A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İnnovasiya fəaliyyətinin növündən
- “Birtipli f əaliyyət növü”
|
İNNOVASİYAYA XƏRCLƏR – mü əssisə
(sah ə, region, ölkə) miqyasında yerinə yetirilən müxt əlif növ innovasiya fəaliyyətinin həyata keçirilm əsi ilə əlaqədar olan faktiki xərclərin pul formasında ifadəsidir. İnnovasiya dedikdə texnoloji c əhətdən yeni və təkmilləşdirilmiş m əhsulların tətbiqi və prosesin texnoloji cəhətdən əsaslı surətdə təkmilləşdirilməsi başa düşülür. Ümumi innovasiya x ərclərinin tərkibində statistika cari v ə əsaslı xərcləri öyrənir. Əsas etibaril
ə, məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyəri hesabına həyata keçirilən cari xərclər texnoloji innovasiyanın işlənməsi və tətbiqi ilə məşğul olan işçilərin əmək haqqının ödənilməsi xərcləri; sosial ehtiyac lara ayırmaları və həmçinin innovasiya f əaliyyətinin təmin edilməsi üçün zəruri olan xammalın, materialların, avadanlıqların və s. alınmasına çəkilən, əsaslı xərclərə aid olmayan dig ər xərcləri özündə birləşdirir. Kapital qoyuluşu (uzunmüdd ətli investisiya) özündə texnoloji innovasiyanın işlənməsi və tətbiqi ilə əlaqədar h əyata keçirilən, satış üçün nəzərdə tutulmayan, uzun müdd ətli istifadə (bir ildən yuxarı) üçün qeyri-dövriyy ə aktivlərinin yaradılmasına və miqdarının artırılmasına, həmçinin alınmasına ç əkilən illik xərcləri əks etdirir. Onlar innovasiya f əaliyyətində istifadə üçün zəruri olan maşın, avadanlıq və digər əsas vasitələrin əldə edilməsi, innovasiya f əaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün tikilil
ərin, torpaq sahələrinin və təbiətdən istifadə obyektl
ərinin alınması xərclərindən ibarətdir. Uçot v
ə təhlilin məqsədindən asılı olaraq, innovasiya x ərclərinin ölçülməsində iki yanaşma mövcuddur: il ərzində (başa çatdırılmamışlar da daxil edilm əklə) müəssisədə (sahədə, regionda, ölk
ədə) həyata keçirilən innovasiyalar üzrə, ya da il
ərzində (keçən illərin xərcləri daxil olmaqla, ancaq
başa çatdırılmamış innovasiyalar çıxılmaqla) tətbiq edilən innovasiyalar üzrə. 310
Statistikada göst ərilənlərdən əlavə, innovasiyaya x ərclərin innovasiya fəaliyyətinin növləri və maliyy ələşmə mənbələri üzrə təsnifləşdirilməsi də n əzərdə tutur. İnnovasiya fəaliyyətinin növündən asılı olaraq, yeni məhsulların və texnoloji prosesl
ərin tətbiq edilməsi ilə bağlı elmi-tədqiqat v ə işləmələrə xərclərə; maddiləşdirilməmiş texnologiyalardan-ixtiralardan, s ənaye
nümun ələrindən, faydalı modellərdən istifadə üçün lisenziyaların alınmasına, patent
hüquqlarına, patentsiz lisenziyalara (nou-hau üzrə s ənədləşmə şəklində texnologiyanın, elmi-texniki nailiyy ətlərin nəticələrinin ötürülməsinə razılığa), texnoloji t ərkibli xidmətlərə çəkilən xərclərə; istehsal layih ələşdirmələrinə (“
bax) x
ərclərə; istehsalın hazırlanması vasitələrinə, təşkilinə və işə salınmasına, o cümlədən yeni məhsulların və texnoloji prosesl ərin tələblərinə uyğunlaşdırılmış proqram t əminatına, yeni məhsul və texnoloji prosesl ərin tətbiq edilməsi ilə əlaqədar olaraq hey ətin hazırlanması və yenidən hazırlanmasına (hey ətin ixtisasının artırılmasına çəkilən digər x ərclər istisna olmaqla), nümunə istehsalına və sınağa (elmi tədqiqat və işləmələrə aid olanlardan başqa) xərclərə; yeni və ya təkmilləşdirilmiş m əhsul və ya texnoloji proseslərin tətbiq edilməsi il ə bağlı maşın və avadanlıqların alınmasına x ərclərə; bazarın qabaqcadan öyrənilməsi, m əhsulun müxtəlif bazarlara uyğunlaşması, reklam da daxil olmaqla, yeni m əhsulun bazara çıxarılması üzrə marketinq tədqiqatlarına xərclərə bölünür. Bunlarla yanaşı,
innovasiya m əhsullarının yayılması şəbəkəsinin yaradılmasına xərclər buraya daxil edilmir. İnnovasiyaya xərclər həm də maliyyələşmə m ənbələrinə görə (“Elm və innovasiyaların maliyy ələşmə mənbələri”nə bax) qruplaşdırılır. X ərclərin növü üzrə təsnifləşdirmə cari və əsaslı x ərclərin ayrılmasını nəzərdə tutur. İNSAN İNKİŞAFI İNDEKSİ – insan inkişafının ümumiləşdirici göstəricisidir. İnsan inkişafı adamlar üçün rifah halının yüksəldilməsi prosesi kimi mü əyyənləşdirilir. Amma bu proses t əkcə bir gəlirlə ölçülə bilməz və xüsusi indeks olan – insan inkişafı indeksi təklif edilmişdir. Bu indeks üç göst əricini birləşdirir (əhalinin sayına gör ə ÜDM, savadlılığı və həyatın qarşıdakı davamlılığını) və insan inkişafına kompleks qiym
ət verir. Bu göstərici ilk dəfə 1990-cı ildə BMT-
nin İnkişaf Proqramının tədqiqatçılar qrupu t ərəfindən təklif edilmişdir. İnsan inkişafı indeksi dig ər sosial-iqtisadi göstəriciləri əvəz etmək üçün n əzərdə tutulmamışdır. Belə ki, onlar müxtəlif ölk ələrin vəziyyətinin tam təsvir edilməsi üçün vacibdir. Ümumi insan inkişafı indeksindən başqa, hazırda kişi və qadınlar, müxtəlif etnik və sosial qruplar, r egionlar üçün insan inkişafı indeksi hesablanır və müntəzəm olaraq hesablamaların metodologiyaları təkmilləşdirilir. Hazırda insan inkişafı indeksi özünün iki komponenti əsasında: təhsil və gəlir (əhalinin sayına
görə ÜDM) göst əricilərində modifikasiyalaşdırılmışdır. Orta təhsil ilini nəzərə almaqla, t əhsil göstəricisi əhalinin savadlılığı kimi mü əyyənləşdirilir. Gəlir sahəsində hədd miqyası kimi, əhaliyə düşən ÜDM-nin orta dünya qiym ətindən istifadə edilir. Əgər ölkə ÜDM əhaliyə düşən orta dünya səviyyəsindən yuxarıda yerl
əşirsə, bu zaman əhaliyə düşən gəlirin artımına onun insan inkişafına qoyuluşunun azalması kimi baxılır. İnsan inkişafı indeksində natura və dəyər göst əriciləri birləşir. Bu birləşmə üçün 0-dan 1-ə q ədər şkala tətbiq edilir. Kənarlaşmanın ölçülməsi bu şkala həddində müxtəlif vahidlərdə ölçülmüş göst
əricilərin birləşməsinə, həmçinin k ənarlaşmanın maksimum və
minimum qiym
ətlərinin müəyyənləşdirilməsinə imkan verir. İnsan inkişafı indeksi 0-dan 1-ə qədər olan şkalada hər bir təşkiledici göstərici üçün ekstremal qiym əti müəyyənləşdirir və üç m ərhələdə yaradılır. Birinci
mərhələdə göst
əricilərin kənarlaşması ölkənin üç əsas d əyişkən göstəricisi əsasında müəyyənləşdirilir: qarşıdakı həyatın davamlılığı (X 1 ), t əhsil (X 2 ), h ər bir
əhaliyə düşən ÜDM (loqarifm) (X 3 ). H ər bir göst
ərici üçün ekstremal (maksimum və minimum) qiym ət: qarşıdakı həyatın davamlılığı üçün – 25 v ə 85 yaş; böyüklərin savadlılığı – 0 və 100 faiz; t əhsilin orta müddəti – 0 və 15 il; əhalinin hər nəfərinə düşən ÜDM – 200 və 40 000 ABŞ dolları. 1994-cü ildə gəlirin orta həddi kimi əhalinin hər nəfərinə düşən ÜDM-un orta dünya norması 5120 ABŞ dolları qəbul edilmişdir. Minimum qiym ət son 30 il ərzində müşahidə olunan minimumlar əsasında mü əyyənləşdirilmişdir, maksimum isə 2020-ci ilə proqnozlaşdırılmışdır. Hər il müəyyənləşdirilən, faktiki minimum v ə maksimum qiymətlərlə ekstremal qiym ətlərin təhrif olunmuş nəticələrə g ətirə biləcəyini nəzərə alaraq, o yuxarıda göst ərilənlərlə əvəz olunmuşdur ki, bu da ölkələr arasında və vaxta görə əyani müqayisə aparılmasına imkan verməsidir. Ölkədə insan inkişafı indeksi 0,5-dən aşağı olarsa, bu zaman insan inkişafı aşağı səviyyədə; 0,5-0,8 – orta s əviyyə; 0,8 və yuxarı olduqda isə, insan inkişafı yuxarı səviyyədə hesab edilir. İNSAN İNKİŞAFI KONSEPSİYASI - istehsal, əmtəə və xidmətlərin bölüşdürülməsi m əsələlərinin həlli ilə gəlirlərin əmələ gəlməsinə 311
birbaşa təsir edən, ictimai tərəqqinin son məqsədi kimi qiym ətləndirilən insan bacarığından və imkanlarından istifadənin formalaşdırılması m əsələlərinin həllini özündə birləşdirir. Buna uyğun olaraq, insan inkişafının konseptual sxemi 4
əsas elementin üzərində qurulmuşdur və onlar aşağıdakılardan ibarətdir: - m
m əhsuldarlığını yüksəltməli, gəlirlərin əmələ g əlməsi prosesində fəal iştirak etməli və pullu mükafatlandırılma üçün çalışmalıdırlar. Buna görə d ə, iqtisadi artım, əmək haqqının və məşğulluğun dinamikası insan inkişafını təşkil edən modell
ərdir; - b ərabərlik – ilk əvvəl bütün insanlar bərabər imkanlara m alik olmalıdırlar. İnsanların iqtisadi v ə siyasi həyatda öz imkanlarını həyata keçirməsi v ə bunlardan faydalanması üçün onların cinsi, irqi, milli, sinfi m ənsubiyyəti, yaşayış yeri, firavanlıq səviyyəsi və s. ilə bağlı olan bütün mane
ələr ləğv edilməlidir. - davamlılıq - konsepsiyanın bu elementinin əsasını “insan hüquqlarının universallığı” prinsipi t əşkil edir ki, buna müvafiq olaraq, imkanlardan istifad ə nəinki indiki nəsil üçün, gələcək nəsillər üçün d ə təmin olunmalıdır. Gələcək nəsillər qarşısında borc saxlamamaq üçün bütün növ, fiziki,
insani, ekoloji
kapitalların t əkmilləşdirilməsinin təminatı həyata keçirilm
əlidir. Belə borclar aşağıdakı formalarda ola bil
ər: a) maliyy ə, uzunmüddətli xarici və daxili borclarla şərtləndirilən; b)
nsialının inkişafında investisiyalara laqeydlik; c)
demoqrafik, əhalinin say artımına n əzarətsizliyin davamlılığı (və ya əhalinin uzunmüdd ətli azalmasının miqyası) ilə əlaqədar; ç) ekoloji, t əbii ehtiyatların tükənməsindən və ətraf mühitin çirklənməsindən doğan. İnkişaf imkanlarının indiki və gələcək nəsillər arasında ədalətli bölgüsü, həmçinin hər bir nəslin daxilind
ə hər hansı bir kəsin maraq və tələbatının dig
ərinin maraq və tələbatına qurban verilməməsi d avamlılığa daxildir. Bununla bərabər, bu ədalətlilik imkanların bərabərliyidir. Son n əticələrin bərabərliyi heç də vacib deyil, belə ki, imkanların reallaşdırılması hər bir nəslin öz seçimidir. - imkanların genişləndirilməsi inkişaf insanların yalnız maraqları ilə deyil, həm də şəraitləri ilə h əyata keçirilməlidir. İnsanlar onlarla bağlı q ərarların qəbul edilməsi prosesində və digər prosesl ərdə hər cəhətdən iştirak etməlidirlər. Bazar v ə tənzimlənmə arasındakı münasibət indiki zamanda olduğu
kimi, gələcəkdə d ə
insanların öz ailələrinin, ölkənin və bütövlükdə b əşəriyyətin taleyinə görə olan məsuliyyətinin artırılması deməkdir, xüsusilə nəzərə alsaq ki, insanların müasir bacarığı təbiəti bərpa olunmaz dağıntıya gətirib çıxara bilər. 1990-
cı illərdən başlayaraq, yuxarıdakı elementl ərdən istifadə edilməklə, insan inkişafı haqqında məruzələrdə insan potensialının inkişafı indeksi d ərc olunur. Bu indeks insan inkişafı sah
əsində üç əsas istiqamət üzrə ölkənin əldə etdiyi nailiyy ət göstəricilərini əks etdirir və bunlar aşağıdakılardan ibarətdir: sağlam həyat tərzi əsasında uzun ömürlülük; bilik və həyatın dəyərli s əviyyəsi. Ümumiyy ətlə, insan inkişafı onun potensialının reallaşmasını əks etdirir. İnkişaf - insanlar nəyi ed ə bilər və nəyə nail ola bilərlər, yəni insanların öz h əyatlarında həqiqi seçim etmələri onların imkanlarından və malik olduqları sərbəstlik d ərəcəsindən asılıdır. İNSAN İNKİŞAFININ DAYANIQLILIĞI
– insan konsepsiyasının sürətli inkişafının və davamlı inkişafın son nəticəsidir. İnsan inkişafının daya nıqlığının mahiyyəti həm hazırda, həm də g ələcəkdə inkişafın imkanlarına girişdə b ərabərliyin təmin edilməsindən ibarətdir. Bu anlayış, həmçinin davamlı inkişafın mü əyyənləşdirilməsində olduğu kimi, ekoloji faktoru v ə yoxsulluq problemlərini nəzərə alır. İnsan inkişafının dayanıqlığı yalnız iqtisadi inkişafı tələb etmir, o eyni zamanda onun n əticələrinin ədalətli bölüşdürülməsini, adamların ətraf mühitin bərpa edilməsində cavabdehliyinin artırılmasını tələb edir. Belə inkişaf ilk növbədə yoxsullara, onların həyatına təsir göstərən q ərarların qəbul edilməsində iştirak imkanlarının artırılmasına və təmin edilməsinə yönəldilir. Bu inkişaf adamların, təbiətin inkişafı, iş yerlərinin sayının artırılması və cəmiyyətdə qadınların v əziyyətinin yaxşılaşdırılması üçündür. İnsan inkişafını onun seçiminin genişlənməsi prosesi kimi ifad ə etmək olar. Burada dayanıqlılıq xüsusi
əhəmiyyətə malikdir və insanın və onun potensialının inkişafının əsas əlamətlərindən biri sayılır. Beləliklə, dayanıqlı inkişaf və insan inkişafı konsepsiyası bir çox ümumi mövqeləri və prioritetl əri birləşdirir. Dayanıqlı inkişaf və insan inkişafı konsepsiyası üçün xarakterik olan prinsipial ümumi əsaslar aşağıdakılardan ibar
ətdir: - h
ər iki konsepsiyanın mərkəzində insan durur; - insan inkişafı konsepsiyası çərçivəsində davamlı insan inkişafı nəzəriyyəsinin öz yeri vardır ki, bu da h
ər iki konsepsiya üçün “dayanıqlılıq” m əfhumunun vacibliyini göstərir; 312
- n əsillər arasında və onların daxilində b ərabərliyin olması prinsipial məsələdir; - ekoloji faktor i nsanların həyatını həm yaxşılaşdırmağa, həm də pisləşdirməyə imkan yarada bil ər;
- h ər iki konsepsiyada vacib yeri yoxsulluqla mübariz ə tutur; - insanın sağlamlığı, sağlam yaşayış mühitinin t əminatı məsələləri həll olunmadan nə davamlı inkişaf, nə də insan inkişafı mümkün deyildir; - t
əhsil, xüsusilə də ekoloji təhsil insan inkişafının vacib vasit əsidir; - ekoloji faktor insanın seçim imkanına əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir; - g
əlirlərin, maddi rifahın artması məqsəd deyil, t əmiz ətraf mühitin vacib rol oynadığı insan h əyatının keyfiyyətcə yaxşılaşdırılması vasit əsidir;
- davamlı inkişafda və insan inkişafında əhəmiyyətli rol istehlak modellərinin, istehlakçı davranışlarının dəyişməsidir. Sonrakı insan inkişafına və davamlı inkişafa keçid dünyəvi insan probleml ərini yüngülləşdirmədən və həll etm
ədən mümkün deyildir; - davamlı inkişafın və insan inkişafının reallaşdırılmasının təmin edilməsi üçün əhalinin əsas qrupunun rolu güclənir: qadınların, yerli əhalinin, qeyri-dövlət təşkilatlarının, həmkarların, yerli hakimiyy ətin, işgüzar və sənaye dairələrinin; - z
ənginliyə, yoxsulluğa, təbiətə, nəsillərə münasib
ətdə etik, dini, mədəni, mənəvi probleml
ər davamlı inkişaf və insan inkişafı konsepsiyasının formalaşdırılmasında əsas rol oynayır; - davamlılıq və insan inkişafı nöqteyi-nəzərindən “n əsillər arasındakı borc” problemi aktualdır. Burada borcların üç növü nəzərdə tutulur: sosial (t əhsil və səhiyyənin axıracan investisiya olunmaması), iqtisadi, ekoloji (təbii sərvətlərin tük
ənməsi və ətraf mühitin çirkləndirilməsi). Bu konsepsiyalar arasındakı qarşılıqlı əlaqələr insan inkişafı və davamlı inkişaf üçün yuxarıda sadalanan müdd əalarla bitmir. Bunlardan əlavə, bir çox ümumi problem v ə prioritetlər də vardır.
iqtisadiyyatı təşkil edən rezident institusional vahidl ərdir. Onda ayrı-ayrı (qarşılıqlı istisna edil ən) aşağıdakı beş institusional bölmə birl əşmişdir: - qeyri-maliyy ə koorporasiyaları bölməsi; - maliyy ə koorporasiyaları bölməsi; - dövl ət idarəetmə orqanları bölməsi; - ev t əsərrüfatlarına xidmət göstərən qeyri- kommersiya t əşkilatları bölməsi; - ev t əsərrüfatları bölməsi. (II) - institusional sektor Avropa milli hesablar sistemind ə (AMHS) institusional vahidlərin m əcmusu kimi müəyyən edilir. Birtipli iqtisadi f əaliyyət növlərini həyata keçirən institusional vahidl ər sektor və altsektorlar (qeyd: “İnstitusional sektor”u “Sahə sektoru” ilə səhv salmaq olmaz) üzr ə qruplaşdırılır.
gör
ə müəyyən edilir: İstehsalçının tipi: - xüsusi v ə dövlət bazar istehsalçıları; - özünün son istifad əsi üçün xüsusi məhsul istehsalçıları; - dig
ər xüsusi və dövlət qeyri-bazar istehsalçıları. Əsas fəaliyyət və funksiyalar. Avropan Milli Hesablar S istemi aşağıdakı institusional sektorları fərqləndirir: - qeyri-maliyy ə korporasiyaları; - maliyy
ə korporasiyaları; - dövl
ət idarəetməsi; - ev t
əsərrüfatları (istehlakçı və ya sahibkar kimi); - ev t
əsərrüfatlarına xidmət göstərən qeyri- kommersiya idar ələri; - “qalan dünya”. İNSTİTUSİONAL ƏHALİ – mü əssisə adlanan yerl ərdə daimi yaşayan şəxslərdən ibarət olan ölk ə əhalisinin bir hissəsidir. Belə şəxslər birlikd ə yaşayır, adətən birlikdə qidalanırlar, yaşamanın ümumi məqsədilə əlaqəlidirlər və bir sıra ümumi qaydalara tabedirlər, yəni əhalinin xüsusi sosial qrupunu t əşkil edirlər. Onlara internat tipli m əktəblərdə və universitet yataqxanalarında, qocalar və əlillər evlərində, dig
ər ümumi himayə və dini müəssisələrdə, hərbi v ə polis kazarmalarında, islah müəssisələrində və dig ər müəssisələrdə yaşayanlar aiddirlər. Belə so sial qrupların üzvləri adi “şəxsi” ev t əsərrüfatından fərqlənən qrup ev təsərrüfatlarını v ə ya kollektiv ev təsərrüfatlarını təşkil edirlər. Mü əssisələrdə yaşayan, lakin orada yaşayanların sayına daxil olmayan (məs: xidmətedici heyət) şəxslər adi ev təsərrüfatlarına aid edilirlər. İNSTİTUSİONAL VAHİD – (I) - aktivl ərə
sahib olmaq, öz üz ərinə öhdəlik qəbul etmək və t əsərrüfat fəaliyyəti və digər təsərrüfat vahidləri il ə əməliyyatlarla məşğul olmaq hüququna malik olan t əsərrüfat vahididir. Hər bir institusional vahid aktivl ər və öhdəliklər üzrə balans cədvəlləri d ə daxil olmaqla, ya təsərrüfat vahidinin uçotunu aparmalı, ya da zəruri hallarda onu aparmaq imkanına malik olmalıdır. İnstitusional vahidin iki növü mövcuddur: 1) ev t əsərrüfatlarında məşğul olan fiziki şəxslər və ya şəxslər qrupu; 2) korporasiyaları, dövlət müəssisələrini və digər t əşkilatları təmsil edən hüquqi şəxslər. Vahid- 313
rezidentl ər iqtisadiyyatın 5 bölməsini əhatə edir: qeyri-maliyy ə korporasiyalarını, maliyyə korporasiyalarını, dövlət müəssisələrini, ev t əsərrüfatlarını, ev təsərrüfatlarına xidmət göst ərən qeyri-kommersiya təşkilatlarını. Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|