A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev

İRİ  SERİYALI  İSTEHSAL

  –  kütl

əvi 

istehsala  keçid  hesab  olunan  istehsalın  təşkili 

formasıdır.  İri  seriyalı  istehsalda  məmulatların 

buraxılışı uzun dövr ərzində iri partiyalarla həyata 

keçirilir. Ad

ətən,  bu növ müəssisələr  ayrı-ayrı 

m

əmulatların  və  ya  onların  komplektlərinin  əşya 

əlaməti üzrə buraxılışında ixtisaslaşırlar. 

 

İRİ  SUPER-MARKET, BÖYÜK  SAHƏLİ 

TİCARƏT  ZALI  OLAN  PƏRAKƏNDƏ 

SATIŞ  MAĞAZASI

  – 

ərzaq və  qeyri-ərzaq 

mallarının geniş çeşidini təqdim edən, maşın üçün 

d

ayanacağı  olan  və  ayrı-ayrı  ölkələrdə  aşağıdakı 

ölçül

ərdə  ticarət sahəsinə  malik özünəxidmət 

p

ərakəndə satış mağazasıdır: 

- 

Belçika, Danimarka, Fransa, Yunanıstan, İtaliya, 

Lüksemburq, Hollandiya, Portuqaliya, İspaniyada: 

2500 kv.m v

ə ya daha çox; 

-  Almaniyada: 1500 –  4999 kv. m. (Super-

market); 5000 kv.m v

ə  ya daha çox (SB-

Warenhaus); 

-  Birl

əşmiş  Krallıqda  (İngiltərə  və  İrlandiyada): 

2323 kv.m (25000 kv. fut) v

ə  ya daha çox. 

“Superstores (böyük sah

əli ticarət  zalı  olan 

p

ərakəndə  mağazalar)  adlanan  belə  mağazalar 

Avropa super-marketl

əri ilə  müqayisədə  qeyri-

ərzaq mallarının çox kiçik seksiyasına malik olur. 

 

İRİ  UNİVERSAL  MAĞAZA

  –  iri ticar

ət 

sah

əsinə  malik,  alıcılar  üçün  əlverişli  (çox 

hallarda şəhərin mərkəzində) olan, bir dam altında  

v

ə ya bir neçə binada yerləşən, istehlak mallarının 

çox  geniş  və  nisbətən  ciddi  çeşidinə  (xüsusilə 

paltar v

ə ev üçün lazım olan avadanlıqlara) malik 

p

ərakəndə satış ticarəti müəssisəsidir.   

Burada mallar

ın  (və  bəzi xidmətlərin), hər biri 

xüsusil

əşdirilmiş  mağaza  kimi  fəaliyyət göstərən 

bölm

ələrdə  (seksiyalarda) satıcı  və xidmət heyəti 

t

ərəfindən təqdim edilir və satılır. Malların sərbəst 

seçilm

əsi və  özünəxidmətin təşkil  edilməsi 

prinsipl

əri belə mağazalarda get-gedə normal hala 

çevrilir. Özün

əxidmət üsulu, əsasən ərzaq malları 

bölm

ələrində, həmçinin  universamın  özünün 

daxilind

ə  yerləşən super-marketlərdə  (satıcıların 

satdığı  şirniyyat  və  delikates məmulatlar istisna 

olmaqla) t

ətbiq edilir. 

 

İSTEHLAK

  –  (I)  -  t

ələbatın  ödənilməsi 

prosesind

ə  mal və  xidmətlərin istifadə 

edilm

əsidir, təkrar istehsal prosesinin son 

fazasıdır.  İstehlak  aşağıdakılardan  asılı  olaraq 

bölüşdürülür: 

1) 

istehlakın 

ödənilməsi 

xarakterind

ən - istehsal və qeyri-istehsal istehlakı; 

2) istehlak nem

ətlərinin növündən  -  əşya 

formasına  malik  olan  maddi  nemətlər və 

xidm

ətlərin  istehlakı;  3)  istehlakın  ödənməsi 

üsulundan  –  f

ərdi və  kollektiv.  Üzvi  şəkildə 

istehlak istehsalla, bölgü il

ə  və  mübadilə  ilə 

əlaqədardır. İstehsal istehlak üçün həyata keçirilir 

v

ə 

onun s

əviyyəsini və 

strukturunu 

mü

əyyənləşdirir.  İstehlak  da  öz növbəsində 

istehsalın inkişafını stimullaşdırır və ona fəal təsir 

göst

ərir. Statistikada istehlak aşağıdakı bölmələrlə 

t

əmsil olunur: milli hesablar sistemi, həyat 

s

əviyyəsi,  əhali büdcəsi  statistikası,  qiymət 

statistikası, sahələr statistikası. 

(II) - 

əmtəə (uzun və qısa müddətli istifadə üçün) 

v

ə xidmətlərin alınmasına xərclənən, sərəncamda 

qalan g

əlirin (yəni vergilər ödənildikdən sonra 

 

320 

qalan hiss

ə) hissəsidir. Nəticə  etibarı  ilə, 

s

ərəncamda qalan gəlirlə yığım arasındakı fərqdir. 

 

İSTEHLAK  (PƏRAKƏNDƏ)  QİYMƏT-

LƏRİ  VƏ  TARİFLƏRİ

  -  bazarlar, ticar

ət 

mü

əssisələri, pullu xidmət sahələri vasitəsilə 

əhaliyə, habelə  müəssisə  və  təşkilatlara  satılan 

xalq istehlakı mallarının (ərzaq və qeyri-ərzaq) və 

əhaliyə pullu xidmətlərin qiymət və tarifləridir. 

 

İSTEHLAK  BAZARI

  – 

alıcı  kimi  son 

istehlakçının, əhalinin çıxış etdiyi bazardır. 

 

İSTEHLAK  BAZARININ  XİDMƏTLƏR 

TUTUMU

 

– 

bazarın  inkişafının  əsas 

göst

əricisidir. Potensial və  real istehlak 

bazarlarının  xidmətləri bir-birindən fərqlənirlər. 

Potensial  tutum göst

ərilən  xidmət  növünə 

t

ələbatın  ödəmə  qabiliyyəti ilə  müəyyənləşdirilir; 

bazarın real tutumu müəyyən vaxt ərzində həyata 

keçirilmiş 

 

xidmətlərin 

miqdarı 

ilə 

mü

əyyənləşdirilir.  Bazarın  real  tutumunu 

hesablamaq  üçün  aşağıdakı  düsturdan  istifadə 

etm

ək olar: 

R = D – E 

+ İ 

Burada: R – 

bazarın  real  tutumu;  D  –  göstərilən 

xidm

ətlərin dəyəri; E –  xidmətlərin  ixracı;  İ  - 

xidm

ətlərin  idxalıdır.  Hesablama  pul  ifadəsində 

yerin

ə yetirilir. 

 

İSTEHLAK FUNKSİYASI

 – bütövlükd

ə, real 

istehlak  asılılığını  və  ya  ayrı-ayrı  nemətlər 

iste

hlakı  səviyyələrinin gəlirlər səviyyəsindən və 

ya  adambaşına  düşən orta gəlir səviyyəsinə  görə 

asılılığını  ifadə  edən  əlaqədir. Bir qayda olaraq, 

konkret  istehlak  funksiyasının  əsasında,  Engel 

qanunundan  çıxan  asılılıqlar  durur  (  “İstehlaka 

meyl”

ə bax).  

 

İSTEHLAK  XİDMƏTİ  BAZARINDA 

TƏLƏB 

– c

əmiyyət və onun ayrı-ayrı üzvlərinin 

z

əruri pul ehtiyatları ilə təmin olunmuş xidmətlərə 

t

ələbatıdır. İstehlak bazarında tələb əhalinin tədiyə 

qabiliyy

əti ilə müəyyən edilir. Tədiyə qabiliyyətli 

t

ələb – alıcının ödəməyə hazır olduğu və xidmətin 

istehsalçısının  xərclərini ödəyən və  gəlir  əldə 

etm

əsini təmin edən qiymət üzrə xidmətdir.              

T

ələbin  funksiyasının  tipik  növü  –  qiymətdən 

geriy

ə doğru asılılıqdır. Təkrar (ikinci) tələb artıq 

h

əyata keçirilmiş xidmət və malların (tipik misal – 

t

əmir xidmətləri) nəticəsi kimi meydana gəlir. 

 

İSTEHLAK  XİDMƏTİ  BAZARININ 

KONYUNKTURU (VƏZİYYƏTİ)

  –  dövrün 

verilmiş  istənilən  anına  bazarda  və  xidmətlərin 

kommersiya qiym

ətində 

v

əziyyəti 

mü

əyyənləşdirən  müxtəlif  amillərin  (iqtisadi, 

sosial, t

əbii)  qarşılıqlı  əlaqələrinin nəticəsidir. 

Bazar konyunkturunu mü

əyyənləşdirən  əsas 

iqtisadi amill

ər bazarda xidmətlərə tələb və təklif 

v

ə onların əlaqəsi (nisbəti) hesab edilir.  

 

İSTEHLAK  XİDMƏTLƏRİ

  - 

əhalinin  şəxsi 

t

ələbatını  ödəyən, lakin məhsullarda təcəssüm 

olunmayan f

əaliyyətin nəticələridir.  İstehlak 

xidm

ətləri maddi və qeyri-maddi, bazar və qeyri-

bazar xarakterli ola bil

ərlər.  

 

İSTEHLAK XİDMƏTLƏRİ BAZARINDA 

TƏKLİF

  -  optimal f

əaliyyət  şəraitində  pullu 

xidm

ətlərin  bütün  istehsalçıları  -  müəssisə  və 

t

əşkilatlar,  hüquqi  və  fiziki  şəxslər tərəfindən 

əhaliyə  satış  üçün  təklif oluna biləcək pullu 

xidm

ətlərin həcmidir.

 

Əhaliyə 

göst

ərilən 

xidm

ətlər  bazarında  təklif, xidmət sahəsinin 

iqtisadi  potensialından  və  onun istifadə 

d

ərəcəsindən  asılıdır.

 

T

əklif həm də  qiymətlə 

bağlıdır. Tələb funksiyasından fərqli olaraq, təklif 

funksiyası qiymətə nisbətdə artandır.  

 

İSTEHLAK  KOOPERASİYASI

  -  pul v

ə 

material öd

əmələri  hesabına,  özlərinin mal və 

xidm

ətlərə  olan tələbatlarını  ödəmək məqsədi ilə 

nizamnam

əyə  uğun  olaraq  payçıların  (şəriklərin) 

istehlak c

əmiyyətində  könüllü birləşməsidir. 

İstehlak  kooperasiyasının  əmlakı  xüsusi  (ümumi, 

paylı,  müştərək) mülkiyyət hüququ  əsasında 

şəriklərə  məxsusdur.  İstehlak  kooperasiyası 

t

ədarük, ticarət-satış, istehsal, vasitəçilik və  digər 

f

əaliyyətləri həyata keçirir, özünün 

infrastrukturuna malik olur, beyn

əlxalq kooperativ 

h

ərəkatında iştirak edir. 

İstehlak  cəmiyyətləri  hüquqi  şəxsdir, onun ali 

orqanı  -  şəriklərin (və  yaxud onlar tərəfindən 

müv

əkkil edilənlərin)  ümumi  iclasıdır,  seçilmiş 

işçi orqanı - idarə heyətidir. İstehlak cəmiyyətləri 

s

ərbəst olaraq ittifaq və  assosiasiyalarda birləşə 

bil

ərlər. 

 

İSTEHLAK  KOOPERASİYASINA  DA-

XİL  OLMA

  –  mal gönd

ərməyə  əlverişli  şərait 

hüququnun  alınmasını,    kooperativ  üzvlərinin 

onun kapita

lında  iştirakı  şərti ilə, kooperativin 

q

ərarlarının  qəbul edilməsində  iştirakını  əks 

etdirir. 

 

İSTEHLAK  QİYMƏTİ

  – 

satış  qiymətlərinin 

v

ə malın istehlakının istismar dövründə (məsələn, 

texniki xidm

ətlərin dəyəri,  sığortanın  miqdarı, 

vergil

ər və  s.) istifadə  olunması  dəyərinin 

m

əbləğidir.  

 

 

321 

İSTEHLAK  QİYMƏTLƏRİ  İNDEKSİ

  -  

əhali tərəfindən  alınan  əmtəə  və  xidmətlərin 

istehlak s

əbətinin dəyərinin dəyişməsini 

xarakteriz

ə  edən nisbi göstəricidir. Bu göstərici 

mü

əyyən dövr ərzində istehlak edilən malların və 

xidm

ətlərin dəyişməz  qaldığı  şəraitdə  əhalinin 

istehlak x

ərclərinin ümumi məbləğinin 

d

əyişməsini  əks  etdirir.  İQİ-nin  başlıca  təyinatı 

istehlak  mallarının  və  xidmətlərinin qiymət 

dinamikasını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. İQİ 

Laspeyres düsturu il

ə  hesablanır.  İndeksin 

hesablanmasında  ölkənin milli xüsusiyyətlərini 

n

əzərə alan reprezentativ (təmsilçi) mal və xidmət 

qrupları  üzrə  toplanmış  qiymət və  tariflərdən 

istifad

ə  edilir.  İstehlak  qiymətləri indeksi tərtib 

edil

ərkən ev təsərrüfatlarının  büdcə  müayinələri 

əsasında 

bazis 

dövründə 

əhalinin 

mü

əyyənləşdirilən faktiki istehlak xərclərinin 

strukturu ç

əki rolunu oynayır. 

İQİ  istehlak  sektorunda  inflyasiyanın  səviyyəsini 

xarakteriz

ə  edir və  milli hesablar sisteminin 

göst

əricilərinin müəyyənləşdirilməsində  ümumi 

daxili  m

əhsulun son istifadəsinin  ən mühüm 

komponentl

ərindən olan ev təsərrüfatlarının  son 

istehlakına  çəkilən xərclərin sabit qiymətlərlə 

hesablanmasında, eləcə də əhalinin gəlirlərinin və 

əmanətlərinin indeksləşdirilməsində 

istifad

ə 

olunur. 

Qiym

ət haqqında ilkin məlumat bütün indekslərin 

hesablanmasının  bazası  hesab  edilir.  Fərdi 

indeksl

ərin istinad göstəriciləri məhz onun 

əsasında formalaşır.  

İstehlak  malları  və  əhaliyə  göstərilən pullu 

xidm

ətlərin qiymət və  tarifləri indeksinin 

hesablanması 

üçün 

informasiya 

bazası 

mağazaların,  bazarların,  ticarət və  xidmət  sferası 

mü

əssisələrinin məlumatları  hesab  olunur.  Yəni 

qiym

ət və  tariflərin  qeydiyyatı  malların  satıldığı 

v

ə xidmətlərin göstərildiyi yerdə aparılır.  

Müayin

ə sferasına mülkiyyətin bütün növlərindən 

olan ticar

ət və  xidmət müəssisələrində  (dövlət, 

icar

ə, kommersiya, şəxsi ticarət məntəqələri və s., 

şəhər  bazarları  və  yarmarkalar)  satılan  mallar  və 

göst

ərilən xidmətlər daxil edilir. 

Xidm

ət  sferası  üzrə  baza müəssisələrinin 

seçilm

əsi zamanı əhaliyə daha çox çeşiddə xidmət 

göst

ərən müəssisələrə  (məişət evləri, kompleks 

q

əbul məntəqələri), eləcə  də  əhalinin daha çox 

istifad

ə etdiyi, bütün il ərzində fəaliyyət göstərən 

mü

əssisələrə üstünlük verilir. 

Ticar

ət növlərindən  asılı  olmayaraq,  qiymətlərin 

qeydiyyatı  və  qiymət indekslərinin  hesablanması 

h

ər ay aparılır. 

Əhaliyə  göstərilən pullu xidmətlərin  ayrı-ayrı 

növl

ərinin qiymət və  tariflərinin  qeydiyyatı, 

əhaliyə  göstərilən pullu xidmətlərin qiymət və 

tarifl

əri üzərində  müşahidə  bütün mülkiyyət 

növl

ərindən olan xidmət müəssisələrində və fiziki 

şəxslərə xidmət edilən yerlərdə aparılır. 

Qiym

ət və  tariflərin  qeydiyyatı  konkret  təmsilçi 

xidm

əti üzrə  aparılır.  Təmsilçi xidmətlər dəstinə 

əhalinin  əsas kütləsi tərəfindən daha tez-tez 

istifad

ə  olunan xidmətlər daxil edilir. Seçimin 

əsasında  əhalinin  yaşayış  fəaliyyətinin sosial 

şərtlərini təmin edən mühüm xidmətlərin qiymət 

v

ə  tariflərinin dəyişməsi prosesini daha obyektiv 

əks etdirmə prinsipi durur.  

Qiym

ət və  tariflərin  müşahidəsi və  qeydiyyatı 

əhaliyə  göstərilən pullu xidmətlərin  aşağıdakı 

növl

ərinə  əsasən  aparılır:  1)  məişət; 2) mənzil-

kommunal t

əsərrüfatı;  3)  mədəniyyət; 4) pullu 

t

əhsil; 5) sərnişin  nəqliyyatı  və  rabitə; 6) turist-

ekskursiya; 7) s

əhiyyə; 8) sanatoriya-kurort və 

sağlamlıq;  9)  hüquqi  xarakterli  və  bank 

mü

əssisələri; 10) bədən tərbiyəsi və idman. 

Pullu xidm

ətlərin alt sahələrinə  (növlər), sosial 

əhəmiyyətliliyi və  istehlak xarakteri nəzərə 

alınaraq, 

mövcud 

xidmət növünün 

reprezentativliyini t

əmin edən təmsilçi-

xidm

ətlərin nomenklaturası daxil edilir.  

Müşahidə  və  qeydiyyat nəticəsində  qiymət və 

tarifl

ər  haqqında  alınmış  məlumatlardan istehlak 

qiym

ətləri  indeksinin  qurulmasında  və  qiymət 

s

əviyyələrinin təhlilində istifadə edilir.  

 

İSTEHLAK MALLARI

 - bir qayda olaraq, ev 

t

əsərrüfatlarında  şəxsi və  ailə  üçün və  eləcə  də 

xırda  əmtəə  istehsalında  əhali tərəfindən istifadə 

olunan m

əhsullardır.  İstehlak  mallarına  qida 

m

əhsulları;  içki;  paltar,  ayaqqabı,  gön-dəri və 

toxuculuq qalantereyası; mebel; mürəkkəb məişət 

texnikası  malları;  şəxsi istifadə  nəqliyyat 

vasit

ələri; çap məhsulları  və  s.  aiddir.  İstehlak 

malları  həmçinin  uzun müddətli istifadə  üçün 

(mebel, televizor, soyuducu, paltaryuyan maşın və 

s.),  orta müdd

ətli istifadə  üçün  (paltarın, 

ayaqqabıların,  qab-qacağın  və  s. bəzi növləri), 

qısa müddətli istifadə üçün (ətriyyat-kosmetika və 

tütün-t

ənbəki sənayesinin məhsulları, kibrit və s.) 

mallara bölünürl

ər.  İstehlak  mallarının  ümumi 

h

əcmi cari və  müqayisəli qiymətlərlə  dəyər 

ifad

əsində qiymətləndirilirlər. 

 

İSTEHLAK  MALLARI  VƏ  XİDMƏT-

LƏRİ

  –  ev t

əsərrüfatlarının,  ev  təsərrüfatlarına 

xidm

ət göstərən qeyri-kommersiya təşkilatlarının 

v

ə  ya fərdi  ehtiyacların  və  tələbatların  və  yaxud 

c

əmiyyətin üzvlərinin kollektiv tələbatının 

bilavasit

ə  ödənilməsi üçün dövlət təşkilatlarının 

istifad

ə  etdikləri (sistemdə  göstərildiyi kimi, 

g

ələcəkdə  istehsal  emalından  keçmədən) mal və 

xidm

ətlər kimi müəyyənləşdirilir. 

 

 

322 

İSTEHLAK  MALLARININ  PƏRAKƏN-

DƏ SATIŞ QİYMƏTLƏRİ İNDEKSLƏRİ

 

-    baza ilind

ə bütün mülkiyyət formalarında olan 

r

əsmi  qeydiyyatdan  keçmiş  müəssisələrdən baza 

v

ə  hesabat dövrlərinin qiymətləri ilə  əhaliyə 

satılmış bütün əmtəə kütləsinin Laspeyres düsturu 

il

ə  müəyyənləşdirilir: 

∑

∑

⋅

=

0

0

0

1

0

0

q

p

p

p

q

p

I

p

 

P

ərakəndə satış qiymətlərinin indeksləri, tərkibinə 

v

ə  istehlak təyinatına  görə  eyni olan istehlak 

mallarının 

müəyyənləşdirilmiş 

dəstinin 

qiym

ətlərinin hər ay qeydə alınması yolu ilə tərtib 

edilir; mü

əyyənləşdirilmiş  dəst  qruplarından  hər 

birini t

əmsil edən konkret təmsilçi  malları 

bilavasit

ə  qeydiyyat aparan mütəxəssislər (dövlət 

statistika  orqanlarının  işçiləri) yerli istehlak 

bazarının  xüsusiyyətlərini nəzərə  almaqla, 

qiym

ətlərin səviyyəsi üzərində  müşahidələr 

aparmaq üçün seçib ayırırlar.  

Qiym

ətlər üzərində  müşahidə  ölkə  daxilində  - 

rayon v

ə şəhərlərdə həyata keçirilir. 

Müşahidə  şəhərin (mərkəzin)  işgüzar  hissəsində, 

yaşayış  massivlərində,  şəhər kənarında  və  s. 

yerl

əşən istər iri, istər orta, istərsə  də  kiçik 

mağazalarda  aparılır;  onunla  müxtəlif mülkiyyət 

formalarında  olan  (dövlət, bələdiyyə, kommunal, 

qeyri-dövl

ət  –  şəxsi, kooperativ, kommersiya-

komisyon) mağazalar, habelə şəhər bazarları əhatə 

olunur. Müxt

əlif mülkiyyət və  təşkilati-hüquqi 

formalarında  olan  müəssisələr seçilərkən,  onların 

satışın  həcmində  nisbətinə  riayət olunur. 

Qiym

ətlər hər həftə qeydə alınır. 

Əmtəələrin qiymətləri üzərində 

aparılan 

müşahidələr  əsasında  iriləşdirilmiş  qruplar  üzrə 

əmtəələrin qiymətlərinin toplu indeksləri 

hesablanır.  İndekslər hər ay əvvəlki aya, əvvəlki 

ilin  müvafiq  ayına,  ilin  əvvəlindən artan yekunla 

əvvəlki ilin müvafiq dövrünə  və  əvvəlki ilin 

dekabr ayına nisbətən hesablanır. 

İstehlak  mallarının qiymətlərinin  aşağıdakı 

indeksl

əri hesablanır: 

- 

toplu (şəhər bazarları da daxil edilməklə); 

- p

ərakəndə satış; 

- 

şəhər bazarları.  

P

ərakəndə  satış  qiymətlərinin  aylıq  toplu 

indeksl

əri hesablanarkən rekursiv metoddan – 

p

ərakəndə 

əmtəə 

dövriyy

əsinin dəyişən 

strukturundan, y

əni cari ilin müvafiq dövrünün 

qiym

ətlərinə 

çevirm

əklə 

baza dövrünün 

strukturundan istifad

ə edilir. Bu, strukturu hesabat 

qabağı dövrə (aya) daha çox yaxınlaşdırır. Belə ki, 

hesabat 

ayınadək 

başa 

çatmış 

dövrün 

qiym

ətlərinin dəyişməsinin  müxtəlifliyini nəzərə 

alır,  qiymətlərin baza və  zəncirvari metodla 

hesablanmış  toplu  indekslərinə  uyğunsuzluğunu 

praktiki olaraq aradan qaldırmağa imkan verir. 

 

İSTEHLAK  SƏBƏTİ

 

- 

əhalinin həyat 

s

əviyyəsini qiymətləndirmək üçün natural və 

d

əyər ifadəsində  istehlak  mallarının  və 

xidm

ətlərin toplusudur və  ya istifadə  məqsədi ilə 

mal v

ə  xidmətlərin müvafiq qaydada tərtib 

edilmiş  dəstidir.  İstehlak  səbətindən  istehlak 

qiym

ətləri indeksinin  hesablanmasında,  yaşayış 

minimumunun, beyn

əlxalq müqayisələr üçün 

minimum 

v

ə  səmərəli istehlak büdcəsinin 

mü

əyyənləşdirilməsində istifadə olunur. Normativ 

faktiki v

ə kombinə olunmuş istehlak səbəti tətbiq 

edilir.  Normativ  istehlak s

əbəti  əsas  etibarı  ilə 

istehlak qiym

ətləri  indeksinin  hesablanması  üçün 

n

əzərdə tutulmuşdur. Normativ məhsul dəstindən 

h

əmçinin  yaşayış  minimumunun  müəyyən 

edilm

əsində  istifadə  olunur.  Faktiki  istehlak 

s

əbəti  –  ev təsərrüfatları  statistikasının 

m

əlumatlarına  görə  müəyyən edilən,  əhalinin 

müxt

əlif sosial-iqtisadi və gəlir qruplarının mal və 

xidm

ətlərinin faktiki dəstidir.  Əhalinin  müxtəlif 

t

əbəqələrinin sosial müdafiəsi, həyat  şəraitinin 

sabitl

əşməsi və  ya yüksəldilməsi üçün cari və 

perspektiv t

ədbirlərin  işlənib  hazırlanmasında 

istifad

ə  olunur.  Kombinə  olunmuş  istehlak 

s

əbətindən  əsasən  yaşayış  minimumunun, 

minimum v

ə  səmərəli istehlak büdcəsinin 

mü

əyyən edilməsi üçün istifadə olunur. İstehlakın 

inkişafı,  bazarın  mallarla  təchiz edilməsi 

(doldurulması),  yüksək keyfiyyətli  malların 

istehsalının  genişləndirilməsi nəzərə  alınmaqla, 

istehlak s

əbəti təshih (düzəlişlər) edilə bilər.  

İstehlak  qiymətləri indeksinin elmi cəhətdən 

əsaslandırılmış  qaydada  hesablanması,  təmsilçi 

mallar v

ə  təmsilçi xidmətlər üzrə  istehlak 

s

əbətlərinin yaradılmasını tələb edir. Təmsilçi-mal 

(xidm

ət) – bu, müəyyən parametrlərlə və texnoloji 

s

əciyyələrlə 

m

əmulatların 

adlarıdır. 

Bəzi 

ölk

ələrdə  bu cür istehlak səbəti  əhali tərəfindən 

daha çox üstünlük veril

ən müəyyən mallar və 

xidm

ətlər üzrə müəyyən edilir. 

İstehlak  səbəti, bir qayda olaraq, bir neçə 

onluqdan yüz adad

ək (ölkədən  asılı  olaraq) 

ərzaqların  daxil  olan  ərzaq, qeyri-ərzaq və 

xidm

ətlər səbətindən ibarət olur, istehlak səbətinin 

ümumi d

əyərində  onun  payı  ölkənin sosial-

iqtisadi s

əviyyəsini (əks  asılılıq)  və  əhalinin 

müxt

əlif təbəqələrinin və ayrı-ayrı ailələrin həyat 

s

əviyyəsini əks etdirir. 

İstehlak  səbətinin tərkibi və  dəyəri  bütün  inkişaf 

etmiş  ölkələrdə  müntəzəm keçirilən ailələrin 

xüsusi büdc

ə  müşahidələrinin  gedişində  alınmış 

m

əlumatlar  əsasında  (alınmış  malların  yığını, 

onların  qiymətləri və  s. haqda) müəyyən olunur. 

Minimum  istehlak s

əbəti  əhalinin aztəminatlı 

 

323 

t

əbəqələrinin istehlak strukturunu və  xərclərini 

əks etdirir və minimum adlanan normalar əsasında 

qurulur. Minimum istehlak s

əbətinin dəyərini 

hesablamaq üçün 

ən 

ucuz 

malların 

qiym

ətlərindən, yaxud ən  aşağı  gəlirləri olan 

ail

ələrin xərclərindən istifadə  olunur. Minimum 

istehlak s

əbətinin tərkibi və  dəyəri haqda 

m

əlumatlar dövlət  sosial  yardım  proqramlarının 

tutulması üçün tətbiq olunur. 

İstehlak  səbəti  əhalinin müxtəlif təbəqələri üçün 

demoqrafik, t

əbii-iqlim, regional xüsusiyyətlər 

n

əzərə  alınmaqla  formalaşdırılır.  Bir  müddətdən 

sonra onun t

ərkibinə  yenidən  baxılır.  Belə  ki, 

istehsalın strukturunda  və  malların  istehlakında 

n

əzərəçarpacaq dəyişikliklər baş verə bilər.