruntlarni 
muvaffaqiyatli zichlashtiruvchi sharoit hisoblanadi. Bu sharoit bunday 
katoklarni faqat bo‘sh bog‘langan gruntlarda qo‘llash imkonini beradi. 
Bog‘lanmagan va kam bog‘langan gruntlarda yuzada bosim katta bo‘lgani 
uchun grunt zarralari tepaga va yonga jadal harakatlanadi, natijada 
zichlashtirilgan yadro xosil bo‘lmaydi va xosil bo‘lgan grunt strukturasi ketma-
ket buziladi.
Qovurg‘ali katoklarning asosiy o‘lchamlari har bir qovurg‘aning yuzasi va 
uni uzunligi hisoblanadi. Uni yuzasining o‘lchami kerakli bosimni xosil 
qilishidan kelib chiqib belgilanadi. Amaldagi tadqiqotlar asosida har xil gruntlar 
uchun quyidagi bosimni taklif qilinadi: yengil qumoq tuproqlar, og‘ir va changli 
qumloq tuproqlar 0,7-1,5 MPa; o‘rta va og‘ir katoklar 1,5-4,0 MPa; og‘ir qumoq 
tuproqlar va gillar 4,0-6,0 MPa. 
Qovurg‘aning uzunligi va yuzasi zichlashtiriladigan grunt qatlamining 
qalinligini belgilaydi. Qovurg‘alar shunday uzunlikda bo‘lishi kerakki, u gruntga 
to‘liq botishi natijasida yuzasidan qatlam ostigacha bo‘lgan masofa 2,5 b dan 
(bu yerda b-qovurg‘aning ko‘ndalang kesimi o‘lchami) oshmasligi kerak. 
Grunt zichlashtiriladigan qatlam qalinligi: 
B
h
b
l
h



5
,
2
(4.4) 

---

66 
bu yerda: 
l
-qovurg‘a uzunligi, sm; 
b
-qovurg‘a yuzasining minimal o‘lchami, sm; 
B
h
-yuzadagi bo‘sh qatlamning qalinligi, sm. 
Bitta izdan o‘tishlar soni yuzani bir marta qoplashga ekvivalent bo‘lishi 
kerak. Bu shart o‘tish sonlari quyidagicha bo‘lganda bajariladi: 
K
Fm
S
n

(4.5) 
bu yerda: 
S
-katok jo’vasining yuzasi, m
2
; 
F
-bitta qovurg‘aning yuzasi, sm
2
;
m
-qovurg‘alarning umumiy soni; 
K
-qovirg‘alar bilan yuzani qoplashning tekis 
bo‘lmasligini hisobga oluvchi koeffitsient (o‘rtacha 1,3 olish mumkin). 
Gruntlarni aravachali katoklar bilan zichlashtirganda ishchi qamrab olish 
masofasi bo‘yicha aylanib o‘tib, chetdan o‘rtaga harakatlanib, zichlashtirilgan 
qatlam 0,15-0,25 m yopiladi. Yon qiyaliklarni ishlash jarayonida katok buzilishi 
va qiyalikdan pastga tushib ketmasligi uchun jo’vasining cheti nishablikning 
qoshidan 0,3 m naridan o‘tishi kerak. Ko‘tarmaning balandligi 1,5 m dan katta 
bo‘lganda yuqori qatlamlar ko‘tarma qoshidan 2 m masofada zichlashtiriladi, 
keyin o‘tish katokning 1/3 kengligida surilib, ko‘tarmaning cheti zichlashtiriladi.