A kustika — eng past chastotali tebranishlardan boshlab o ‘ta yuqori (1 12- 0 23 Gs) chastotali elastik tebranishlar va t o ‘lqinlarni

a
rasm) p’ezoelektrik xossalari yaxshi
nam oyon bo la diga n m o ddalardan (kvars, signet tuzi, titanat bariy asosidagi
keramik materiallardan) yasalgan plastina yoki sterjen 1 hisoblanadi. Plastinka
sirtiga o'tkazgich qatlam ko‘rinishidagi 2 elektrodlar yuritilgan. Agar elektrodlarga
g enerator 3 dan o ‘zgaruvchan elektr kuchlanishi berilsa, plastina teskari
pyezoeffekt tufayli vibratsiyalanib, elektr maydonining o ‘zgarish chastotasiga
mos holdagi chastota bilan mexanik tebranishlar tarqatada.i
M exanik to lqin la rn i eng k atta nurlantirish effekti rezonans hosil bo lish
sharti (7.6- §ga qarang) bajarilgan holdagina yuz beradi. M asalan, qalinl'gi 1
mm b o lg a n kvars plastina uchun rezonans chastotasi 2,87 M Gs, segnet tuzi
uchun 1,5 M Gs va titanat bariy uchun 2 , 75MGs.
Pyezoeffekt asosida (to ‘g‘ri pyezoeffekt) ultratovush priyomnigini yasash
mum kin. Bunda mexanik to iq in (ultratovush to lq in la ri) ta ’sirida kristall
deformatsiyasi yuz berib (8.13-
b
rasm), u esa pyezoeffekt tufayli o'zgaruvchan
elektr maydonini generatsiyalaydi; bunga mos bolgan o‘zgaruvchan kuchlanishni
olch ash mumkin.
Ultratovushning meditsinada qo‘llanilishi uning tarqalishidagi va xarakteridagi
o ‘ziga xos xossalari bilan bo gliq. Bu masalani ko'rib o'taylik.
Fizik tabiatiga ko ‘ra ultratovush tovush kabi mexanik (elastik) tolqind ir.
Biroq ultratovush to iq in uzunligi tovush tolq ini uzunligidan aytarli darajada

---

kichikdir. M asalan, suvda to‘lqin uzunligi 1,4 m ga teng (1 kGs, tovush), 1,4
mm (M gts, Ut) va 1,4 mkm (lG G s, Ut). T olqinla r difraksiy asi (24.5- §ga
qarang) to ‘lqin uzunliklari nisbatiga va to'lqin difraksiyalanayotg an jismning
olcham iga b ogiiq. „N oshaffof41 m o ‘lchamlijism 1,4 m uzunlikdagi tovush
to lq in i uchun to‘siq bo‘la olmaydi, lekin to iq in uzunligi 1,4 mm bo‘lgan
ultratovush uchun esa to‘siq b o la oladi, lekin jism orqasida „ultratovush soya“
hosil b o ia d i. Shuning uchun bu ayrim holla rda ultratovushning difraksiya
hodisasini hisobga olmasdan, bu to ‘lqinlarning tushishi va qaytish hodisasini
tushuntirishdagi kabi bu to‘lqinlarni nur deb qarashim izga im kon beradi
(yorugiikning tushishi va qaytishini tushuntirishdagi kabi).
Ultratovushning ikki muhit chegarasidan qaytishi shu m uhitlam ing toiqin
qarshiliklari nisbatiga bogiiq (8.4-§ ga qarang). M asalan, ultratovush m uskul
suyak usti pardasida suyak chegarasidan, ichki org anlar sirtlarid an va
hokazolardan juda ham yaxshi qaytadi. Shu sababli bir jinsli bo im a gan jismlar
(bezlar), b o‘shliqlar, ichki organlarinng va hokazolarning turgan o‘rni va
oich am larin i aniq lash mumkin (ultratovush lokatsiya usuli). Ultratovush
lokatsiya usulida uzluksiz va impulsli nurlanishlar qoilaniladi. Birinchi holda
ikki m uhit chegarasidan qaytgan va tushuvchi toiqinlarning interferensiyasidan
hosil boigan turg‘un tolqinlar kuzatiladi. Ikkinchi holda qaytgan impuls kuzatilib,
ultrato vushning tekshirilayotgan obyektgacha va undan qaytib kelish vaqti
oichanadi. Ultratovushning tarqalish tezligini bilgan holda, obyektning qanday
chuqurlikdajoylashgani aniqlanadi.
Biologik muhitlarning toiqin qarshiliklari havonikiga nisbatan 3000 m arta
katta. Shu sababli UT-nurlatgichlar odam tanasig a q o‘yilsa, ultratovush tana
ichkarisiga olm asda n nurlangich va odam tanasi orasida hosil b o ig an yupqa
havo ustunidan qaytadi (8.4- §ga qarang). Havo qatlami hosil bolm asligi uchun
nurlangichning sirti yuzasiga yupqa moy qatlami surtiladi.
Ultrato vush toiq in larining tarqalish tezligi va ularning yutilishi muhitning
holatiga b o g iiq ; shunga asoslanib m oddalarning m olek ular xossalarini
o‘rganishda ultrato vushdan foydalaniladi. Bu tu rdagi tadq iq otla r m ole kular
akustika foniga taalluqlidir.
(7.5 3)dan k o ‘rinib turibdiki, t o lq in la r intensivligi doiraviy cha stota
kvadratig a to ‘g‘ri proporsional, shunga asoslanib nisbatan kichik am plitu dali
to iq in lard a n ham k atta intensiv liklarga ega b o ig a n to iq in la rn i hosil qilish
m um kin . Ultratovush tolqinlari t a ’siridagi zarrachalar tezlanishi ju d a k atta
bo iish i m um kin [(7.12)ga q.], bu esa ka tta ta ’sir kuchlari paydo bo iish ini,
biologik o byektlar ultratovush yordam id a n urlan tirilga nd a ularga ham
zarrachalarga shunday kuchlar ta ’sir qilishini ko‘rsatadi.
U ltratovush tarqalishida hosil b o la d ig an zichlashish va siyraklashishlar
suyuqliklar ichida uzilishlar hosil qiladi, bunga kavitatsiya deyiladi.

---

K avitatsiya uzoq vaqt ushlanib qolmay, tez yopiladi, bunda uncha katta
bo'lmagan hajmda ko‘p miqdorda energiya ajralib chiqib, moddalarning isishi
va shu bilan birga molekulalarning ionizatsiyasi va dissotsiatsiyasi yuz beradi.
Biologik obyektlard a ultratovush ta ’siri bilan bog‘liq holda yuz beradigan
fizik jarayonlam ing asosiy effektlari quyidagilardan iborat:
— hujayra va subhujayra darajasidagi mikrovibratsiyalar;
— biomakromolekulalami parchalash;
— biologik membranalarini jarohatlash va ularning joylanishlarini o'zgartirish,
membranalar o‘tuvchanligini o‘zgartirish (13- bobga qarang);
— issiqlik ta ’siri;
— hujayra va mikroorganizmlaming buzilishi. Ultratovushning tibbiy-biologik
qo‘llanishlarini asosan ikki yo‘nalishga ajratish mumkin: kuzatish va diagnostika
usullari, ikkinchisi ta ’sir etish uslublari.
Birinchi yo‘nalishdagi usullarga asosan impulsli nurlanishlardan foydalanuvchi
lokatsion usullar kiradi. Bu exoensefalografiya — bosh m iya o ‘smalari va
shishlarini aniqlash (8.14- rasm da exoentsefalograf ,,Exo-12“ k o ‘rsatilgan);
ultratovush kardiografiyasi — yu rak oMchovlarini din am ikad a o ‘lchash;
oftalm ologiyada — ko ‘z m uhitlari kattaliklarini o ‘lchash uchun ultratovush
lokatsiyasi. Ultratovushning D opier effektidan foydalanib y urak klapanlari
harakatining xarakteri o‘rganiladi va qon oqish tezligi o'lchanadi. Diagnostika
maqsadlari uchun ultra tovush tezligiga asosan o‘sib chiqqan va jarohatlangan
suyaklarning zichliklari hisoblab topiladi. Ikkinchi yo‘nalishga ultratovush
fizioterapiy asi taalluqlidir. 8.15- rasmda shu maqsadlarda qollaniluvchi apparat
UT M -3M ko‘rsatilgan. Ultratovush bilan bemorga ta’sir etish apparatning maxsus
nurlatgich kallagi yordamida bajariladi. K o‘pincha terpapevtik maqsadlar uchun
chastotasi 800 KGs, o‘rtacha intensivligi 1