A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev



Yüklə 17,41 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə135/182
tarix21.04.2017
ölçüsü17,41 Mb.
#14975
1   ...   131   132   133   134   135   136   137   138   ...   182

ÖLƏNLƏRĐN  YAŞA  GÖRƏ  BÖLGÜSÜ

  – 

ölənlərin  ümumi  sayında  yaş  intervalları  üzrə 



ölənlərin  payıdır.  Demoqrafiya  statistikasında 

ölənlərin  yaşa  görə  bölgüsü  ölüm  cədvəllərində 

(cədvəl)  və  real  əhalidə  (faktiki)  fərqləndirilir. 

Cədvəl bölgüsü ölənlərin bir sıra yaş rəqəmləri ilə 

verilir 

və 


hər 

yaş 


intervalındakı 

ölüm 


səviyyəsindən  asılı  olan  doğulanların  ömür 

uzunluğu  üzrə  bölgüsü  ilə  üst-üstə  düşür.  Faktiki 

ölənlərin  yaşa  görə  bölgüsü  xeyli  dərəcədə 

əhalinin  yaş  tərkibindən  asılıdır.  Belə  ki,  ən  çox 

sayda  olan  yaş  qrupları  üçün  müvafiq  göstərici 

çox  yüksəkdir.  Buna  görə  də,  faktiki  ölənlərin 

yaşa  görə  bölgüsündən  müxtəlif  yaş  qruplarında 

ölüm  səviyyəsinin  nisbətini  qiymətləndirmək 

üçün istifadə dəqiq nəticələr vermir. 

Ölənlərin 

yaşa 

görə 


bölgüsünün 

sadə 


xarakteristikası – ölənlərin orta yaş göstəricisidir.  

 

ÖLKƏ  SƏRHƏDLƏRĐNDƏN  KƏNARDA 



SON  ĐSTEHLAK  XƏRCLƏRĐ

  –


 

ölkə 


 

520 


rezidentlərinin 

ölkənin 


iqtisadi 

ərazisindən 

kənarda  istehlak  etdikləri  əmtəə  və  xidmətlərin 

əldə  olunmasına  çəkdikləri  xərclərdir.  Buna 

MHS-də əmtəə və xidmətlərin idxalı kimi baxılır. 

 

ÖLÜ  DOĞULANLAR

  –  doğuşların  sayının 

uçotunun  aparılmasında  istifadə  edilən  və  dölün 

ölü 

doğulduğunu 



əks 

etdirən 


anlayışdır. 

Ümumdünya  Səhiyyə  Təşkilatının  tövsiyələrinə 

görə,  hamiləlik  müddətindən  asılı  olmayaraq,  ölü 

doğulanlar  ana  bətnindən  çıxana  və  ya  çıxarılana 

qədər  döllənmiş  məhsulun  ölümüdür.  Ana 

bətnindən  çıxan  anda  tənəffüs  və  digər  həyat 

əlamətlərinin  (ürək  döyüntüsü,  göbək  ciyəsinin 

pulsasiyası  və  əzələlərin  qeyri-iradi  hərəkəti) 

olmadığı hallarda, döl ölü hesab edilir.  

 

ÖLÜ  DOĞULMA

  –  doğum  saylarının  uçotu 

zamanı  istifadə  olunan  anlayışdır  və  ölü  dölün 

doğulması  deməkdir.  Hamiləliyin  müddəti  28 

həftə 


və 

daha 


çox 

olduqda 


ölü 

döllər 


populyasiyasında  doğuşların  tezliliyidir.  Ölü 

doğum göstəricisi promille (%) ilə ifadə olunur və 

aşağıdakı  düsturla  hesablanır:    (ölü  doğulan 

uşaqların  sayı/bütün  doğulan  uşaqların  sayı  (diri 

və ölü))x1000. 

Analoji  şəkildə  ölü  doğumun  xüsusi  göstəriciləri 

hesablanır,  doğulduğu  zaman  bədən  kütləsindən 

və 


hamiləliyin 

müddətindən 

asılı 

olaraq 


(“Perinatal  ölüm”ə  bax),  həmçinin  dölün  həlak 

olduğu vaxta görə: doğuşun başlanmasından əvvəl 

(antenatal), yaxud doğuş zamanı (intranatal). ÜST 

tövsiyələrinə  görə  ölü  doğulma  –  hamiləliyin 

müddətindən 

asılı 


olmayaraq, 

ananın 


orqanizmindən 

tam 


qovma, 

yaxud 


çıxardılmayadək 

mayalanma 

məhsulunun 

ölməsidir;  ölümü  belə  ayırmadan  sonra  döldə 

nəfəsin,  yaxud  başqa  istənilən  həyati  əlamətlərin 

(ürək  döyüntüsü,  göbəyin  pulsasiyası,  yaxud 

sərbəst 

əzələlərin 

müəyyən 

hərəkətlərinin) 

olmamasını  göstərir.  Azərbaycanda  1993-cü  il 

yanvarın 1-dən bədən kütləsi 1000 qr. və daha çox 

olan  ölü  doğulmuş  uşaqlar  ədliyyə  orqanlarında 

qeydə  alınırlar.  Keçmiş  SSRĐ-də  ölü  doğulma 

asfiksiyada  (müstəqil  nəfəsi  olmadan)  doğulmuş 

uşaqlar  aid  edilirdi,  hətta  digər  həyat  əlamətləri 

olsa  da.  Əgər  reanimasiya  tədbirləri  görüldükdən 

sonra  belə  uşaqda  müstəqil  ağciyər  nəfəsinə  nail 

olunursa  o  diri  doğulmuş,  olmadıqda  isə  ölü 

doğulmuş hesab olunurdu.  

 

ÖLÜM

  –  nəslin  ölüb-getmə  prosesi,  əhalinin 



təkrar  istehsalının  iki  əsas  proseslərindən  biridir. 

Ölüm – müxtəlif yaşlarda baş verən və real, yaxud 

hipotetik  nəslin  kəsilməsi  ardıcıllığını  müəyyən 

edən  çoxlu  tək-tək  ölümlərdən  əmələ  gələn 

kütləvi prosesidir. Onun statistik təsvirinə ölümün 

kəmiyyət  xarakteristikaları  və  insanların  yaşı  ilə 

əlaqənin  yaradılmasına  əsaslanan  ölüm  cədvəlləri 

imkan  yaradır.  Gözlənilən  ömür  uzunluğu  x  yaşa 

çatmış  nəslin  bir  hissəsi  üçün  e(x)  –  nəslin 

kəsilməsi ardıcıllığının sintetik xarakteristikasıdır. 

Çox  vaxt  doğulanda  gözlənilən  ömür  uzunluğu 

göstəricisi e(0) tətbiq olunur. 

Bu 

göstəricilərlə 



yanaşı, 

ölüm 


səviyyəsi 

göstəriciləri  –  yaşlar  üzrə  və  ümumi  əmsallar 

mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  Ümumi  ölüm 

əmsalı  əhalinin  yaş  strukturundan  asılıdır  və 

müxtəlif əhalidə, yaxud müxtəlif vaxt dövrlərində 

bir  əhalidə  ölüm  səviyyələrini  təxmini  müqayisə 

etmək üçün yararlıdır. 

Nəslin ölüb-getmə prosesi böyük sayda bioloji və 

sosioloji  ölüm  amillərindən  (təbiət  –  iqlim, 

genetik,  iqtisadi,  sosioloji,  mədəni,  siyasi  və  s.) 

asılıdır.  Ölümün  demoqrafik  təhlili  nöqteyi-

nəzərincə,  iki  böyük  qrupa:  endogen  (insan 

orqanizminin  daxili  inkişafı  ilə  törənən)  və 

ekzogen  (xarici  mühitin  təsiri  ilə  bağlı)  qrupuna 

bölünür.  Endogen  amillərin  ölümə  təsiri  əsasən 

orqanizmin  qocalması  ilə  bağlıdır.  Endogen 

proseslər 

müəyyən 

mənada 


nizamlıdır 

və 


nizamlılıq nisbidir, bu amillərin təsirində təsadüfi 

komponent də mövcuddur.  

Orqanizmin  inkişafına  ekzogen  amillərin  təsiri 

nizamsızdır, təsadüfidir. Onların gücü orqanizmin 

müdafiə  qabiliyyətinə  üstün  gələrək  ölümlə 

nəticələnmişdir və az dərəcədə yaşdan asılıdır. 

Nəslin 

kəsilməsi 



ardıcıllığının 

müəyyən 


edilməsində  körpə  ölümünün  və  ardıcıl  körpə 

yaşlarını 

yaşadıqca 

ölüm 


ehtimallarının 

azalmasının  (uşaq  ölümünün  paradoksu)  xüsusi 

rolu  var.  Eyni  zamanda  bəzi  ekzogen  amillərin 

ölümə  təsiri  yaşdan  az  asılı  olur  (məsələn,  təbii 

fəlakətlər, 

epidemiyalar), 

hətta 

ən 


həyat 

qabiliyyətli  yaşlarda  yüksək  ölümlə  nəticələnir 

(müharibələr,  istehsal  travmatizmi  və  s.).  Buna 

görə  də,  ekzogen  amillərin  əhəmiyyəti  böyük 

olduqda,  istənilən  yaşda,  o  cümlədən  yetkin 

yaşlarda  təsadüfi  ölüm  ehtimalı  da  yüksəkdir. 

Endogen  ölüm  amillərinin  rolunun  artması 

nəsillərin  ölüb  getmə  prosesində  təsadüflük 

rolunun  məhdudlaşmasına  və  gözlənilən  ömür 

uzunluğunun artmasına bərabərdir. 

 

“ÖLÜM”  (biznes  registrdə)

  -  bilavasitə 

statistik  vahidlərə  aid  olan  demoqrafik  hadisədir. 

Bu, ya işgüzar fəallığın “xalis” dayandırılması, ya 

da “qeyri-xalis”, yəni bir vahidin digəri tərəfindən 

udulması, yaxud müəssisənin bölməsi ola bilər.  

 

ÖLÜM  (demoqrafiya  statistikasında)



  – 

insan  orqanizminin  həyat  fəaliyyətinin  bərpa 

olunması  mümkün  olmayan  dayanmasıdır.  O, 

klinik  və  bioloji  ölümə  ayrılır.  BMT  statistik 



 

521


məqsədlər  üçün  aşağıdakı  ölüm  tərifini  məsləhət 

görür:  “Ölüm  diri  doğulmadan  sonra  bütün 

vaxtlarda  baş  verən  bütün  həyat  əlamətlərinin 

tamamilə yox olmasıdır...”  

 

ÖLÜM CƏDVƏLLƏRĐ (ÖMRÜN QALAN 

HĐSSƏSĐ,  ÖLÜM  VƏ  ORTA  ÖMÜR 

UZUNLUĞU 

CƏDVƏLLƏRĐ)

 

– 



doğulanların 

müəyyən 


çoxluğunda 

ölüm 


nəticəsində  yaş  azalmasını  göstərən  qarşılıqlı 

əlaqəli  kəmiyyətlərin  nizamlanmış  sırasıdır;  ayrı-

ayrı  dövrlərdə  ölüm  səviyyəsini  və  ya  müəyyən 

yaşadək  yaşamağı,  həyat  davamiyyətini  və  s. 

ölçən  yaş  göstəriciləri  sistemidir;  demoqrafiya 

cədvəllərinin  çox  yayılan  növüdür;  ölümün  daha 

dəqiq və adekvat xarakteristikasını verir.  

Ölüm cədvəllərinin göstəricilərindən, əhalinin say 

və  yaş  tərkibinin  yaşa  görə  yerdəyişmə  üsulu  ilə 

proqnoz  sayının  hesablanması  zamanı  bütün 

əhalinin  və  ya  ayrılıqda  yaş  qruplarının  ölüm 

səviyyəsinin 

xarakteristikası 

üçün 

ölümün 


dinamikası  və  təbəqələşməsinin  öyrənilməsi, 

ölümün  digər  demoqrafik  proseslərin  gedişinə 

təsirinin  ölçülməsi  üçün  istifadə  olunur.  Bu 

cədvəllər  real  və  fərziyyə  olunan  (şərti)  nəslin 

ölüm 

cədvəllərinə 



ayrılır. 

Dolğun 


ölüm 

cədvəllərində  yaş  üzrə  göstəricilər  bir  illik  yaş 



intervalları ilə, qısa ölüm cədvəllərində beş və on 

illik  yaş  intervalları  ilə  verilir.  Müasir  ölüm 

cədvəlləri, 

ilkin 


göstəricisi 

ölüm 

yaşı 

əmsallarından  müəyyən  olunmuş  ölüm  ehtimalı 

olan  demoqrafik  üsulla  hesablanır.  Bu  üsul  üçün 

müəyyən  dövrlərdə  yaşayan  və  ölənlərin  yaş 

bölgüsü haqqında məlumatlar tələb edilir. 

Adi ölüm cədvəllərindən başqa, ölümün səbəbləri 

üzrə 


ölüm 

cədvəlləri 

də 

hesablanır. 



Bu 

cədvəllərdə ölümə səbəb olan xəstəliklər, bədbəxt 

hadisələr 

və 


s. 

qruplar 


üzrə 

göstəricilər 

fərqləndirilir  ki,  bu  da  müəyyən  ölüm  səbəbləri 

qrupunun  aradan  qaldırılması  ilə  həyatın  neçə  il 

uzandığını hesablamağa imkan verir.  

 

ÖLÜM  CƏDVƏLLƏRĐ

  (ömür  cədvəlləri, 

ölüm  və  orta  ömür  uzunluğu  cədvəlləri)  –  

ölümün  rəqəmli  modelləri,  onun  ümumi 

səviyyəsini  və  müxtəlif  demoqrafik  məcmularda, 

ilk növbədə müəyyən vaxt dövründə əhalidə, real 

nəsildə 


(koqortada) 

yaş 


xüsusiyyətlərini 

xarakterizə etmək üçündür; tarixən ilk və ən geniş 

yayılmış  demoqrafik  cədvəllər  tiplərindən  biridir. 

Hər  hansı  nəzəri  nəslin  cədvəlin  kökü  adlanan 

təsbit  edilmiş  ilkin  sayı  ilə  ölüb-getmə  prosesini 

təsvir 


edən 

qarşılıqlı 

əlaqəli 

yaşa 


görə 

nizamlanmış  rəqəmlər  sırası  sistemidir.  Ölüm 

cədvəllərinin  əsas  xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki, 

bir  göstəricilər  sırasını  götürməklə,  bütün  qalan 

sıraları hesablamaq mümkündür. 

Ölüm  cədvəllərinin  göstəricilərindən  ölümün 

dinamikası  və  diferensiasiyası  öyrənildikdə, 

əhalinin  və  onun  ayrı-ayrı  qruplarının  ölümünü 

xarakterizə 

etmək 


üçün, 

demoqrafik 

proqnozlarda

ölümün 


başqa 

demoqrafik 

proseslərə  və  əhalinin  say  dinamikasına  təsiri 

ölçüldükdə istifadə olunur. 

Bütün  yaşlar  üçün  və  ayrı-ayrı  yaş  kontingentləri 

üçün  hesablanmış  ölüm  cədvəlləri  mövcuddur. 

Tam  ölüm  cədvəllərində  yaş  bütöv  rəqəmlərdə, 

yaşın  dəyişmə  addımı  1  il  götürülür,  bir  qayda 

olaraq, 0-dan 100 ilədək. Qısa ölüm cədvəllərində 

yaş  5  il,  nadir  hallarda  10  il  addımı  ilə  dəyişir. 

Dünya  praktikasında  yaş  şkalası  belədir:  0,  1,  5, 

10, … , 80, 85 il. Ümumdünya səhiyyə təşkilatının 

nəşrlərində yaş şkalası belədir: 0, 1, 5, 15, 25, … , 

65,  75  yaş.  Ömrün  birinci  ili  üçün  ölüm 

cədvəllərində  yaş  1  aylıq  addıma,  bəzən  birinci 

ayda  həftələrə,  birinci  həftədə  isə  günlərə  (yaxud 

birinci 

gün 


seçilməklə) 

bölünür. 

Müasir 

demoqrafik  təhlil  praktikasında  qısa  ölüm 



cədvəllərindən  istifadə  olunur.  Tam  cədvəllər 

demoqrafik proqnozlar üçün zəruridir. 

Demoqrafik  statistikada  ölüm  cədvəllərinin  ən 

sabit 


göstəricilər 

sistemindən 

və 

onların 


işarələnmə  sistemindən  istifadə  olunur.  Rus 

dilində olan nəşrlərin çoxunda ölüm cədvəllərinin 

tərkibinə  aşağıdakı  göstəricilər  sıraları  (tam  ölüm 

cədvəllərində  verilmiş  qaydada)  daxil  edilir.  x-

yaşadək sağ qalanların sayı (l

x

) – cədvəlin nəzəri 

nəslində  həmin  yaşadək  sağ  qalanların  sayı.  Đlkin 

say  yaxud  cədvəlin  kökü  (l



0

)  100 000  (nadir 

hallarda 1, 1000 yaxud 10 000) qəbul olunur. l

0

=1 

olduqda, l



x

 – yeni doğulan uşağın dəqiq x yaşadək 

sağ  qalma  ehtimalıdır.  Sağ  qalanların  sayı  ölüm 

cədvəllərinə  daxil  olan  yaşlar  üçün  ömür 

funksiyasının  qiymətidir.  Ölənlərin  sayı  (d

x

)  –  x-

dən  x+1-dək  yaş  intervalında  ölənlərin  sayıdır; 

d

x

=l

x

+1.  Gələcək  ömrün  bir  ili  ərzində  ölmək 

ehtimalı  (q

x

);  q



x

=d

x

/l

x

.  q



0

  kəmiyyəti  körpə  ölümü 

əmsalı  adlandırılır.  Sonrakı  x+1  yaşadək  sağ 

qalma ehtimalı (Px); p

x

=1–q



x

x-dən x+1-dək  yaş 

intervalında insan-yaş ömrünün sayı (L

x

), L



x

=∫l

x

d

x



yaşda  və  ondan  yuxarı  yaşda  olan  insan-il 



ömrünün sayı (T

x

); T



x

=L

x

+L

x+1

+…+L

ω

, burada 

ω

 

kəmiyyəti hesablama aparılan son yaşdır. x-yaşda 



gözlənilən 

ömür 

uzunluğu 

(e



x

); 


e

x

=T

x

/l

x



Doğulanda  gözlənilən  ömür  uzunluğu  e



0

  –  ən 


geniş 

yayılmış 

göstəricidir, 

əhalinin 

yaş 

tərkibindən 



asılı 

olmayan 


ölümün 

ümumiləşdirilmiş  xarakteristikasıdır.  Bunlardan 

əlavə,  müasir  cədvəllərə  sağ  qalma  əmsalları  da 

daxil edilir P



x

P



x

=L

x+1

/L

x

Ölüm cədvəllərinin göstəriciləri interval (q



x

p



x

d



x



L



x

,  P



x

)  və  kumulyativ  göstəricilərə  bölünür. 

Sonuncular dəqiq x yaşa aiddir və ölümü x-yaşdan 

cavan  və  x-yaşdan  böyük  yaşlarda  (T



x

,  e



x

,  V



x



 

522 


xarakterizə  edir.  Qısa  ölüm  cədvəllərinin  interval 

göstəriciləri  üçün  həmin  işarələrdən  istifadə 

olunur  və  yaş  intervalının  uzunluğunu  göstərən 

əlavə sol indeksi qoyulur, məs., 



τ

q

x

Beynəlxalq  təşkilatlar  və  ölkələrin  əksəriyyəti 



tərəfindən 

nəşr 


olan 

müasir 


qısa 

ölüm 


cədvəllərində  göstəricilərin  başqa  tərkibi  və 

qaydası  qəbul  olunmuşdur:  ölüm  cədvəlləri 

terminlərində  ölüm  əmsalları  (

τ

m

x

)   


τ

m

x

=

τ

d

x

/

τ

L

x

sonra 



τ

q

x

,  l

x



τ

d

x

,

  τ

L

x



τ

P

x

,  T



x

,  e



x

;  son  göstərici  – 

verilmiş yaş intervalında ölənlərin yaşadığı illərin 

sayı (


τ

A

x

); 


τ

A

x

=(

τ

L

x

-l

x

)/

τ

d

x

Đnterval  göstəriciləri 



τ

m

x



τ

q

x



τ

p

x

,, 

τ

P

x

  müvafiq 

yaşlarda  ölümün  intensivlik  göstəriciləridir,  digər 

yaş qruplarında ölüm səviyyəsinin dəyişikliklərinə 

düçar olmur. 

Ölüm  cədvəllərinin  hesablanmasına  daxildir:  1) 

əhali  statistikasının  məlumatlarına  əsasən  bütün 

yaşlar  üçün  çıxış  göstəricinin  qiymətlər  sırasını 

müəyyən  etmək;  2)  lazım  gəlsə  bu  sıranın 

işlənməsi, 



yaş  akkumulyasiyası  və  ölüm 

intensivliyinin  təsadüfi  enib  qalxması  nəticəsində 

səhvlərin  ləğv  edilməsi,  cədvəlin  böyük  yaşlarda 

göstəricilərini almaq üçün sıranın inteqrasiyası və 

onun  ekstrapolyasiyası;  3)  çıxış  sıra  əsasında 

ölüm  cədvəllərinin  bütün  qalan  göstəricilərinin 

hesablanması. 

XIX  əsrin  ikinci  yarısından  ölüm  cədvəlləri 

inkişaf  etmiş  ölkələrin  çoxunda  müntəzəm 

hesablanır  və  əvvəllər  əhalinin  siyahıyaalmaları 

vaxtına salınırdı. Əhali statistikası inkişaf etdikcə, 

ölüm cədvəlləri hər il hesablanmağa başladı. 

 

ÖLÜM  EHTĐMALI

  –  ölüm  cədvəllərinin 

göstəricisidir, 

müəyyən 


yaş 

intervalının 

başlanmasınadək  sağ  qalanların  sayında  həmin 

intervalda 

ölənlərin 

payıdır. 

Tam 

ölüm 


cədvəllərində 

ölüm 


ehtimalı 

birillik 

yaş 

intervalları üçün, qısa ölüm cədvəllərində – 5 illik, 



yaxud 10 illik intervallar üçün hesablanır. Adətən, 

rq

x

-lə  işarə  olunur,  burada  x  –  intervalın 

başlanmasına  müvafiq  olan  yaş,  r  –  yaş 

intervalının  uzunluğudur  (r  =  1  olduqda,  bu 

indeks buraxılır). 

Ölüm  ehtimalı  demoqrafik  hadisələrin  digər 

ehtimalları kimi ciddi nəzəri – ehtimal mənasında 

ehtimal  deyil,  həmin  yaşda  ölüm  hadisələrinin 

tezlik  ölçüsüdür.  Ölüm  cədvəlləri  hesablanarkən 

ölüm  ehtimalı  bilavasitə  statistik  məlumatlar 

əsasında,  yaxud  digər  göstəricilər,  çox  vaxt 

ölümün  yaş  əmsalları  əsasında  müəyyən  edilir. 

Belə  ki,  əgər  m

x

  –  x-dən  (x+1)  yaşadək  olan  bir 

illik  yaş  intervalları  üçün  ölüm  əmsalıdırsa,  bu 

interval 

üçün 

ölüm 


ehtimalı 

iki 


təqribi 

düsturlardan biri üzrə hesablanır: 



mx

mx

q

x

+

=



2

2

, yaxud  q



x

=1–e

-mx



ÖLÜM  ƏMSALLARI

  –  əhalinin  ölüm 

səviyyəsini 

ölçən 

demoqrafik  statistikasının 

göstəriciləridir.  Ölənlərin  sayı  haqqında  mütləq 

məlumatlar  ölüm  prosesinin  intensivliyi  və 

dinamikası  haqqında  tam  təsəvvür  yarada  bilmir, 

bu  məlumatları  həmçinin  ayrı-ayrı  ölkələr  və 

regionlar  üzrə  müxtəlif  dövrlər  üçün  müqayisə 

etmək  mümkün  olmur.  Ölüm  əmsalları  nisbi 

kəmiyyətlərdir,  müxtəlif  ölkələrdə  eyni  metodika 

üzrə hesablanır və tamamilə müqayisə olunur.  

Demoqrafiyada  müxtəlif  növ  ölüm  əmsallarından 

istifadə  edilir  (“Demoqrafik  əmsallar”a  bax). 

Ümumi  ölüm  əmsalları  (m)  ən  geniş  yayılmış 

göstəricidir,  hər  hansı  dövr  ərzində  ölənlərin 

ümumi  sayının  (M)  əhalinin  orta  sayına  (

S

nisbəti kimi hesablanır və promillə  ifadə olunur:  



1000



=

T

S

M

m

 

burada  T  –  dövrün  uzunluğudur.  Bir  neçə  illər 



üçün  bu  əmsalın  dinamikası  ölümün  ümumi 

səviyyəsinin  dəyişməsi  barədə  danışmağa  imkan 

verir. Ümumi ölüm əmsalları dinamikası əhalinin 

yaş  və  cins  strukturunun  dəyişməsindən  asılıdır. 

Belə  ki,  bu  göstəricinin  artması  əhalinin  qocalma 

prosesi  ilə,  həmçinin  cins  və  yaş  üzrə  ölüm 

səviyyələrindəki dəyişkənliklə bağlı ola bilər.  

Daha  dəqiq  nəticələri  cins  və  yaş  üzrə  ölüm 

əmsallarının  təhlili  verir.  Ölümün  yaş  əmsalları 

ilə  (

1

,



+

τ



x

x

m

)  ayrı-ayrı  yaş  (1-illik,  5-illik  və  s.) 

qrupları üzrə ölüm səviyyəsi ölçülür. Verilmiş yaş 

qrupunda  ölənlərin  mütləq  sayının  (

τ

+

x



x

M

,

)  T 



dövrü üçün (adətən 1, yaxud 2 il) onun orta sayına 

nisbət  kimi  hesablanır  (

τ

+

x



x

S

,

)  və  promillə  (%



ifadə olunur:  

1000


1

,

,



1

,



=

+



+

+



τ

τ

τ



x

x

x

x

x

x

S

M

T

m

Hesablama  metoduna  görə,  yaş  ölüm  əmsalları 



cədvəldəkinə 

oxşardır, 



ölüm 

cədvəllərinin 

qurulmasında 

istifadə 

olunur. 


Yaş 

ölüm 


əmsallarının  təhlili  ayrı-ayrı  yaş  qrupları  üzrə 

ölüm  səviyyəsində  fərqləri  aşkar  etməyə  imkan 

verir.  

1  yaşadək  uşaqların  ölüm  göstəricisinin  –  körpə 



ölümü 

əmsalının 

hesablanmasının 

xüsusi 

əhəmiyyəti  var.  Əhalidə  1  yaşadək  uşaqların  sayı 



nə  qədər  çox  olarsa,  bir  o  qədər  ümumi  ölüm 

əmsalları  yüksəkdir  (digər  bərabər  şərtlərlə), 

çünki ən yuxarı yaşlardan başqa körpə yaşlarında 

ölüm  başqa  yaşlara  nisbətən  ölüm  səviyyəsini 

xeyli  ötüb  keçir.  Körpə  ölümünün  ümumi  ölüm 

səviyyəsinə  təsirini  aradan  götürmək  üçün  



yaşdan yuxarı əhalinin ölüm əmsalı hesablanır:  

 

523


+

+

+



=

1

1



1

S

M

m

 

burada  m



1+

  -  1  yaşdan  yuxarı  əhalinin  ölüm 

əmsalları;  M

1+

  -  1  yaşda  və  daha  yuxarı  ölənlərin 



sayı;  S

1+

  -  1  yaşdan  və  daha  yuxarı  yaşda  olan 



əhalinin  orta  illik  sayıdır,  bu  orta  əhalidən  1 

yaşadək  uşaqların  orta  illik  sayı  çıxmaqla 

hesablanır.  Bu  göstəricini  həmçinin  doğum  (n), 

ölüm (m) və körpə ölümü (m

0

) əmsalları əsasında 



almaq mümkündür:  

)

1



(

1

0



0

1

km



n

m

n

m

m



=



+

 

burada  k  –  vuran  ədəd,  körpə  ölümünün  hansı 



hissəsi  verilən  təqvim  ilində  doğulmuş  uşaqların 

ölümündən asılılığını göstərir. 

1  yaşdan  yuxarı  olan  əhalidə  1–2  yaşlı  uşaqların 

ölümü  çox  yüksəkdir.  Əgər  əhali  tərkibində 

uşaqlar  və  qocalar  üstünlük  təşkil  edirsə,  onda 

ümumi  ölüm  əmsalları  və  1  yaşdan  yuxarı  olan 

əhalinin  ölüm  əmsalları  yüksək  ola  bilər.  Ümumi 

ölüm 


əmsallarının 

kəmiyyətlərinə 

yaş 

strukturunun  təsirini  aradan  götürmək  üçün 



müxtəlif 

standartlaşdırma 

metodları 

tətbiq 


etməklə  standartlaşdırılmış  ölüm  əmsalları 

hesablanır 

(“Demoqrafik 

əmsalların 

standartlaşdırılması”na  bax).  Müxtəlif  əhali 

qruplarının  yaxud  ayrı-ayrı  ölkələrin  əhalisinin 

ölüm 

səviyyələrini 



müqayisə 

etdikdə, 

standartlaşdırılmış  ölüm  əmsallarının  tətbiqi  ən 

doğru nəticələr verir. 

Ölümün  təhlilində  ölüm  səbəbləri  üzrə  ölüm 

əmsallarının  mühüm  əhəmiyyəti  var,  onlar  ölüm 

səbəblərinin  ayrı-ayrı  qrupları  üçün  (adətən  ayrı-

ayrı yaşlar üzrə) hesablanır. 

 

ÖLÜM 



HAQQINDA 

TĐBBĐ 

ŞƏHA-

DƏTNAMƏ

  –  ölümün  uçota  alınması  üçün  

ilkin  sənəddir.  Xəstəni  müalicə  edən  və  ölümün 



səbəbini müəyyənləşdirən həkim tərəfindən tərtib 

edilir  və  sənəddə  aşağıdakılar  göstərilir:  ölümün 

baş  verdiyi  yer  (stasionarda,  evdə,  başqa  yerdə), 

ölən adamın daimi yaşayış yeri, cinsi, soyadı, adı 

və  atasının  adı,  doğulduğu  və  öldüyü  tarix  (gün, 

ay,  il),  əgər  uşaq  1  aya  qədər  ölmüşsə,  vaxtında 

doğulmuş  və  ya  vaxtından  əvvəl  doğulduğu  və 

doğulan  zaman  olan  çəkisi,  ölümün  xəstəlik, 

bədbəxt  hadisə,  qəsdən  öldürmə  nəticəsində  baş 

verməsi, ölümün səbəbinin hansı həkim tərəfindən 

(ölümü  müəyyənləşdirən,  öləni  müalicə  edən 

həkim,  patolojianatom,  məhkəmə-tibbi  ekspert) 

müəyyənləşdirilməsi  və  şəhadətnamənin  hansı 

tibbi  müəssisə  tərəfindən  verilməsi.  Ümumdünya 

Səhiyyə  Təşkilatının  (ÜST)  tövsiyələrinə  uyğun 

olaraq,  ölüm  haqqında  tibbi  şəhadətnamədə 

aşağıdakılar  göstərilir:  a)  ölümün  bilavasitə 

səbəbi:  zədə,  xəstəlik  və  ya  onun  ölümlə 

nəticələnən ağırlaşmış digər forması; b) bilavasitə 

ölümlə  nəticələnən    xəstəliklər;  c)  ölüm 

hadisələrinin  səbəblər  üzrə  bölünməsində  nəzərə 

alınan  əsas  (ilk)  xəstəlik.  Şəhadətnamədə  ölümlə 

nəticələnməyə  səbəb  olan,  lakin  ölümə  bilavasitə 

şərait  yaradan  xəstəliklə  əlaqəsi  olmayan    digər 

vacib 

xəstəliklər; 



bədbəxt 

hadisədən, 

zəhərlənmədən  və  ya  alınmış  zədədən  öldükdə 

zədələnmənin  (zəhərlənmənin)  baş  verdiyi  tarix, 

zədələnmənin  (zəhərlənmənin)  baş  verdiyi  yer  və 

şərait qeyd edilir.  

Azərbaycanda  ölüm  haqqında  tibbi  şəhadətnamə 

Ədliyyə Nazirliyinin qeydiyyat şöbələrinə  verilir, 

orada  ölüm  səbəbi  qeydiyyatının  düzgünlüyünə 

məsuliyyət daşıyan həkim tərəfindən yoxlanılır və 

ölüm  aktlarında  ölümün  səbəblərini  göstərmək 

üçün  əsas  olur;  ölüm  haqqında  məlumatların  hər 

ay  statistik  işlənməsi  üçün  ölüm  aktlarının  ikinci 

nüsxəsi ilə birlikdə statistika orqanlarına verilir.  

Həkim  olmadıqda,  ölümün  səbəbləri    haqqında 

həkim  qeydiyyatı  aparıla  bilmədiyindən,  ölüm 

haqqında  feldşer  arayışı  tərtib  edilir  ki,  bunun  da 

məzmunu  ölüm  haqqında  tibbi  şəhadətnamənin 

məzmunu  ilə  eyni  olur.    Ölü  doğulanlar  və  ya 

həyatının  birinci  həftəsində  ölənlər  haqqında 



perinatal ölüm haqqında tibbi şəhadətnamə tərtib 

edilir. 


 

ÖLÜM  SĐYAHILARI  METODU

  –  ölüm 

cədvəllərinin qurulmasının tarixən ilk metodudur, 

bu  metodda  ölənlərin  yalnız  yaş  bölgüsü  haqda 

məlumatlardan  istifadə  olunur.  Bağlı  adlanan 

əhali (miqrasiya olmayan əhali üçün) və dəyişməz 

nəslin  kəsilməsi  ardıcıllığı  və  hər  il  doğulanların 

sayı  sabit  olan  (stasionar  əhali)  əhali  üçün  dəqiq 

nəticələr  verir.  Ölüm  siyahıları  metodu  cədvəllər 

hesablanan  zaman  ölənlərin  sıra  sayı  d



x

  çıxış 


göstəricidir.  Bu  zaman  güman  edilir  ki,  verilmiş 

yaşlar intervalında ölənlərin ümumi sayında ölüm 

cədvəllərindəki  model  nəsildə  analoji  payla  üst-

üstə düşür. Müasir demoqrafiyada ölüm siyahıları 

metodundan 

paleodemoqrafik 

tədqiqatlarda 

istifadə olunur. 

 

ÖLÜMÜN 

QÜVVƏSĐ

 

– 



demoqrafik 

göstəricidir;  kiçik  yaş  intervalında  ölümün 

intensivlik  ölçüsünü  xarakterizə  edir.  Ölümün 

qüvvəsi  sonsuz  kiçik  yaş  intervalı  ərzində  bir  ilə 

gətirilmiş ölüm ehtimalına bərabərdir: 

x

q

x

x

x

x

x

=



+



,

0



lim

)

(



µ

 

burada  (x) – x yaşda ölümün qüvvəsi, q



x,x+∆x

 - x-

dən (x+∆x)-dək yaş intervalında ölüm ehtimalıdır. 

Bu zaman  güman edilir ki, x-dən (x+∆x)-dək  yaş 

intervalında ölüm ehtimalı dəqiqliklə ali qəbildən 


 

524 


olan  sonsuz  kiçik  kəmiyyətədək  ölüm  qüvvəsinin 

və yaş intervalının uzununun ∆x-ə vurma hasilinə 

bərabərdir. 

Ölümün  qüvvəsindən  ölümün  arası  kəsilməyən 

riyazi  modellərdə,  başlıca  olaraq  müxtəlif  

demometrik  funksiyalar  arasında  əlaqə  müəyyən 

edildikdə istifadə olunur.  

Birdən  yuxarı  olmayan  ölüm  ehtimalından  fərqli 

olaraq ölümün qüvvəsi istənilən müsbət rəqəm ola 

bilər.  Kiçik  yaş  intervalında  ölənlərin  sayı  bu 

intervalda 

sağ 


qalma 

funksiyasının 



l(x

dəyişməsidir, yəni yeni doğulan uşaq üçün x yaşa 

çatmaq  ehtimalıdır.  O  dəqiqliklə  intervalın 

uzunluğundan  sonsuz  kiçiyədək 



x

x

x

l



)

(



)

(

µ



 

bərabərdir. Bu o deməkdir ki, ölümün qüvvəsi sağ 

qalma funksiyasının loqarifmik törəməsidir: 

)

(



1

)

(



)

(

)



(

x

nl

dx

d

x

l

x

l

x

x

=



=



µ

 

Ölüm səbəblərinin iki qrupu üçün, bu səbəblərdən 



ölümün  asılı  olmadığı  nəzərdə  tutulur,  ölüm 

ehtimallarının toplama qaydasına görə:  

2

1

2



1

)

(



x

x

x

x

q

q

q

q

x

q



+

=

 



burada 

i

x

q

  -  i-səbəbdən  ölüm  ehtimalıdır  (i=1,2). 

Ö.g. nisbəti xeyli sadədir:  

)

(



)

(

)



(

2

1



x

x

x

µ

µ



µ

+

=



 

burada 


i

(x) – i-səbəbdən ölüm qüvvəsidir.  

Bu  nisbət  səbəblərin  istənilən  sayında  ədalətlidir 

və ədəbiyyatda ölümün qüvvəsi toplanma qanunu 

kimi  məlumdur.  Qanun  1867-ci  ildə  U.Meykem 

tərəfindən ifadə edilmişdir. 

 

ÖLÜMÜN  ORTA  GÖZLƏNĐLƏN  YAŞI

  –  

nəsildəki  bütün  ömrü  boyu  bu  səbəbdən  ölən 

doğulan  uşaqların  yaşadığı  illərin  orta  sayıdır; 

ölüm 


səbəbləri 

üzrə 


ölüm 

cədvəllərinin 

göstəricisidir.  Bir  qayda  olaraq,  təqvim  dövründə 

hipotetik  əhali  üçün  o  şərtlə  hesablanır  ki,  bu 

nəslin  ömrü  boyu  bütün  səbəblərdən  və  bu 

səbəbdən  hər  bir  yaşda  ölüm  səviyyəsi  öyrənilən 

dövrdə olduğu kimi olacaqdır. Bütün səbəblərdən 

ölümün  orta  gözlənilən  yaşı  doğulduğu  zaman 

gözlənilən  ömür  uzunluğudur.  Bunu  əhalidə 

verilmiş  ölüm  səbəbindən  ölənin  orta  yaşı  ilə 

qarışdırmaq olmaz. 

 

ÖLÜMÜN  SƏBƏBLƏRĐ

  –  ölümə  gətirib 

çıxarmış  yaxud  onun  baş  verməsinə  səbəb  olmuş 

xəstəliklər,  patoloji  vəziyyətlər,  yaxud  travmalar, 

həmçinin  ölümlə  nəticələnən  travmaya  bais  olan 

bədbəxt hadisə, yaxud qətl hallarıdır. 

Ölümün  səbəbləri  həkim  tərəfindən  təyin  edilir. 

Müasir  ölümün  səbəbləri  statistikası  ilkin  və  əsas 

səbəblərdən 

birinin 

seçilməsinə 

əsaslanır 

(“Xəstəliklərin  beynəlxalq  təsnifatı”na  bax)

Əhalinin  əsas  ölüm  səbəbləri  qan  dövranı 

sisteminin  xəstəlikləri,  bədxassəli  şişlər,  bədbəxt 

hadisələr,  zəhərlənmə  və  travmalardır.  Bu  növ 

patologiyalar  bir  çox  ölkələrdə  əhalinin  ümumi 

ölüm səviyyəsini müəyyən edir. Ölümün səbəbləri 

statistikasından  əhalinin  sağlamlıq  vəziyyətinin 

qiymətləndirilməsində 

və 


səhiyyənin 

idarə 


olunmasında istifadə olunur.  

 

ÖMRÜN  QALAN  HĐSSƏSĐNĐN  ƏMSALI 



(HƏRƏKƏT  ƏMSALI)

  (x  yaşında)  –  R

x

 

ölüm  cədvəlinin  göstəricisidir,  dolu  cədvəllərdə  χ 

+ 1-dən χ + 2 yaş intervalında yaşayanların cədvəl 

sayının χ-dən χ + 1 yaş intervalında yaşayanların 

sayına  nisbəti  (L

x

)  bərabərdir.

 

Ömrün  qalan 



hissəsinin əmsalı, verilən ildən gələn təqvim ilinin 

əvvəlinə  qədər  dövr  ərzində  nəsillərin  sayının 

azalması  kimi  izah  (şərh)  oluna  bilər.

 

Əhalinin 



perspektiv  hesablamalarında  yaş  üzrə  hərəkət 

metodundan istifadə olunur. 

 

ÖMÜR  UZUNLUĞU

  –  uzun  və  sağlam  həyat 

(yaşama)  imkanlarını  əks  etdirir.  Đnsanın  əsas 

universal tələbindən biri olan təbii həyat seçimini 

təşkil  edir.  Đnsan  inkişafı  konsepsiyasında  uzun 

yaşamanın  baza  göstəricisi  gözlənilən  ömür 

uzunluğu  hesab  edilir.  Bu  göstərici  şərti  nəsil 

əsasında  hesablanır.  Ölüm  yaşına  bərabər  olan 

doğumla  ölüm  arasındakı  intervaldır.  Doğulan 

nəsil  üçün  ortalaşdırılmış  ömür  uzunluğu  – 

statistika 

göstəricisi 

olmaqla, 

ölümün 

ümumiləşdirilmiş 

xarakteristikasıdır. 

Gələcək 

ömür uzunluğu hər hansı yaşla ölüm yaşı arasında 

interval kimi başa düşülür. 

Demoqrafiyada 

ömür 

uzunluğunun 



ölüm 

cədvəlləri  çərçivəsində  hesablanmış  bir  sıra  orta 

xarakteristikalarından istifadə edilir. Bu qrupun ən 

geniş  yayılmış  göstəricisi  gözlənilən  gələcək 



ömür  uzunluğu,  yaxud  orta  ömür  uzunluğudur. 

O, hər hansı x-il yaşa qədər sağ qalanların (qalan 

ömrün  müddəti  üzrə)  ölüm  cədvəllərində  təsbit 

olunmuş  nəslin  kəsilməsi  ardıcıllığına  müvafiq 

orta  hesabi  bölüşdürülməsinə  bərabərdir.  Adətən, 

e

x

, yaxud 

0

x



e

-lə  ifadə  olunur.  Fərz  edək  ki,  l(x)  – 

sağ  qalma  funksiyası,  yaxud  yeni  doğulanların 

cəmindən  x-yaşa  çatanların  payıdır.  l(x)  fasiləsiz 

yaş funksiya kimi baxıldıqda aşağıdakı alınır:  

=



ω

x

x

x

dx

x

l

l

e

)

(



1

Xüsusən  x=0  olduqda,  yeni  doğulanlar  üçün 



gözlənilən  gələcək  ömür  uzunluğu,  yaxud  orta 

ömür uzunluğu alınır. 

Əgər  l

0

=1  olarsa,  onda  orta  ömür  uzunluğunu 

qrafik  şəkildə  əyri  funksiya  l(x)  altında  səth  kimi 

göstərmək  olar.  Ölüm  cədvəllərinin  praktiki 



 

525


hesablanmasında  e

x

  kəmiyyəti  aşağıdakı  kimi 

müəyyən edilir:  

x

x

y

y

x

l

L

e

=



f

 

burada L



y

 – ölüm cədvəllərində yaşayanların sayı, 

yaxud 

illik 


yaş 

intervalında 

sağ 

qalma 


funksiyasının orta kəmiyyəti l(x)

Vaxtı uzadılmış (müvəqqəti vaxtı uzadılmış) orta 

gələcək  ömür  uzunluğu  [e

x(u,v)

]  x-yaşa  çatmış 

şəxslərin  u-dən  v-dək  yaş  intervalında  yaşamalı 

olan  orta  illərin  sayına  bərabərdir.  Aşağıdakı 

düsturla hesablanır:  

x

v

v

u

u

v

u

x

l

e

l

e

l

e

=



)

,

(



burada l



x 

– x-il yaşadək sağ qalanların sayı, e



x

 – x-

yaşa 

çatandan 



sonra 

orta 


gələcək 

ömür 


uzunluğudur.  Demoqrafik  statistikada  əmək 

qabiliyyətli 

yaşda 

vaxtı 

uzadılmış 

ömür 


uzunluğunun vacib praktiki əhəmiyyəti var.  

Yaş  intervalında  ömür  uzunluğu  həmin  yaş 

intervalında 

doğulanların 

müəyyən 


cəminin 

yaşamış illərin orta sayına bərabərdir. Bu göstərici 

vaxtı  uzadılmış  orta  gələcək  ömür  uzunluğunun 

xüsusi bir halıdır.  



Gələcək  ömrün  median  uzunluğu  (ehtimal 

olunan  ömür  uzunluğu)  ölüm  cədvəllərində  təsbit 

olunmuş  nəslin  kəsilməsi  ardıcıllığına  müvafiq 

olaraq  gələcək  ömrün  uzunluğuna  görə  hər  hansı 



x-yaşa çatmış şəxslərin bölüşdürülməsi medianına 

bərabərdir.  Bu  göstərici  adətən  v



x

  kimi  ifadə 

olunur. Əgər l

x

 x-yaşadək sağ qalanların sayıdırsa, 

onda  v

x

  kəmiyyəti  l(x+v

x

)=0,5l(x)  nisbətindən 

statistikada  medianın  tapılmasına  aid  standart 

qaydaların  köməyi  ilə  müəyyən  edilir.  Yeni 

doğulanlar  üçün  median  ömür  uzunluğu  – 

doğulanların  yarısının  sağ  qalacağı  yaşdır: 

l

v0

=0,5l

0



Modal ömür uzunluğu (“normal” ömür uzunluğu 



–  az  istifadə  olunan  termindir)  –  ölüm 

cədvəllərində  təsbit  olunmuş  nəslin  kəsilməsi 

ardıcıllığına  müvafiq  olaraq,  yeni  doğulanların 

cəminin  ölüm  yaşları  üzrə  bölüşdürülməsinin 

modasına  bərabərdir;  1  yaşdan  yuxarı  olan 

şəxslərin  ən  ehtimal  olunan  ömür  uzunluğudur. 

Riyaziyyat  göstəricisi  kimi,  onu  x-qiyməti  kimi 

göstərmək  olar,  burada  sağ  qalma  funksiyası  l(x) 

maksimal  sürətlə  azalır  və  ölənlərin  sayı  (d

x

) 

maksimuma  çatır.  Həmin  x-yaşdan  modal  ömür 

uzunluğunadək  olan  intervalın  kəmiyyəti  bu  yaş 

üçün 


gələcək 

ömrün 

modal 

uzunluğuna 

bərabərdir. 

 

ÖYRƏNĐLƏN 

MƏCMU

 

 

statistik 

öyrənməyə 

aid 


olan 

məcmudur. 

Seçmə 

müayinənin  təşkilində  öyrənilən  məcmu  anlayışı, 



baş məcmu  statistik müayinə obyekti oxşardır.    

 

ÖYRƏNMƏ 



ƏYRĐSĐ

 

(marketinqdə) 

– 

firmanın  bazarda  malik  olduğu  paydan  xərc 

səviyyəsinin  nisbi  asılılığını  təsvir  etdirən 

modeldir. Bu asılılıq hiperbolik funksiya ilə təsvir 

edilir  və  bazarın  tutulmasının  (alınmasının) 

marketinq  strategiyasının  əsaslandırılması  hesab 

edilir. 

 

ÖZƏL  MÜƏSSĐSƏ 

–  bir  sahibi  olan 

müəssisədir. Müəssisənin əsas vasitələri, müəssisə 

kapitalı  həmin  sahibə  məxsusdur  və  onun  xüsusi 

mülkiyyətinə əsaslanır. Özəl müəssisənin bir növü 

ailə müəssisəsidir.  

 

ÖZƏL  MÜLKĐYYƏTÇĐ

  –  özəl  bizneslə 

məşğul  olan,  sahibkar,  şəxsi  mülk  sahibi,  özəl 

ticarətçidir. 

 

ÖZƏL  SEKTOR

  –  ölkədə  ev  təsərrüfatlarının 

və özəl firmaların məcmusudur. 

 

ÖZƏLLƏŞDĐRMƏ ÇEKĐ 

– nominal qiymətə 

malik  olan,  dövlətin  müəyyən  məqsədli  qiymətli 

kağızıdır.  Özəlləşdirmənin  ilk  mərhələsində 

təqdim  edənə  bir  sənəd  kimi  tətbiq  olunur. 

Özəlləşdirmə 

çekləri 


müəssisələrin, 

onların 


şöbələrinin,  səhmdar  cəmiyyət  və  birliklərdə, 

dövlətdə 

əmlakın, 

səhm 


və 

payların 

özəlləşdirilməsi 

zamanı 


onların 

ölkə 


vətəndaşlarına 

pulsuz 


keçmə 

mexanizmini 

reallaşdırır. 

Özəlləşdirmə 

çekinin 

fəaliyyət 

müddəti  Azərbaycan  Respublikasında  hökumət 

tərəfindən  həmin  çekin  üzərində  göstərilməklə 

müəyyən edilir. 

 

ÖZÜ  TƏNZĐMLƏNƏN  TƏŞKĐLAT



  –  bu, 

qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçılarının 

könüllü 

birləşməsidir. 

Qeyri-kommersiya 

təşkilatlarının  prinsipləri  ilə  fəaliyyət  göstərirlər. 

Özü  tənzimlənən  təşkilatın  məqsəd  və  vəzifələri 

bazar  iştirakçılarının  peşəkar  fəaliyyəti  üçün 

şərtlərin 

təminatı 

və 

qiymətli 



kağızlarla 

əməliyyatların 

aparılması 

üçün 


qayda 

və 


standartların müəyyənləşdirilməsi hesab edilir. 

 

ÖZÜNÜ 



QEYDƏ 

ALMA

 

– 



əhalinin 

siyahıyaalınması  (müşahidəsi)  keçirilən  zaman 

məlumatların  toplanma  metodudur.  Bu  metoda 

siyahı  vərəqəsində  (sual  vərəqəsində)  cavabı 

qeydiyyatçı  deyil,  sorğu  edilənlərin  özləri  yazır. 

Adətən,  bu  zaman  siyahı  vərəqəsi  ailəyə  (ev 

təsərrüfatına) tutulur və cavabları yazmaq vəzifəsi 

ailənin  böyük  üzvlərindən  birinin  çox  vaxt  ailə 



 

526 


başçısının 

üzərinə 


qoyulur. 

Qeydiyyatçılar 

əvvəlcə  siyahı  vərəqələrini  paylayır,  sonra  isə 

doldurulmuşları  yığır,  bəzən  poçtla  da  göndərilir 

(ABŞ,  1970,  1980).  Özünü  hesaba  alma  metodu 

siyahıyaalma proqramının suallarının və cavabları 

yazmaq üçün göstərişlərin sadə və dəqiq ifadəsini 

tələb  edir.  Bu  metod  XIX  əsrin  ikinci  yarısından 

Qərbi  Avropa  ölkələrində  keçirilən  əhalinin 

siyahıyaalmalarında  tətbiq  edilməyə  başlamışdı. 

Müasir  şəraitdə  qeydə  hesaba  alma  metodu  kiçik 

miqyaslı  müxtəlif  sosioloji  tədqiqatlarda  geniş 

tətbiq olunur.  

 

ÖZÜNÜ  SIĞORTA



  –  qeyri-mərkəzləşdirilmiş 

sığortanın 

əsas 

növlərindən 



biridir. 

Bazar 


iqtisadiyyatı  münasibətlərinə  keçiddə  özünü 

sığortanın  sərhədləri  nəzərəçarpacaq  dərəcədə 

genişlənir.  Onun  yeni  modeli  institusional 

vahidlər  tərəfindən  yaradılan  mülkiyyətin  bütün 

növlərinə  -  dövlət,  səhmdar,  xüsusi  və  ya  birgə 

növlərinə aid olan risk fonduna çevrilir. 

Bəzən sığorta şirkətləri sığorta pulu yaradırlar və 

bu  müəyyən  risklərin  birgə  sığortası  üçün  sığorta 

şirkətlərinin  birləşməsidir.  Sığorta  pulu  əsasən 

sığortaya iri  və  təhlükəli risklərin  qəbulu  zamanı, 

həmçinin  iri  sığorta  hadisələrinin  baş  verəcəyi 

yüksək  ehtimallarda  yaradılır.  Qəbul  edən sığorta 

şirkəti  ümumi  hesabdan  və  ya  ümumi  xeyrə  belə 

risklərin yenidən sığortasını həyata keçirə bilər. 

 

ÖZÜNÜSAYMA

  –  əhalinin  siyahıyaalınması 

(müayinəsi)  keçirilməsində  məlumat  toplama 

metodudur. Bu metodla siyahıyaalma vərəqəsində 

(sorğu  vərəqəsində)  cavabları  qeydiyyatçılar 

deyil,  sorğu  olunanların  özləri  yazırlar.  Adətən, 

bununla  yanaşı,  siyahıyaalma  vərəqəsi  ailə  (ev 

təsərrüfatı) 

üçün 


tərtib 

edilir 


və 

onların 


cavablandırılması  ailənin yaşlı üzvlərindən birinə 

həvalə edilir. Qeydiyyatçılar əvvəlcə siyahıyaalma 

vərəqələrini paylayır, sonra isə onları doldurulmuş 

şəkildə toplayırlar (sorğu  vərəqələri poçt vasitəsi 

ilə 

də 


göndərilir). 

Özünüsayma 

metodu 

siyahıyaalma  proqramının  suallarının  sadə  və 



dəqiq  formalaşdırılmasını  və  cavabların  necə 

yazılması  haqqında  ətraflı  izah  tələb  edir.  Sorğu 

vərəqəsi  nisbətən  sadə  proqram  şəklində  tətbiq 

edilir və əhalinin kifayət qədər hazırlıqlı olmasını 

tələb  edir.  Özünüsayma  müasir  şəraitdə  çox  da 

böyük  olmayan  müxtəlif  kiçik  miqyaslı  sosial 

müayinələrdə də tətbiq edilir. 


 

527


-P-

Paaşe indeksi .............................................. 529 

Paket ........................................................... 529 

Paket işləmə rejimi ..................................... 529 

Pansion ....................................................... 529 

Paralel proqramlaşdırma ............................ 529 

Parametrlərin qiymətləndirilməsi ............... 529 

Pareto qanunu ............................................. 529 

Paritet ......................................................... 529 

Partnyor ...................................................... 529 

Partnyorluq ................................................. 529 

Passivlər ..................................................... 529 

Patent .......................................................... 530 

Patent hüququ ............................................. 530 

Patent qabiliyyəti........................................ 530 

Patent lisenziyası ........................................ 530 

Patent müvəkkili ........................................ 530 

Patent pulu.................................................. 530 

Patent rüsumu ............................................. 530 

Patent sahibi ............................................... 531 

Patent təmizliyi .......................................... 531 

Patentin pozulması ..................................... 531 

Patrilokal nikah .......................................... 531 

Pay .............................................................. 531 

Payevski metodu ........................................ 531 

Paylanmış gecikmə .................................... 531 

Paylı investisiya fondları ............................ 531 

Pensiya fondları.......................................... 531 

Pensiya fondlarında ev təsərrüfatları 

aktivlərinin xalis dəyəri .............................. 531 

Pensiya fondlarında ev təsərrüfatlarının 

aktivlərinə əlavələr ..................................... 531 

Pensiya fondlarında ev təsərrüfatlarının 

aktivlərinin xalis dəyərinin azalması.......... 532 

Pensiya fondlarında ev təsərrüfatlarının 

aktivlərinin xalis dəyərinin dəyişməsinə dü-

zəliş ............................................................ 532 

Pensiya təminatı ......................................... 532 

Pensiya yaşı ................................................ 532 

Pensiyaların ödənilməsi üzrə xərclərin 

nəzərdə tutulması ....................................... 533 

Perinatal dövr ............................................. 533 

Perinatal ölüm ............................................ 533 

Perinatal ölüm haqqında tibbi       

şəhadətnamə ............................................... 533 

Peşə ............................................................ 534 

Peşə xəstəliyi statistikası ............................ 534 

Peşə ölümü ................................................. 534 

Peşəkar teatr ............................................... 534 

Pərakəndə qiymət ....................................... 534 

Pərakəndə satış mağazaları üçün ticarət 

sahələrinin kateqoriyaları ........................... 534 

Pərakəndə satış ticarəti .............................. 535 

Pərakəndə ticarət ........................................ 535 

Pərakəndə ticarət dövriyyəsi ...................... 535 

Pərakəndə ticarət mağazalarının sayı ......... 535 

Pərakəndə ticarət: tədarükçülərin əsas 

bölmələri .................................................... 535 

Pərakəndə ticarətin növləri ........................ 535 

Pərakəndə ticarətin yerli vahidləri ............. 535 

Piksel.......................................................... 535 

Planlar-qrafiklər ......................................... 535 

Poçt göndərişləri ........................................ 536 

Poçt və digər müştərilərdən birbaşa qəbul 

xidmətləri ................................................... 536 

Poçtla malların satılması ............................ 536 

Podrat sövdələşməsi ................................... 536 

Podrat təşkilatların registri ......................... 536 

Podratçı ...................................................... 536 

Populyasionistika ....................................... 536 

Porter modeli ............................................. 537 

Postnatal ölüm ........................................... 537 

Potensial demoqrafiya ............................... 537 

Preferensialların ümumiləşdirilmiş        

sistemi  ....................................................... 537 

Preferensiya ............................................... 538 

Prenatal ölüm ............................................. 538 

Problemin həllinə yönəldilmiş kompleks .. 538 

Proqnoz ...................................................... 538 

Proqnoz xətası ............................................ 538 

Proqnozların sintezi ................................... 538 

Proqnozu qabaqlama dövrü ....................... 538 

Proqnozun dəqiqliyi ................................... 538 

Proqnozun etibarlılığı ................................ 539 

Proqnozun təhlili ........................................ 539 

Proqnozun verifikasiyası ........................... 539 

Proqram nəzarəti ........................................ 539 

Proqram təminatı ....................................... 539 

Proqram təminatı dəsti ............................... 539 

Proqram təminatına investisiya       

qoyuluşları ................................................. 540 

Proqram təminatına qoyulan ümumi 

investisiyalar .............................................. 540 

Proqram təminatının düzlüyü .................... 540 

Proqram təminatının etibarlılığı ................. 540 

Proqramların dövrələri ............................... 540 

Proqramların generatoru ............................ 540 

Proqramların sazlanması ............................ 540 

Proqramların seqmentləşdirilməsi ............. 540 

Proqramların translyasiyası ....................... 540 

Proqramlaşdırma ........................................ 540 

Proqramlaşdırma dili ................................. 541 

Proqramlaşdırma xətası ............................. 541 


 

528 


Proqramlaşdırma sistemi ............................ 541 

Proqramlı turizm ........................................ 541 

Prosessor .................................................... 541 

Protogenetik interval .................................. 541 

Provayder ................................................... 541 

Pul .............................................................. 541 

Pul  vasitələri .............................................. 541 

Pul aqreqatı ................................................ 541 

Pul baratları ................................................ 542 

Pul bazarı.................................................... 542 

Pul bazası ................................................... 542 

Pul formasında transferlər .......................... 542 

Pul islahatı .................................................. 542 

Pul kütləsi ................................................... 542 

Pul kütləsi aqreqatları................................. 542 

Pul multiplikatoru ...................................... 542 

Pul nəzəriyyəsi ........................................... 543 

Pul sistemi .................................................. 543 

Pul standartı................................................ 543 

Pul tədavülü................................................ 543 

Pul tədavülü qanunu ................................... 543 

Pul tədavülünün sürəti ................................ 543 

Pul vahidi ................................................... 543 

Pul və kvazipul vasitələri ........................... 543 

Pul və natura formasında transfer .............. 544 

Pul yığımı ................................................... 544 

Pulun emissiyası ......................................... 544 

Pulun kəmiyyət nəzəriyyəsi ....................... 544 



 

529


PAAŞE  ĐNDEKSĐ

  –  dəyişkən  əmtəə  dəsti 

(səbəti)  əsasında  hesablanan  qiymət  səviyyəsi 

göstəricisidir.  O,  ümumi  milli  məhsul  deflyatoru 

adı altında daha geniş tanınır. 



=

q

p

q

p

J

P

1

0



1

1

 



 

PAKET

  -  müəyyən  edilmiş  ölçüdə  olan  və  tam 

vəziyyətdə  şəbəkəyə  ötürülən  maksimum  həcmi 

olan informasiya (bit) qrupudur. Həcmi çox böyük 

olan  məlumatlar  hissələrə  bölünür  və  bir  neçə 

qovluq (paket) şəklində verilir. 

 

PAKET  ĐŞLƏMƏ  REJĐMĐ

  –  elektron 

hesablama  maşınlarında  (EHM)  informasiyanın 

işlənməsi prosesinin təşkili növüdür və bu zaman 

müəyyən sayda məsələlər birləşərək giriş paketini 

əmələ  gətirir.

 

Bu  halda  istifadəçilərin  EHM-ə 



birbaşa  girişi  olmur.  Operator  əvvəlcədən 

əməliyyat  sisteminin  köməyi  ilə  məsələləri  xarici 

daşıyıcılara yığmaqla, paketi formalaşdırır.  



 

PANSĐON

  -  turpaketin  tərkibinə  turistin 

yerləşdirilmə  və  gündə  3  dəfə  yemək  xərcləri  də 

əlavə edilməklə göstərilən xidmətdir. 

 

PARALEL 

PROQRAMLAŞDIRMA

 

proqramların  yaradılması  prosesinin  təsviri  üçün 

istifadə edilir.  

 

PARAMETRLƏRĐN 

QĐYMƏTLƏNDĐ-

RĐLMƏSĐ

 – modelin optimal olması məqsədinə 

imkan  verən,  model  haqqında  informasiya 

olmadıqda 

onların 


parametrlərin 

həqiqi 


qiymətlərinə  yaxınlığına  zəmanət  verən  statistik 

üsulların  tətbiqidir.  Ən  çox  istifadə  olunan 

metodlar an metodu, maksimal həqiqətə uyğun və 

ən  kiçik  kvadratlar  metodu  hesab  edilir.  Bu 

metodlar  x

1

,  x



2

,  ......,  x

təsadüfi  seçməsi  üzrə  X 



baş 

məcmusunda 

nöqtələr 

parametrinin 

qiymətləndirilməsinə  imkan  verir  ki,  x  ümumi 

halda özündə k-ölçülü vektoru əks etdirir. 

Həmçinin, 

interval 

qiymətləndirmənin 

tapılmasının  statistik  modelindən  də  istifadə 

olunur  ki,  qiymətləndirilən  parametrlərin  güman 

edilən  ehtimalı  verilən  intervalın  (məsafənin) 

daxilində yerləşir. 



 

PARETO 

QANUNU

 

(marketinqdə) 

-    


istehlakçıların  kiçik  hissəsinin  qeyri-mütənasib 

olaraq  əmtəənin  böyük  hissəsinə  tələb  irəli 

sürdükləri  vaxt,  marketinq  fəaliyyətində  tez-tez 

təzahür  edən  qanunauyğunluqdur.  Bu  qanun 

həmçinin “20-80 qaydası” adını daşıyır. 

 

PARĐTET

 (latınca “paritas” – bərabərlikdir) – 

1)  tərəflərin  bərabər  təmsilçiliyi  prinsipidir,  eyni 

vəziyyətdə  olması,  hüquq  bərabərliyidir;  2)  ya 

verilmiş pul vahidini (valyuta ilə və sikkə ilə) əks 

etdirən  qızılın  miqdarına  görə,  ya  da  onların 

alıcılıq  qabiliyyətinə  görə  müxtəlif  ölkələrin  pul 

vahidləri arasında nisbi qarşılıqlı münasibətdir; 3) 

qiymətli  kağızların  nominal  dəyərinə  ekvivalent 

qiymətdir.  Đstiqraz  vərəqələri  üzrə  əməliyyatların 

aparılmasında  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  Belə 

ki, ödəmə riskinin göstəricisi hesab edilir.  

 


Yüklə 17,41 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   131   132   133   134   135   136   137   138   ...   182




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin