A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ALQORİTMİK DİL
- ALQORİTMİN BLOK-SXEMİ
- ALQORİTMLƏŞDİRMƏ
- AMBULATORİYA XƏSTƏSİNİN TİBBİ KARTI
- AMBULATORİYA-POLİKLİNİKA MÜ- ƏSSİSƏLƏRİNİN GÜCÜ
- AMBULATOR- POLİKLİNİKA (MÜALİ- CƏXANA) MÜƏSSİSƏLƏR İ
- AMİLLƏRİN TƏSİRİNİN İNDEKS TƏHLİLİ
- AMORTİZASİYA – (I)
- AMORTİZASİYA AYIRMALARI – (I)
- AMORTİZASİYA FONDU
- AMORTİZASİYA PLANI
- AMORTİZASİYANIN İNDEKSLƏŞDİ- RİLMƏSİ
- ANA ÖLÜMÜ
|
ALINMIŞ QUDVİLL – işgüzar əlaqələrin və etibarın şərti dəyəridir. Fəaliyyətdə olan firma kimi, mü
əssisəyə görə ödənilən dəyərlə, onun passivl
ərinin məbləği çıxılmaqla, bütün aktivl
ərinin məbləği arasındakı fərq kimi tapılır. Buna gör
ə də, qudvillin dəyərinə sərbəst aktiv kimi ayrılmayan hər şey daxil edilir. Bunlar uzun müdd ətli perspektivdə müəssisəyə gəlir gətirir. ALIŞ (TƏDARÜK) ÜZRƏ BİRLİYƏ DAXİL OLMA – birlik üzvl ərinə mal gönd ərənə daha əlverişli şəraitdə maliyyə faydasını təmin edən müqavilə hüququ almaq imkanı verir. ALIŞ QİYMƏTİ – artıq ödənilmiş qiymətlərə t əsadüfi xərclərin əlavə edilməsi yolu ilə hesablanır. ALIŞ VƏ TƏKRAR SATIŞ ÜZRƏ FƏALİYYƏTDƏN DÖVRİYYƏ – vahidin öz adına və özünün şəxsi hesabına alınmış və 24
d əyişilmədən və ya topdansatış və pərakəndə satış ticar əti müəssisələrində olduğu kimi,
markalan dıqdan, qablaşdırdıqdan və büküldükən sonra t əkrar satılan əmtəələrin həcmidir. Təkrar satış dövriyyəsi aşağıdakı şəkildə bölünə bilər: - dig
ər ticarətçilərə, kommersiya istehlakçılarına v ə s. təkrar satış (topdansatış ticarəti) dövriyyəsi; - əhaliyə (ailələrə) və ya kiçik kommersiya istehlakçılarına təkrar satış (pərakəndə satış ticar
əti) dövriyyəsi. ALIŞ VƏ TƏKRAR SATIŞ ÜZRƏ TİCA- RƏT FƏALİYYƏTİNDƏN DÖVRİYYƏ – bu, vahidin alış və təkrar satış üzrə ticarət f əaliyyətindən əldə etdiyi dövriyyənin bir hiss əsidir. Vahidin özünün şəxsi adından və öz hesabına aldığı və alınmış vəziyyətdə və ya əmtəə paylaşdıran ticarət müəssisələrində əldə edilən kimi markalandıqdan, qablaşdırıldıqdan və büküldükd ən sonra təkrar satılan əmtəələrə uyğundur. Bel ə təkrar satışı iki kateqoriyaya bölmək olar: - başqa ticarətçiyə, kommersiya istifadəçilərinə t əkrar satış (topdan ticarət); - ev t əsərrüfatlarına və ya kiçik kommersiya istifad əçilərinə təkrar satış (pərakəndə ticarət). Bu f əaliyyət növləri iqtisadi fəaliyyət növləri t əsnifatının müvafiq bölmələrində t əsnifləşdirilirlər. Bu göstərici əsas və ya qeyri- əsas fəaliyyət növünün nəticəsi olan “Alış və t əkrar satış üzrə ticarət fəaliyyətindən dövriyyə”ni əhatə edir. Bu fəaliyyətin bəzi növləri xidmətin başqa sahələrində və ya emal sənayesində də h əyata keçirilə bilər. ALQORİTM – m əsələnin həll edilməsinə imkan ver ən
əmrlərin (əməliyyatların) ardıcıllığıdır. Alqoritmin xüsusiyyətləri: determinl əşdirmə - ilkin məlumatların toplanması üçün verilmiş tapşırıqların alınan nəticələrinin birm
ənalılığı; kütləvilik – ilkin məlumatların müxt
əlif variantlarda tətbiq olunma imkanı; n əticəlilik – son saylı addımlar vasitəsilə nəticənin aydın şəkildə alınması; diskretlilik – hər birində n əticə almaq imkanı olan ardıcıl addımlara bölünm ədən ibarətdir. Alqoritm Xar əzm şəhərində (indiki Özbəkistanda) yaşamış IX əsrin məşhur özbək riyaziyyatçısı M əhəmməd İbn Musa əl-Xarəzminin adının latın h ərfləri ilə olan “alqoritmi” yazılışı ilə bağlıdır.
əsviri üçün istifad ə olunan və proqramlaşdırma dilinin adətən bir hiss əsi hesab edilən dil və ya işarə etmə sistemidir. Alqoritmik dild ə olan proqram operatorlar v ə verilənlərin təsvirindən ibarətdir. Alqoritmik dilin əsas operatorları – düstur üzrə hesablama, dövrü operator, şərti operator, keçid operatoru v ə çağırış operatoru hesab edilir. Alqoritmik dil birm ənalılığı və müəyyənliyi ilə seçilir.
ardıcıllığının şərti işarələrdən (simvollardan) istifad ə etməklə qrafik təsviridir. ALQORİTMİN MÜRƏKKƏBLİYİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ – k əmiyyət formasında ifadə olunan alqoritm və ya onun işinin keyfiyyət ölçüsüdür. Bu və ya digər m əsələnin həllində alqoritmlərin müqayisəsi m əqsədilə alqoritmlərin təhlili üçün onların nisbi s əmərəliliyi və EHM-də həyata keçirilməsinin qiym ətləndirilməsi lazımdır. Bu zaman hər alqoritm ə onun mürəkkəbliyini xarakterizə edən r əqəm uyğun gəlir: alqoritmdə əməliyyatçıların və əmrlərin sayı, yazıların uzunluğu və s.
– alqoritmin qurulması üçün vacib olan əməliyyatların m əcmusudur. Alqoritmləşdirmə prosesin ə daxildir: daxili prosesin s ərbəst mərhələlərə ayrılması, hər mərhələnin mahiyyətinin formal yazılışı, ayrılmış mərhələlərin yerinə yetirilmə ardıcıllığının müəyyənləşdirilməsi, alqoritmin düzgünlüyünün yoxlanması. Alqoritmləşdirmə n əticəsində əməliyyatlar ardıcıl
şəkildə sisteml
əşdirilir.
– dig ər proqramların bir hiss əsi olan və giriş məlumatlarının çevik sazlanmasına imkan verən, müəyyən alqoritmi reallaşdıran hesablama maşınlarının proqramıdır. Parametrl ərin müxtəlif qiymətlərində məsələlərin h əlli prosesində bir alqoritmin bir neçə dəfə yerinə yetirilm əsi tələb olunduğu vaxt, onların ümumi h əcminin ixtisara salınması üçün proqramlardan istifad ə olunur.
ə, əvvəllər keçirilmiş v ə hazırda mövcud olan xəstəliklərin siyahısı, profila ktik baxışlara və s. dair məlumatlar olan ilkin tibbi uçot s
tibbi kartı əhalinin sağlamlığı statistikasında, o cüml ədən xəstəliklər statistikasında məlumat m ənbəyi kimi xidmət edir.
əssisənin layih ə sənədində nəzərdə tutulmuş, onun olmadığı halda is ə ambulatoriya-poliklinika müəssisəsinin faktiki yerl əşdiyi sahənin normativ sahə 25
göst əricisinə olan nisbəti ilə müəyyənləşdirilən növb ə ərzində müraciətlərin sayı göstəricisidir. Ambulatoriya-poliklinika mü əssisələrinin gücünün plan göst əricisi, əhaliyə ambulatoriya- poliklinika köm əyi göstərən bütün müalicə- profilaktika mü əssisələri (bölmələri) üçün mü əyyənləşdirilir. AMBULATOR- POLİKLİNİKA (MÜALİ- CƏXANA) MÜƏSSİSƏLƏR İ – əhaliyə müalic
ə-profilaktika xidməti göstərən mü əssisələrdir. Ambulatoriyalar fəaliyyətinin h əcmi və strukturuna görə poliklinikalardan f ərqlənirlər. Ambulatoriyaya qəbul yalnız h əkimlərin əsas ixtisasları üzrə aparılır. Ambulatoriyalar v ə poliklinikalar birləşmiş x əstəxanaların tərkibinə daxil edilir və ya ərazi s əhiyyə orqanlarının icazəsi ilə sərbəst fəaliyyət göst ərə bilir. Müstəqil dövlət və qeyri-dövlət müalic ə-profilaktika müəssisələrinin fəaliyyəti illik hesabatlarında əks olunur. Birləşmiş x əstəxanaların tərkibinə daxil olan ambulator- poliklinika mü əssisələrinin fəaliyyətinin hesabatı is ə xəstəxananın illik hesabatında öz əksini tapır. AMİLLƏRİN TƏSİRİNİN İNDEKS TƏHLİLİ – ayrı-ayrı amillərin mürəkkəb hadis ələrin, yəni əmtəə və xidmətlərin satışının, g əlirlərin, xərclərin, qoyuluşların, maşınların m əhsuldarlığının, əmək haqqı fondunun, ümumi m əhsul yığımının və s. ümumi həcminin d əyişməsinə təsir dərəcəsinin öyrənilməsi üçün indeks metodunun t ətbiqidir. Təhlil dəyişkən t ərkibin ümumi indeksindən onun indeksini təşkil ed ən kəmiyyət nişanələrinin (məhsulun q və ehtiyatların Q) və keyfiyyət göstəricilərinin x (m əhsul və ehtiyat əlamətləri) ayrılması yolu ilə aparılır. Müxtəlif cinsli məhsulların məcmusu üçün ayrılmanın ümumi görünüşü aşağıdakı şəkildə olur:
ameti kemiyyetel vestruktur fizikihecm umihcmi hadisninьm Э Э Э ⋅ =
∑ ∑ = = 0 0 1 1 0 1 x q x q W W Э n = ∑ ∑ 0 0 0 1
q x q , ∑ ∑ 0 1 1 1
q x q
burada q
1 v
ə q 0 – m əhsul və xidmətin hesabat və baza h
əcmidir; x 1 v ə x 0 – m əhsul əlamətləridir (qiym
ət p, maya dəyəri z, əmək tutumu t və s.). Ehtiyatlar (Q) öyr ənildikdə də, oxşar təhlil aparılır. Əgər təhlil ∑
(v ə ya
∑ Q ) c
əminə daxil olan eynicinsli qruplar üzr ə aparılırsa, bu zaman indeks
∑ ∑ = 0 1 q q I q
v ə məhsulun (ehtiyatların) struktur indeksi
= = ∑ ∑ 0 0 0 1 x q x q / ∑ ∑ 0 1 q q
düsturu il ə müəyyənləşdirilir. Struktur indeksi keyfiyy ət göstəricisi x olan göst əricilərin nisbəti vasitəsilə hesablana bilər: =
I ∑ ∑ 0 0 0 1 x q x q / ∑ ∑ 0 1 q q = ∑ ∑ ∑ ∑ ÷ 0 0 0 1 0 1 q x q q x q = 0 . x x erti ÷
Eynicinsli m əhsul qrupu üçün göstəricilərin keyfiyy
ət indeksi orta səviyyənin nisbəti vasitəsilə hesablana bil ər:
= ∑ ∑ 0 1 1 1
q x q / = ∑ ∑ 1 1 q q ∑ ∑ ∑ ∑ ÷ 1 0 1 1 0 1 q x q q x q = = erti x x . 1 ÷
Ümumilikd ə, eynicinsli məhsul qrupu üzrə dolaşıq hadisələrin ümumi həcminin indeksi aşağıdakı sxem üzrə verilə bilər:
,
1 0 1 0 1 0 1 0 0 1 1
x x x q q x x q q x q x q I єerti єerti n ⋅ ⋅ = ⋅ = = ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑
ortaseviyy Э struktura yesi heyatseviy hecm n Э Э Э Э ⋅ ⋅ =
AMORTİZASİYA – (I) əsas kapitalın aşınma- sının pul ifadəsidir. Fəaliyyət prosesində əsas kapital aşınır və tədricən öz dəyərini istehsal olunan m
əhsula keçirir. Əsas kapitalın amortizasiya d əyəri məhsulun maya dəyərinə daxil edilir. M əhsul satıldıqca həmin məbləğlər amortizasiya fondlarında yığılır. Onun əsas t əyinatı kapitalın tam bərpasını təmin etməkdən ibar ətdir. Amortizasiya ayırmalarının məbləğləri amortizasiya fondunda yığılır.
balansın müvafiq maddələri (məsələn, borcun öd ənilməsi) üzrə daxil olan məbləğin mü əyyən dövrdə dönmədən azalmasıdır. 26
(III) - hesabatlarda əsas kapitalın aşınması, yaşı, köhn əlməsi ilə bağlı dəyərinin azalmasını əks etdirilm əsidir.
D əyərin bu azalmasını ölçmək çətin olduğundan, ad ətən, onların amortizasiya xərclərini nəzərdə tutulmuş xidmət müddəti ərzində normal amortizasiya m əbləğinin bölüşdürülməsi əsasında qiym
ətləndirirlər. Amortizasiya ayırmaları müxt
əlif üsullarla hesablana bilinən amortizasiya planı şəklində göstərilir. (IV) - aktivin balans v ə qalıq dəyəri arasındakı f ərqdir. Vəziyyətdən asılı olaraq, ehtiyat və amortizasiya kimi göst ərilir.
əsas kapitalın istifadəsi dövründə aşınmasını b ərpa etmək üçün istehsal olunan məhsula (işə, xidm ətə) keçən, istehsal xərclərinə daxil edilən kapitalın dəyərinin bir hissəsidir. Amortizasiya ayırmaları müəyyənləşdirilmiş norma və əsas kapitalın balans dəyəri əsasında hesablanır. Amortizasiya ayırmaları eyni zamanda vergi qoyulmuş əmlakın
dəyərinin azalmasıdır (kapitallaşdırılmış vergi məbləği səviyyəsində). Amortizasiya ayırmalarının illik məbləği
aşağıdakı kimi hesablanır:
M L I A − = Burada, İ - kapitalın tam ilkin dəyərini, L - kapitalın ləğv dəyərini, M isə kapitaldan istifad
ənin normativ müddətini göstərir. (II) - n əticəsinə bərpa olunmaz kimi baxılmayan s əbəblər nəticəsində mühasibat uçotunda aktivin d əyərinin azalmasının əks etdirilməsidir.
əsas kapitalın sad ə təkrar istehsalı (aşınmanın ödənilməsi) üçün n əzərdə tutulmuş pul vəsaitidir. Amortizasiya ayırmaları hesabına yaradılır. Amortizasiya fondu ikili iqtisadi t əbiətə malikdir. Yəni o, eyni vaxtda əsas fondların itkilərinin ödənilməsi və onların genişləndirilmiş istehsal prosesinə xidmət edir.
– mü əyyən dövrə gör ə əsas kapitalın dəyərinin azalmasını və ayırmaları nəzərdə tutur. Əsas kapitalın istifadə müddəti üçün amortizasiya planı tərtib olunur. Onların qalıq dəyərinin düzgün mü əyyənləşdirilməsi, bu dəyərdən illik hesablamalarda istifad ə edildiyinə görə zəruridir. Amortizasiya planı: - ayrı-ayrı obyektlər; - obyektl ərin kateqoriyaları; - b
avadanlıqlar” maddəsini təşkil edən mövqelərin m əcmusu üzrə tərtib edilə bilər. AMORTİZASİYANIN İNDEKSLƏŞDİ- RİLMƏSİ – inflyasiyanın yüksək artım tempi şəraitində əsas
fondların yenidən
qiym ətləndirilməsinədək olan dövr arasında, əsas fondların təkrar istehsalının həyata keçirilməsi üçün z
əruri amortizasiya ayırmalarının həcminin mü əyyənləşdirilməsinə imkan verən metoddur. Amortizasiyanın indeksləşdirilməsi köhnəlmiş əsas fondların və onların xidmət dövrü normativinin k əmiyyətində əks edilmir. Onun m əqsədi əsas fondların müəyyənləşdirilmiş təkrar istehsal parametrl ərinin dəyişməsi deyil, onların inflyasiya şəraitində reallaşdırılmasını təmin edir.
qiym
ətdən ən yuxarı (pik) və ya ən aşağı həddə q ədər kənarlaşmasıdır. Əgər dinamik sıranın amplitudası getdikcə artırsa (və ya azalırsa), onda bel
ə sıra dəyişən dispersiyaya malikdir.
– bilavasit ə uşaq doğuşu ilə əlaqədar səbəblər üzrə - hamiləliyin, doğuşun ç ətinləşməsindən və doğuşdan sonrakı
ağırlaşmalardan (doğuşdan sonra 6 həftə ərzində) qadınların ölüm hallarının tezliyidir (əmsalıdır). Əsas səbəbləri uşaqlıqdan qan axmalar, hamilə olanların toksikozları, uşaqlıq xaricində olan hamil əlik və s. ibarətdir. Ana ölümü əmsalı ana ö lümü hallarının sayının doğulanların sayına (bəzi hallarda doğuşların sayına) nisbəti kimi hesablanır. Ana ölümü 100 min diri doğulanlara, ÜST n əşrlərində, həmçinin 100 min reproduktiv yaşda olan qadınlara hesablanır. Tibbi statistikada ana ölümü halları iki qrupa ayrılır: bilavasitə tibb bacısı səbəbləri ilə bağlı ölüm və tibb bacısı s əbəbləri ilə qismən bağlı olan ölüm. İkinci halda ölümün s əbəbi bilavasitə tibb bacısı səbəbləri ilə bağlı deyil, lakin hamiləliyin fizioloji təsiri ilə ağırlaşan xəstəlik olur. Ana ölümünün ən yüksək xüsusi ç əkisi ən yüksək nəsil vermə yaşlarına (20– 34 yaş) təsadüf edir. Ən kiçik göstərici – birinci uşaqlar doğanlarda olur; doğuşların sayı artdıqca, o da artır.
hamil
əliyin ağırlaşması səbəbi ilə) və ya hamil
əliyin yanlış aparılması nəticəsində (bədbəxt hadis
ələr və ya əvvəlcədən nəzərdə tutulmamış h ər hansı bir digər səbəbdən) hamiləlik dövründə v ə hamiləliyin vaxtından və harada keçməsindən asılı olmayaraq, doğuş vaxtı, ya da azadolmadan sonra 42 gün ərzində qadınların ölüm hadis
ələrinin sayıdır (hər 100 000 diri doğulana hesablamaqla). Beyn əlxalq xəstəlik təsnifatının X
27
yenid ən baxış nəşrinə uyğun olaraq, doğuşdan s onra uşağın 6 aylığından 1 yaşınadək olan dövrdə baş vermiş ana ölümləri də buraya daxil edilir. Ana ölümü əmsalını eyni bir vaxt dövründə qeydiyyata alınmış (və ya qiymətləndirilmiş) ana ölümünün sayını həmin dövrdə qeydiyyatdan keçmiş (və ya qiymətlər üzrə çıxarılmış) diri doğulanların ümumi sayına bölməklə, alınmış n əticənin 100 000-ə vurulması yolu ilə hesablamaq olar. Bu göst əricini vətəndaş v əziyyətləri aktlarının qeydiyyatı, ev təsərrüfatları müayin ələri və ya xəstəxana müəssisələrindən toplanan m əlumatlara əsaslanaraq hesablamaq olar. Alternativ metodların siyahısına reproduktiv yaşda qadınların bütün ölüm hallarının tədqiqatı (reproduktiv yaşlı qadınların ölüm səbəblərinin t ədqiqatı adlanan), hamilə qadınlar haqqında lonqityud t ədqiqatları və ev təsərrüfatlarının çoxsaylı müayinələrinin aparılması da daxil edilir. Bütün bu metodlar hamil ə qadınların ölümünə dair v
ə ölüm səbəbləri haqqında dəqiq m əlumatlardan asılıdır və belə məlumatları əldə etm ək kifayət qədər çətin olur. Dig ər problem mühüm reprezentativ seçmələrə malik olmaq z ərurətindən ibarətdir ki, bu da m əsrəfləri artırır. Bu halda bacıların sorğusundan istifad ə etməklə, problemi aradan qaldırmaq mümkündür. Bu metodla respondentl ərə 4 sadə sual verilir: onların neçə bacısı yetkinlik yaşına çatm
ışdır, onlardan neçəsi ölmüşdür və ölənlərin iç ərisində hamilə qadınlar olmuşdurmu. Lakin oxşar qiymətləndirmə də müayinə anınadək 10-12 yaşları təşkil edir. Demoqrafik və tibbi-sanitar müayin ələrinin gedişində bacıların sorğusu metodunun birbaşa
tətbiq edilməsində respondentl ərdən ölüm tarixi haqqında məlumat verilm
əsi xahiş olunur ki, bu da müayinəyə başlayan anadək 0-6 yaşlarında olanlar arasında yaxın zamanlaradək aparılmış qiymətləndirmə əsasında hesablamalar aparmağa imkan verir. Ananın ölümünün səbəbləri iki qrupa ayrılır. Qadınların bilavasitə doğuşla əlaqədar ölüm s əbəbləri aşağıdakılar ola bilər: ağırlaşmış hamil əlik (ölüm hamiləlik dövründə, doğuş vaxtı, h əmçinin puerpal dövrdə baş verə bilər); tibbi müdaxil ə, onun olmaması və yaxud düzgün olmayan müalic ə, həmçinin göstərilən s əbəblərdən istənilən birinin nəticəsində baş verən hadis ələr silsiləsi. Doğuşdan əvvəl, doğuş vaxtı və yaxud doğuşdan sonra baş verən qadın ölümünün dolayısı səbəbləri xroniki və inkişaf etmiş x əstəliklər, birbaşa səbəblər isə hamiləliyin özü yox, onun b əzi fizioloji nəticələri ola bilər. Ana ölümü haqqında dərc edilən məlumatlarda həmişə n ə qeyd edildiyini (qeydiyyatdan keçmiş ana ölümü hallarını əks etdirən) dəqiqləşdirmək lazımdır: hamiləlik və doğuşla bilavasitə əlaqədar olan, qeydiyyatdan keçmiş ölüm hallarının sayı və yaxud qeydiyyatdan keçmiş həm bilavasitə, həm d ə dolayı səbəblər nəticəsində ana ölümü hallarının sayını. Ana ölümünün ümumi əmsalının hesablanmasında doğuş zamanı İİV/QİÇS və ya yoluxucu x əstəliklərdən ölən ana ölümlərinin sayı da n əzərə alınır. Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|