A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

14.5. Tekshiruv jarayonida olingan ma’lumotlar asosida ishlab chiqarish 
xarajatlari auditi natijalarini umumlashtirish 
Mahsulot tannarxi auditi bo’yicha auditorlik hisobotini va xulosasini 
shakllantirish mahsulot tannarxi auditi rejasi va dasturining barcha bo’limlari 
bo’yicha o’tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish va baholash 
jarayonida vujudga keladi. 
Audit natijalarini baholash ishlari asosan quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
- mahsulot tannarxi auditi bo’yicha ishchi hujjatlarni sharhlash va yakuniy 
ishchi hujjatlarni tayyorlash; 
- mahsulot tannarxini tekshirish jarayonida aniqlangan kamchiliklarning 
ahamiyatlilik darajasini baholash; 
- mahsulot tannarxini tekshirish bo’yicha auditorlik dalil - isbotlarning 
etarliligini baholash; 
- amal qilayotgan korxona printsipi bilan bog’lik omillarni baholash; 
- tekshiruv natijalari bo’yicha auditorning mijoz korxona rahbariyatiga 
taqdim qiladigan yozma axborotini tuzish; 
- auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish. 
Mahsulot tannarxi auditorlik tekshiruvi o’tkazish chog’ida boshqa bo’limlar 
tekshiruvi kabi asosan tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning dastlabki 
hujjatlari, hisob registrlari va hisobotlarida aks ettirilgan haqiqiy axborotlar tahlil 

---

338 
qilinadi va baholanadi. Faqat ayrim hollardagina auditorlar taxmin va hisob-
kitoblarga asoslangan moliyaviy axborotlarni baholaydi. 
Ta’kidlash joizki, tekshiruv natijalari va xo’jalik yurituvchi sub’ekt 
mutaxassislarining hisob-kitoblarini baholashda auditorlar ma’lum darajada 
professional ehtiyotkorlikka rioya qilishlari zarur. 
Auditor quyidagi hollardagi kabi, katta nomuvofiqliklar mavjudligini 
ko’rsatuvchi holatlarni ob’ektiv baholashi zarur: 
- xarajatlarni taqsimlash, tannarxni aniqlash vash u kabilar yuzasidan 
xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlariga ma’lum bo’lgan, ammo auditor tomonidan 
ochilmagan xatolarni aniqlash faktlari; 
- tekshiruv uchun zarur bo’lgan, auditorga o’z vaqtida taqdim qilinmagan 
xarajatlar bilan bog’liq dastlabki hujjatlar yoki ma’lumotlarga doir xo’jalik 
muomalalari; 
- mutaxassislarning hisob-kitoblaridagi nomuvofiqliklar; 
- inventarizatsiya natijasida aniqlanib, dalolatnoma va taqqoslash 
vedomostlari bilan rasmiylashtirilgan, lekin etarli darajada tahlil qilinmagan va 
tuzatilmagan katta tafovutlar; 
- katta tafovutlarning tasdiqlanmaganligi va auditor so’rovlariga kutilgan 
javoblar olinmaganligi; 
- tekshiruv uchun tanlab olingan, zarur dastlabki hujjatlar yoki tegishli ruxsat 
etuvchi ko’rsatmalar taqdim qilinmagan xo’jalik muomalalari. 
Auditor mahsulot tannarxi bo’yicha to’plangan dalil - isbotlar etarliligini 
baholashda ushbu holatlar aniqlangan bosqichni (rejalashtirish, audit o’tkazish) 
hisobga olishi kerak. Shuningdek, katta xatolar xatarini dastlabki baholash va 
batafsil tekshirish rejalari ham e’tiborga olinishi lozim. 
Agar bunday holatlar rejalashtirish bosqichida aniqlangan va hisobga 
olingan bo’lsa, unda auditor to’plangan dalil-isbotlarning etarliligiga va 
rejalashtirilgan hamda qo’shimcha auditorlik amallarini bajarishning maqsadga 
muvofiqligiga baho berishi zarur. 

---

339 
Auditorlik tekshiruvining asosiy bosqichlarini o’tkazish natijalari audit 
o’tkazishdan qo’yilgan maqsadga erishilganlik darajasini baholagan holda 
auditorning ishchi hujjatlarida qaid qilinishi lozim. 
Yozma shaklda olingan dalil-isbotlarni eng ishonchli deb tan olish qabul 
qilingan. Yozma tasdiqlarning ishonchliligi ularning to’g’ri rasmiylashtirilishiga 
bog’liq. Tasdiqlar ishonchliligining tahlilidan kelib chiqib, tasdiqlangan va 
tasdiqlanmagan summalarning katta-kichikligi, shuningdek majburiyatlarning 
ishonchliligi to’g’risida auditor fikrini shakllantirish uchun olingan dalil-isbotlar 
etarliligi baholanadi; 
Maxsulot tannarxi analitik hisobi ma’lumotlarining tengligini tekshirish. 
Dastlabki hujjatlarni tekshirib chiqish yoki bo’limlar bo’yicha xarajatlarning 
amalga oshirilgani tasdig’ini olish munosabati bilan auditorlar xarajatlarni hisobga 
oladigan analitik hisob registrlarini tekshirib chiqishi, hamda ularni Bosh daftar 
ma’lumotlari bilan taqqoslashi lozim. Xarajatlar muomalalari hisobga olinadigan 
schyotlarni tahlil qilishda quyidagilar aniqlanishi mumkin: 
- tugallanmagan ishlab chiqarish schyotlari buyicha debet koldiklar; 
- xarajatlarning mahsulot tannarxiga olib borilishi bo’yicha haddan tashqari 
katta tuzatishlar; 
- yaroqsiz mahsulotlar qiymatini ishlab chiqarilagan mahsulotlar tannarxiga 
o’tkazish bo’yicha hujjatlar; 
- yordamchi ishlab chiqarishga qilingan xarajatlarning ishlab chiqarilgan 
mahsulotlar tannarxiga olib borish bo’yicha me’yorlar; 
- bilvosita xarajatlarning mahsulot tannarxiga to’g’ri taqsimlanishi bo’yicha 
me’yorlar. 
Barcha belgi qo’yilgan summalar yakuniy ishchi hujjatlarini tayyorlashda 
tahlil qilinishi va hisobga olinishi lozim. Ushbu ishlarning natijalarini boshqa 
olingan dalil-isbotlar bilan taqqoslash maqsadga muvofiq.
Shuningdek, auditor xarajatlar tarkibidagi dinamik o’zgarishlarn ham 
aniqlab ular bo’yicha aniqlangan kamchiliklarni o’z hisobotida aks ettirishi lozim.

---

340 
Auditor quyidagi jadvaldan qaysi xarajat moddalari bo’yicha bu yilda 
o’zgarishlar mavjudligini aniqlaydi va uning sababini o’rganadi, unda aniqlangan 
g’ayrioddiy o’zgarishlarni o’z hisobotida aks ettiradi. Masalan, yuqorida keltirilgan 
ma’lumotlardagi noto’g’ri olib borilgan ijtimoiy sug’urta va badallarning 
summalari jadvaldagi o’zgarishlarga o’z ta’sirini o’tkazgan bo’lishi mumkin, ya’ni 
salmoqqa nisbatan kamayish ko’rilsada, son jihatidan 1925m.s ga oshgan.