A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İŞÇİ HEYƏTİ (tikintid ə)
- İŞÇİ HEYƏTİN ƏMƏYİNİN ÖDƏNİL- MƏSİNƏ SƏRF OLUNAN XƏRCLƏR
- İŞÇİ QÜVVƏSİ BAZARI
- İŞÇİ QÜVVƏSİNƏ ÇƏKİLƏN XƏRC- LƏRDƏN BAŞQA, DİGƏR İSTİSMAR XƏRCLƏRİ
- İŞÇİ QÜVVƏSİNƏ ÇƏKİLƏN ÜMUMİ XƏRCLƏR
- İŞÇİ QÜVVƏSİNİN MÜAYİNƏSİ
- İŞÇİ QÜVVƏSİNİN NÖVBƏLİLİK ƏM- SALI
- İŞÇİ QÜVVƏSİNİN ÜMUMİ DÖVRİY- YƏSİ
- İŞÇİLƏRİN HƏRƏKƏTİ
- İŞÇİLƏRİN İŞİNİN NÖVBƏLİLİK ƏM- SALI
- İŞÇİLƏRİN ORTA GƏLİRİ VƏ ORTA ƏMƏK HAQQI
- İŞÇİLƏRİN ORTA SİYAHI SAYI
- İŞÇİLƏRİN SİYAHI TƏRKİBİNƏ ƏMƏK HAQQI XƏRCLƏRİ
- = siyahı tərkibinin işçilərinə əmək haqqı x ərcləri İŞÇİLƏRİN YERİNİN DOLDURULMASI ƏMSALI
|
İŞÇİ (İŞ) QÜVVƏSİ – bir çox ölk ələrin iqtisadi n əzəriyyəsi və statistikasında iqtisadi fəal əhalidir. İşçi qüvvəsi anlayışı məzmunca əmək ehtiyatları termininə yaxındır. İngilis dilli ədəbiyyatlarda labour, labour force terminl
ərindən; nadir hallarda – manpower (peşə- ixtisas
xarakteristikaları kontekstində) terminind ən istifadə olunur. İş qüvvəsi – iqtisadi n əzəriyyədə insanın işinin fiziki və mənəvi qabiliyy ətinin məcmusu kimi ifadə olunur. İqtisadi ədəbiyyatlarda bu terminlər çox vaxt sinonim anlayışlardır. Demoqrafiya üçün işçi qüvvəsinin ayrı-ayrı yaş- cins xarakteristikaları: kişi və qadın işçi qüvvəsi, əmək qabiliyyətli yaş həddindən kənar işçi qüvv əsi, o cümlədən uşaqlar və yeniyetmələr ən çox maraq doğurur. İki son qrupa aid olan m əlumatlar BƏT tərəfindən onların əməkdə iştirakına qoyulan mövcud məhdudiyyətlərlə əlaqədar işlənilir. İşçi qüvvəsinin dəyəri ilk növbədə ölkənin iqtisadi s əviyyəsindən, onun sənaye cəhətdən inkişafı tarixind ən, ilk növbədə təhsillə, o cümlədən peşəkar biliklərlə müəyyən edilən keyfiyyətindən asılıdır. Lazımi keyfiyyətdə işçi qüvvəsinin çatışmaması istehsal strukturunu mövcud olan işçi qüvv
əsinə uyğun qurulmasına məcbur edə bilər (m əsələn, Böyük Britaniya sənayesi), yaxud iqtisadi böhrana g ətirib çıxara bilər (Portuqaliyalı müt əxəssislərin kütləvi çıxıb getməsindən sonra, Anqola). Q ərb ədəbiyyatında ilkin və ikinci işçi qüvvəsi f ərqləndirilir; əgər ilkin işçi qüvvəsinin daha 334
yüks ək əmək haqqı varsa və sosial cəhətdən nisb ətən yaxşı müdafiə olunursa, ikinci (qadınlar, qocalar, xırda şirkətlərin qulluqçuları) cüzi əmək haqqı və sosial müdafiə ilə xarakterizə olunur, lakin m əhz bu, ikinci işçi qüvvəsi bazarında yüks ək axın olduqda, bir çox ölkələrə işsizliyi aşağı səviyyədə saxlamağa imkan verir.
(tikintid ə) –
h əm əsas, həm də ikinci d
ərəcəli-köməkçi fəaliyyətlə məşğul olan və tikinti m əhsulunun istehsalı ilə bağlı olan funksiyaları birbaşa və ya dolayısı ilə yerinə yetir ən tikinti, quraşdırma və layihə-axtarış t əşkilatlarının işçiləridir.
Tikinti v ə quraşdırma t əşkilatlarının heyəti iş sahələrinə və yerinə yetiril ən istehsal funksiyalarına görə bölünürlər. İşçi heyət say göstəricisi ilə xarakterizə olunur: siyahı sayı (tarixə görə) və orta siyahı sayı (dövrə gör ə).
İŞÇİ HEYƏTİN ƏMƏYİNİN ÖDƏNİL- MƏSİNƏ SƏRF OLUNAN XƏRCLƏR – hesabat dövrü ərzində ödəmə cədvəlinə daxil edil
ən evdə iş görən işçilər də daxil edilməklə, müşahidə olunan vahid tərəfindən özünün daimi v ə müvəqqəti işçilərinə, onlar tərəfindən görülmüş işə görə haqqa xərclənmiş müqavilələr üzrə bütün öd əmələri, mükafatları və natura şəklində öd əmələri əhatə edir. Həmçinin vahid tərəfindən tutulan, işçilərdən tutulan vergilər və sosial sığortaya ayırmalar, habelə sosial sığortaya işverənin məcburi və könüllü üzvlük haqları buraya daxil edilir. Bu göst əricini “İşçi qüvvəsinə x ərclərlə” göstəricisi ilə qarışdırmaq olmaz. İŞÇİ HEYƏTİN KATEQORİYASI – onların yerinə yetirdikləri funksiyalardan asılı olaraq, muzdla işləyənlərin (“Muzdla işləyənlər”ə bax) t
əsnifatıdır. Muzdlu işçiləri qruplara bölüşdürərkən “Məşğulluq təsnifatı”ndan istifadə edilir. Muzdl u işçilər iki qrupa bölünür: fəhlə və qulluqçular. Qulluqçular qrupu aşağıdakı kateqoriyalara ayrılır: rəhbərlər, mütəxəssislər və qulluqçulara aid olan dig ər işçilər. Rəhbərlər - mü əssisənin və onun struktur bölmələrinin r əhbərləri vəzifələrini tutanlar aid edilir. R əhbərlərə, xüsusilə direktor, müdir, baş müt əxəssislər və s. aid edilir. Mütəxəssislər - müh əndis-texniki, iqtisadi və digər işlərlə məşğul olanlar, xüsusil ə aqronomlar, inzibatçılar, mühasibl ər, mühəndislər, normallaşdırma müt əxəssisləri, iqtisadçılar, energetiklər, m əsləhətçi-hüquqşünaslar və s. aid edilir. Qulluqçular - s ənədləşmələrin, uçot və nəzarətin r əsmiləşdirilməsini, təsərrüfat xidmətini həyata keçir ənlər, xüsusilə agentlər, arxiv müdirləri, növb ətçilər, kargüzarlar, kassirlər, katibə- makinaçılar, statistiklər, stenoqraflar, hesablayıcılar, çertyojçular aiddir. F əhlələr - əsasən, fiziki əməklə funksiyasını yerin ə yetirən, birbaşa maddi sərvətlərin yaradılması ilə bilavasitə məşğul olan, maşın, mexanizm v ə istehsalat tikililərini iş vəziyyətində saxlayan şəxslər aid edilir.
əkrar
istehsalın və əmtəədən - “işçi qüvvəsindən” s əmərəli istifadənin təmin edilməsinə yönəldilmiş ictimai münasib ətlər sistemini özündə əks etdirən, bazar iqtisadiyyatının əsas elementidir. Bu, bazar istehsal sferaları və təsərrüfatın sahələri, f əaliyyətin növləri və formaları üzrə işçi qüvv əsinin
bölüşdürülməsi və yenid
ən bölüşdürülməsi mexanizminin funksiyasını yerinə yetirir. İşçi qüvvəsi bazarının əsas elementləri – t ələb və t əklifin
konyunkturasını mü əyyənləşdirən, işçi qüvvəsinin dəyər və qiym ətinə, rəqabətə təsir göstərən tələb və t əklifdir. Tələb bazarda təklif olunan işçi qüvv əsinə və işçi qüvvəsindən istifadə edilməsi üçün, uyğun olaraq, istehsal vasitələri təmin olunmas
ına ictimai tələbatın həcm və strukturunu əks etdirir, iqtisadi fəaliyyətlə məşğulların, h əmçinin vakansiyaların (boş yerlərin) sayı və strukturu il ə xarakterizə olunur. Təklif iş (əmək) qabiliyy əti olan, iş almağa marağı və ehtiyacı olan insanların sayı və tərkibini (cinsi, yaşı, təhsili, peşəsi, ixtisası və digər keyfiyyətlərini) xarakteriz ə edir. Hər bir mövcud anda bu say iqtisadi f əal əhalinin sayı ilə ölçülür. İşçi qüvvəsi bazarının konyunkturası – bu, konkret iqtisadi v əziyyətin, işçi qüvvəsinin qiymətinin və ölkədə əhalinin adambaşına düşən istehlakının s əviyyəsinin təsiri üzrə əmələ gələn işçi qüvvəsinə t ələb və təklifin qarşılıqlı əlaqəsi və nisbətidir. Konyunkturaya bir çox amill ər təsir göstərir. Onlar ümumilikd ə xırda çəkili, işçi artıqlığı və işçi çatışmazlığı ola bilər, həmçinin işçi qüvvəsi bazarında çıxış edən müxtəlif əhali qruplarının qeyri-b ərabər vəziyyətini əks etdirə bilər. T əcrübədə işçi qüvvəsinə tələb və təklifin ümumi v ə strukturunda bərabərliyinə nail olmaq çox ç ətindir.
əmtəə və xidmətlərin alınmasının ümumi həcmi” ilə “alındığı v əziyyətdə yenidən satılması üçün əldə edilmiş əmtəə və xidmətlərin alınmasının ümumi həcmi” arasındakı fərqin ekvivalentidir. Beynəlxalq statistikada bu bölm ə hazırda aşağıdakı iqtisadi funksiyalara uyğun gəlir: - bina v
ə avadanlıqlarla əlaqədar istismar xərcləri; 335
- satış üzrə xərclər; - dig ər istismar xərcləri. İŞÇİ QÜVVƏSİNƏ ÇƏKİLƏN ÜMUMİ XƏRCLƏR - işverənin muzdlu işçiyə çəkdiyi x ərcdir. İşçi qüvvəsinə çəkilən xərclərə muzdla yerin ə yetirilmiş işlərlə bağlı birbaşa əmək haqqı, h ər ödəniş dövründə verilməyən mükafat və xeyriyy ə ödənişləri, qeyri-iş günlərinə görə öd əmələr, işdən çıxarmaya görə pul, natura ilə öd ənişlər kimi birbaşa xərclər daxildir. Həmçinin muzdlu işçilərlə bağlı, işverən tərəfindən haqqın öd ənilməsindən asılı olmayaraq, sosial sığorta üzr ə kollektiv şəkildə qəbul edilmiş konkret və könüllü üzvlük haqları, birbaşa sosial müavinətlər, peşə təhsilinə çəkilən xərclər, alınmış istənilən subsidiyalar çıxılmaqla, məşğulluğa aid olan digər sosial x
ərclər (mədəni və tibbi xidmətlər, n əqliyyat və s. xərclər) və vergilər kimi əlavə x ərclər də daxil edilir.
m əşğulluq problemləri üzrə ev təsərrüfatlarının seçm ə statistik müayinəsidir. Azərbaycanda statistika orqanları tərəfindən 2003-cü ildən keçirilm
əyə başlanmışdır, 15 və yuxarı yaşda olan əhalini əhatə edir; bunun əsasında işsizliyin s əviyyəsi və tərkibi, iqtisadi fəal və məşğul əhali haqqında məlumatlar hazırlanır.
SALI – mü əssisənin mövcud növbəli iş rejimində saya gör ə daha çox işçi olan növbəyə hesablamaqla faktiki iş növbələrinin orta sayının nisbi göst əricisidir. Faktiki bir məşğul işçinin iş yerind
ən istifadəsini xarakterizə edir. Müəyyən tarix
ə bütün növbələrdə məşğul işçilərin sayının, növb
ədə sayına görə daha çox məşğul işçilərin sayına nisbəti ilə müəyyən edilir. Vaxt müddəti ərzində işçi qüvvəsinin növbəlilik əmsalı bütün növb
ələrdə işlənmiş adam-günlərin sayının növb
ədə miqdarına görə daha çox işlənmiş adam- günl
ərin sayına bölməklə hesablanır. Əgər ən böyük növb ədə bütün iş yerləri doldurulmuşsa (yükl
ənmişsə), onda ən böyük növbəyə hesablanmaqla, hesablanmış işçi qüvvəsinin növb əlilik əmsalı iş yerlərindən istifadəni dəqiq əks etdirir. Əgər bütün iş yerləri doldurulmamışsa, onda iş yerlərinin (işlənmiş adam-günlərin) sayının iş yerlərinin (adam-yerlərin) sayı daha çox olan növb əyə bölünməsi ilə fasiləsizlik (iş yerl
ərindən istifadə) əmsalı müəyyən edilir. Növb
əlilik əmsalını müəssisənin iş rejimi üzrə növb
ələrin sayı ilə müqayisə etmək lazımdır, yəni növb əlilik rejimindən istifadə əmsalını növbəlilik əmsalını verilmiş müəssisə üçün mü
(m əsələn, üç növbəyə) bölmək yolu ilə hesablamaq lazımdır. Növb
ə rejimindən istifadə əmsalının və fasil
əsizlik əmsalının hasili iki amilin (növbə rejimind
ən istifadənin və ən çox doldurulmuş (yükl
ənmiş) növbədə iş yerlərindən istifadənin) t əsirini əks etdirən iş yerlərindən istifadənin inteqral əmsalını verir.
(AZALMA) İNDEKSİ – baxılan dövrün sonuna işçilərin sayının onların bu dövrün əvvəlinə olan sayına nisbəti ilə hesablanır.
ərəkətin intensivliyini əks etdirir və ba xılan dövr ərzində bütün işə götürülənlərin və işdən çıxanların cəminin bu dövrdə işləyənlərin orta sayına nisbəti kimi müəyyənləşdirilir.
işçilərin işə q əbulu və işdən azad edilməsi nəticəsində işçilərin siyahı sayının (“İşçilərin siyahı sayı”na bax) d əyişməsidir. Hesabat dövrü üzrə işçilərin h ərəkəti balans şəklində verilə bilər: hesabat dövrünün əvvəlinə işçilərin siyahı sayı üstə gəl hesabat dövründ ə işə qəbul edilənlərin sayı, çıxılsın hesabat dövründə işdən azad edilənlərin say
ı, bərabərdir hesabat dövrünün sonuna olan işçilərin sayına. İşçilərin hərəkəti kadrların dövriyy əsi və daimiliyi (“Kadrların daimiliyi əmsalı”na bax) göstəriciləri ilə xarakterizə olunur.
İŞÇİLƏRİN İŞİNİN NÖVBƏLİLİK ƏM- SALI – orta hesabla bir işçiyə düşən iş növb əsinin faktiki sayıdır. İşçilərin işinin növb əlilik əmsalı müəyyən tarixə işə çıxmış bütün işçilərin sayının bu tarixə növbədə ən çox məşğul olan
işçilərin sayına
nisbəti kimi mü əyyənləşdirilir. Vaxtın hər hansı bir dövrü ərzində işçilərin işinin növbəlilik əmsalı bu dövrd
ə bütün növbələrdə işlənmiş adam-günlərin sayının, bu dövr ərzində növbədə daha çox işləmişlərin sayı üzrə işlənmiş adam-günlərin sayına bölünməsi ilə hesablanır.
əssisə, təşkilat və idar ələrin işçinin istehlakına verilən, bir muzdlu işçiyə hesablanmış vəsaitin orta kəmiyyətidir. İstehlaka yönəldilən vəsaitə pul və natura şəklində aşağıdakı ödəmələr daxil edilir: əmək haqqının öd ənilməsinə sərf olunan xərclər; pul ödəmələri v ə mükafatlar; dividentlər; əmək kollektivinin s əhmləri üzrə və müəssisənin, idarənin, təşkilatın 336
mülkünd əki əmək kollektivinin əmanətlərindən öd ənən faizlər. İşçilərin orta əmək haqları əmək haqqı fondlarına, il
ərzində işin yekunları üzrə mükafatlara və bird
əfəlik mükafatlara görə hesablanır.
– hesabat dövründ
ə (ay, rüb, ilin əvvəlindən, il) işçilərin orta sayıdır. İşçilərin orta siyahı sayını mü əyyənləşdirmək üçün işçilərin siyahı sayından aşağıdakılar çıxarılır: hamiləliyə və doğuşa görə m əzuniyyətdə v ə uşağa qulluğa görə
m əzuniyyətdə olan qadınlar: təhsil mü əssisələrində təhsil alan və əmək haqqı saxlanılmadan məzuniyyətdə olan işçilər. Natamam iş vaxtına işə qəbul edilmiş işçilər faktiki işləmiş vaxta mütənasib olaraq nəzərə alınır. Hesabat ayında işçilərin orta siyahı sayı tabel uçotunun m əlumatları üzrə ayın hər bir t əqvim gününün işçilərinin siyahı sayının t ərkibinin toplanması və alınmış yekunun ayın t əqvim günlərinin sayına bölünməsi yolu ilə hesablanır. Rüb, ilin əvvəlindən və ilə görə işçilərin orta siyahı sayı hesabat dövrünə daxil olan bütün aylar üzr ə işçilərin orta siyahı sayının toplanması və alınmış yekunun ayların sayına bölünm
əsi yolu ilə hesablanır. Əgər müəssisə ili tam işləməmişsə (işin mövsümi xarakteri və ya yeni istifad əyə verilməsi ilə əlaqədar olaraq), onda işçilərin orta siyahı sayı müəssisənin işlədiyi bütün aylar üzr ə işçilərin orta siyahı sayının toplanması və alınmış yekunun 12-yə bölünməsi yolu il ə müəyyən edilir. İŞÇİLƏRİN SİYAHI SAYI –
bağlanmış əmək müqavilələrinə (sazişlərinə) uyğun olaraq, daimi, mövsümi v ə müvəqqəti işə götürülmüş mü əssisələrin (idarələrin, təşkilatların) bütün işçilərinin sayıdır. Natamam iş vaxtı, həmçinin evdə işləri yerinə yetirm ək üçün (evdə işləyən işçilər) işə qəbul edil ən işçilər siyahı sayında tam vahid kimi nəzərə alınırlar. Əmək üzrə rəsmi statistika müşahidələri aparılarkən, siyahı işçilərinin sayı müəyyən tarixə göst ərilir, məsələn, hesabat dövrünün birinci və axırıncı tarixinə. İşçilərin siyahı sayı özündə həm faktiki işləyənləri, həm də hər hansı səbəblərə görə işdə olmayanları, yəni xidməti ezamiyyətləri; illik və əlavə məzuniyyətlər; xəstəliklər; hamiləliyə və doğuşa görə məzuniyyətləri və uşağa qulluğa görə əlavə məzuniyyətləri; təhsil müəssisələrində oxumaq; r əhbərliyin icazəsi ilə dövlət və ictimai v əzifələrin yerinə yetirilməsi; proqul və digər işdə olmayanları birləşdirir. İşçilərin siyahı sayına əvəzedicilər, həmçinin mülki müqavil ə bağlamış və ya əmək müqaviləsi bağlamadan haqq (qonorar) alan şəxslər daxil edilmirl
ər.
SİYAHI TƏRKİBİNƏ ƏMƏK HAQQI XƏRCLƏRİ – hesabat dövrü
ərzində işçilərin yerinə yetirdiyi işin əvəzinə muzdlu işçiyə (daimi və ya müvəqqəti işçilərə və ya qulluqçulara, həmçinin evdə iş gör
ənlərə) işverənin ödədiyi pul və ya natura formasında haqdır (muzddur). Siyahı tərkibinin işçilərinə əmək haqqı xərclərinə həmçinin mü əssisə tərəfindən tutulan vergilər və işçilərin sosial sığortaya ayırmaları, həm də işverənlərin sosial sığortaya məcburi və könüllü ayırmaları daxildir. İşçilərin siyahı tərkibinə əmək haqqı xərcləri muzdlu işçilərin əmək haqqının və işverənin sosial sığortaya xərclərinin cəmindən ibarətdir. X ərclərə onların vaxtamuzd və ya işəmuzd əsasda, mü əyyən miqdarda məhsul buraxılışına və ya müv əqqəti yerinə yetirilmiş işə
gör ə öd ənilməsindən və ödəmələrin müntəzəm və ya qeyri-münt əzəm həyata keçirilməsindən asılı olmayaraq, hesabat dövrü ərzində ödənilmiş bütün haqlar (muzdlar) daxildir. X ərclərə xidmət illərinə gör
ə bütün ödəmələr, tutduğu vəzifəyə və yüksək m əhsuldarlığa görə mükafatlar, xeyriyy ə köm
əkləri, on üçüncü əmək haqqı (və oxşar qeyd olunmuş mükafatlar), işdən çıxan işçilərə işdən çıxmağa görə pul, ev kirayə etmə üçün vəsait, n əqliyyat xərcləri, yaşayış səviyyəsinə görə müavin ətlər və ailə müavinətləri, komisyon haqları, peşə təhsili üzrə məşğələlərə getməyə v əsait, normadan artıq işlənmiş və gec
ə saatlarına və s. görə ödəmələr, həmçinin işçilər t ərəfindən alınan və işverən tərəfindən tutulan vergil ər, sosial sığortaya ayırmalar və digər öd əmələr daxil edilir. H əmçinin işverənin sosial sığortaya xərcləri də daxil edilir. Bu x ərclərə qocalığa, xəstəliyə, hamil əliyə, iş bacarığı olmadığına, işsizliyə, peşəkar zədələnməyə və xəstələnməyə, ailə müavin
ətinə, həmçinin digər sxemlərə görə işverənin sosial sığortaya ödəmələri daxildir. Bu x ərclər onların qanunla müəyyənləşdirilməsindən, kollektiv müqavil ələrlə, öz təbiətinə görə sazişlər v ə ya könüllülük əsasında qəbul edilməsindən asılı olmayaraq daxil edilir. İstehsal vahidləri üçün siyahı tərkibinin işçilərinə əmək haqqı xərcləri hesabat dövrü ərzində işə öd ənilmiş xərcləri özündə əks etdirir. Bu xərclərə ezamiyy ət xərclərinin ödənilməsi daxil edilmir. Siyahı tərkibinin işçilərinə əmək haqqı xərcləri aşağıdakı kimi hesablana bilər:
Muzdlu işçilərin əmək haqqı + Sosial sığortaya ödəmələr 337
= siyahı tərkibinin işçilərinə əmək haqqı x ərcləri
ƏMSALI – müxt əlif səbəblər üzrə təşkilatdan çıxmış işçilərin yerinin yeni işə götürülənlərlə doldurulmasını əks etdirir. Müəyyən dövr ərzində işə götürülən işçilərin sayının həmin dövr ərzində işdən çıxmış işçilərin sayına bölünməsi yolu ilə hesablanır.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|