A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev



Yüklə 17,41 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə76/182
tarix21.04.2017
ölçüsü17,41 Mb.
#14975
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   ...   182

İQTİSADİ MALİYYƏ GÖSTƏRİCİSİNİN 

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

 

– 

keçid 



i

qtisadiyyatında  maliyyə  münasibətlərindən irəli 

g

ələn və  statistik  müşahidələrin nəticələrində 



bilavasit

ə  əks olunmayan hadisələrin obyektiv 

xüsusiyy

ətlərinin  alınmasına  yönəldilən statistik 

işlərin bir hissəsidir. Bu maliyyə  hesabları  əmək 

statistikası  göstəricilərinin və  vergi  statistikası 

üzr

ə  rəsmi  statistika  hesabatlarına  göstəricilərin 



əlavə  edilməsi yolu ilə  ən mühüm maliyyə 

göst


əricilərinin (məhsul satışından  mədaxil, onun 

istehsalına  çəkilən xərclər, mənfəət və  s.) 

formalaşdırılmasını tələb edir. Məsələn, mənfəətin 

d

əqiqləşdirilməyən 



h

əcminin 


qiym

ətləndirilməsində, 

iqtisadiyyatın 

bütün 


sah

ələrinin müəssisə və təşkilatlarının mənfəətinin 

ümumi h

əcminin müəyyən edilməsi üçün vergi 



xidm

əti  orqanları və rəsmi statistika orqanlarında 

m

ənfəətə görə vergi üzrə göstəricilərin müqayisəli 



t

əhlili aparılır. Alınan göstəricilərlə mənfəətə görə 

vergi tarifl

əri  hesabları  arasındakı  fərq qeydə 

alınmayan  mənfəətin həcmi göstəricisinin 

alınmasına  xidmət  edir.  Oxşar  hesablamalar 

əssisələr üzrə  işçilərin  sayı  haqqında statistik 



hesabatlarda t

əqdim olunmayan maliyyə 

göst

əriciləri üzrə  məlumatlardan istifadə  etməklə 



d

ə aparıla bilər. 

 

İQTİSADİ  MARAQ  MƏRKƏZİ

  –  (I)  - 



institusional vahidin  uzun müdd

ət  ərzində  (bir 

qayda olaraq, bir ild

ən çox) təsərrüfat fəaliyyəti 

il

ə  məşğul  olduğu  və  əməliyyatlar həyata 



keçirdiyi, daşınmaz əmlaka malik olduğu yerdir. 

(II)  -  institusional vahid ölk

ə  daxilində  iqtisadi 

maraq m

ərkəzinə malikdir, əgər o qeyri-müəyyən 



v

ə  ya müəyyən vaxtda, ancaq uzun müddətə 

iqtisadi f

əaliyyətlə  və  irimiqyaslı  əməliyyatlarla  

m

əşğuldursa,  ya  da  məşğuliyyətini davam 



etdirm

ək fikrindədirsə  və  bunun üçün həmin 

ölk

ənin iqtisadi ərazisində müəyyən yerləşdiyi yer 



(yaşamaq, istehsal və ya digər yerlər) varsa. Əgər 

ölk


ənin iqtisadi ərazisində  qalmaqda davam 

edirs


ə, bu zaman  yerin  daimi  olması  vacib 

deyildir. 

 

İQTİSADİ  MARAQLARA  GÖRƏ  BİR-

LƏŞMƏ

  – 

iştirakçıların  iqtisadi  fəaliyyətinin 

inkişafı  və  genişləndirilməsi, həmçinin  onların  iş 

f

əaliyyətinin nəticələrinin yüksəldilməsi məqsədi 



il

ə  yaradılan  iqtisadi  maraqlara  görə  birləşmədir. 

Bu, birliy

ə  daxil  olan  şirkətlərin birgə  əməliyyat 

h

əyata keçirməsinə imkan verən hüquqi formadır. 



 

İQTİSADİ  NƏZƏRİYYƏ

 

– 



iqtisadi 

sisteml


ərə,  iqtisadi  inkişafa  və  iqtisadi qanun və 

qanunauyğunluqlara elmi baxışların məcmusudur. 

İqtisadi  nəzəriyyə, iqtisadi proseslərə  daxilən 

m

əxsus bazar inkişafının və digər iqtisadi tiplərin 



vacib  asılılıq  səbəblərinin daha ümumi 

əhəmiyyətli  əlaqələrini tədqiq  edir.  İstehsalın 

inkişaf  və  bölüşdürmə  üsullarını,  əmək 

n

əticələrinin istifadə  istiqamətlərini, mülkiyyət 



münasib

ətlərini öyrənir. İqtisadi nəzəriyyə iqtisadi 

inkişafın  qiymətləndirilməsi  metodologiyasının 

statistik 

əsasında  durur.  İqtisadi,  ictimai-istehsal 

münasib


ətlərinin nəzəri ifadəsi iqtisadi 

kateqoriyalardan  yaranır  (əməyin,  əmtəənin, 

pulun,  kapitalın, milli sərvətin və  s. ictimai 

bölüşdürülməsi). 

 

İQTİSADİ  POTENSİAL

  –  mövcud olan 

əmək, maddi-texniki, təbii və  digər  ehtiyatların 

müvafiq şəraitdə ümumi daxili məhsulun (ÜDM) 

mümkün olan maksimum istehsal h

əcmini təmin 

etm

ək,  iqtisadiyyatın  güclənən inkişafı  üçün 



t

ələbatların  və  qənaətlərin maksimum həcmlərini 

daha tam öd

əmək  imkanları  çoxluğudur.  Bu 

sosial-

iqtisadi kateqoriyadan iqtisadiyyatın makro 



s

əviyyəsində  istifadə  edildiyi kimi, eləcə  də 

iqtisadiyyatın  ayrı-ayrı  sahələrinin, bölmələrinin, 

əssisə və təşkilatların vəziyyətlərinin və inkişaf 



imkanlarının  qiymətləndirilməsi üçün istifadə 

edilir.  İqtisadi  potensialın  saxlanılması  və 

artırılması  amilləri ehtiyat həcmlərinin  artması  – 

iqtisadi  potensialın  təmsilçiləri (səmərəlilik 

amill

əri); bütün ehtiyatların  keyfiyyətinin 



yüks

əldilməsi;  ayrı-ayrı  ehtiyat  növlərinin öz 

aralarında  balanslaşdırılmasının  yüksəldilməsi; 

onların istifadə səmərəliliyinin yüksəldilməsidir. 

 

İQTİSADİ  SANKSİYALAR

  –  maliyy

ə-

t

əsərrüfat fəaliyyətinin aparılması üçün qoyulmuş 



qaydal

arı  pozanlara  tətbiq olunan və  onlar üçün 

əyyən arzu olunmayan nəticələrə  gətirib 



çıxaran  məcburi təsir vasitələridir. Beləliklə, 

t

əsərrüfat müqaviləsinin  şərtlərinin yerinə 



yetirilm

əməsinə  görə  nəzərdə  tutulur: dəbbələmə 

öd

ənişi,  cərimələr, ödəniş  tələbinin akseptindən 



imtina etm

ək və  s.  İqtisadi  subyektlər kredit 

intizamını  pozduqları  halda, banklar tərəfindən 

h

əmçinin  müəyyən iqtisadi təsir ölçüləri tətbiq 



olunur (kredit verm

ənin xüsusi rejimə keçirilməsi, 

veril

ən ssudaların vaxtından əvvəl çıxılması, vaxtı 



 

297 


keçmiş  ödənişlərin  çıxılması,  kredit  vermənin 

müv


əqqəti dayandırılması və s.).  

 

İQTİSADİ 



SİYAHIYAALMA 

– 

iqtisadiyyatın inkişafı və strukturu haqqında vacib 



m

əlumatların ilkin mənbəyi, statistik müşahidənin 

əsas növlərindən biridir. İqtisadi siyahıyaalmanın 

m

əlumatlarından  milli hesablar sisteminin 



balanslarının  qurulması  üçün  də  istifadə  olunur. 

İqtisadi  siyahıyaalmalar  müəyyən dövriliklə 

keçirilir, m

əsələn,  ABŞ-da  beş  ildən bir, 

əssisələrə  sorğu  vərəqələrini yaymaq yolu ilə. 



Siyahıyaalmalar  iqtisadiyyatın  müxtəlif sahələri 

(s

ənaye, ticarət, kənd təsərrüfatı, xidmətlər və s.) 



üzr

ə  keçirilir və  ona, bütövlükdə  sahənin 

inkişafına  aid  ümumi  suallar  olduğu  kimi, 

ayrılıqda  müəssisənin  inkişafına  dair  xüsusi 

suallar da daxil edilir. 

 

İQTİSADİ STATİSTİKA

 – 

iqtisadiyyatda baş 



ver

ən hadisə  və  proseslərin kəmiyyətcə 

xarakteristikasını 

verən, 


əsas nisbətləri

istiqam


ətləri və 

iqtisadi 

inkişafın 

qanunauyğunluğunu  aşkara  çıxaran  göstəricilər 

sistemi 

əsasında  təmin edən ictimai elm və 

praktiki statistika sah

əsidir. Əmtəə və xidmətlərin 

istehsal prosesi, onun n

əticələri,  onların  əhalinin 

h

əyat səviyyəsinə  təsiri  İqtisadi  statistikanın 



diqq

ət mərkəzində durur. 

İqtisadi  statistika  makroiqtisadi  və  mikroiqtisadi 

statistikaya bölünür. Makroiqtisadi 

statistikanın 

t

ədqiqat obyekti, bütövlüklə  iqtisadiyyatdır, onun 



bütün sah

ə, bölmə  və  regionlarının  məcmusudur. 



Mikroiqtisadi 

statistikanın  tədqiqat obyektləri 

əssisə, müəssisələr qrupu və  ya  ayrılıqda 



istehsaldır. 

 

İQTİSADİ  TƏHLİL

  – 

iqtisadiyyatın  bütün 



prosesl

ərinin məcmusunun, həm də  onların  hər 

birinin  ayrılıqda  tədqiqatı  metodudur.  İqtisadi 

t

əhlil  iqtisadi  inkişafın  əsas istiqamətlərini və 



qanunauyğunluqlarını,  onların  qarşılıqlı  əlaqə  və 

qarşılıqlı  təsirini, bu və  ya digər nəticələri 

əyyən edən amilləri,  əsas  uyğunluq  və 



nisb

ətləri  aydınlaşdırmaq  məqsədilə  həyata 

keçirilir.  İqtisadi  təhlilin  alətləri  –  balans və 

indeks  üsulları;  amil  təhlili;  qruplaşdırma, 

müqayis

ə, nisbi kəmiyyətlərin  hesablanması 



üsulları;  müasir riyazi-statistik üsullardır. İqtisadi 

t

əhlilin 



m

əlumat 

bazası 

sosial-iqtisadi 

statistikadır. 

Ayrı-ayrı 

firma, 

müəssisə 



s

əviyyəsində  aparılan  iqtisadi  təhlil, adətən, 

t

əsərrüfat fəaliyyətli təhlil adlanır. İqtisadi təhlil – 



t

ədqiqatın  son  vacib  mərhələsidir və  bundan 

n

əticələrin düzgünlüyü və əsaslılığı asılıdır.  



 

İQTİSADİ-RİYAZİ MODEL

  –  bir v

ə ya bir 

neç


ə riyazi ifadənin (tənliyin, funksiyanın, qeyri-

b

ərabərliyin, bərabərliyin) köməyi ilə  yazılan, 



hadis

ələrin və  proseslərin  mühüm  qarşılıqlı 

əlaqələrini,  onların  inkişaf  etmə  şəraiti və 

qanunauyğunluqlarını, 

məhdudiyyətlərini, 

t

ələblərini və  s.  əks etdirən iqtisadi hadisə  və 



prosesl

ərin  modelidir.  İqtisadi-riyazi model 

özünd

ə  təhlil  obyekti  haqqında  ümumiləşdirilmiş 



əhəmiyyətli kəmiyyət və keyfiyyət məlumatlarını 

əks etdirir və  eksperiment hesablamalar 

aparılması  üçün  əsas  sayılır  ki,  bu  da  öyrənilən 

obyektin  inkişafının  verilmiş  şərtləri üçün 

müxt

əlif, çox vaxt isə  müşahidə  olunmayan 



xarakteristikasını  və  parametrlərini  əldə  etməyə 

imkan verir. 

 

İQTİSADİ-STATİSTİK 

MODEL

 

– 



parametrl

əri  statistik  metodların  (nəzəri-iqtisadi 

modeld

ən fərqli olaraq) köməyi ilə  faktiki 



m

əlumatlar 

əsasında 

müəyyənləşdirilən 

(qiym

ətləndirilən),  bir  sıra  obyekt,  proses  və 



yaxud hadis

ələri təsvir edən riyazi münasibətlər 

sistemidir.  İqtisadi-statistika modelinin strukturu 

v

ə  konkret növü modelləşdirilən obyektin 



xüsusiyy

əti, tədqiqatçının  nəzəri təsəvvürü, 

t

ədqiqatın  məqsədi, məlumatların  əldə  olunması, 



m

əlumatların  işlənməsində  istifadə  edilən 

metodlar il

ə müəyyənləşdirilir. Modelləşdirmənin 

qurulması  prosesi  bir-biri ilə  qarşılıqlı  əlaqədə 

olan iki m

ərhələyə  bölünür: modellərin 

əlaqələrinin ümumi növlərinin və  onlara daxil 

olan d

əyişənlərin müəyyənləşdirilməsi və 



müşahidə  məlumatları  əsasında  parametrlərin 

qiym


ətlərinin statistik qiymətləndirilməsi. Daha 

çox istifad

ə  edilən iqtisadi-statistika modelinə 

trendl


ər, müvəqqəti  sıraların  uyğunlaşma 

modell


əri,  reqressiyanın  ayrılmış  tənlikləri, 

ekonometrik modell

ər  aid  edilir.  İqtisadi-statistik 

model  iqtisadi  sistemin  planlaşdırılması  və 

t

əhlilində, fəaliyyətin xarici və  daxili  şəraitin 



d

əyişməsinə onların reaksiyasının öyrənilməsində, 

habel

ə  gələcək  inkişafın  proqnozlaşdırılması  və 



müxt

əlif ssenarilərin hazırlanmasında geniş tətbiq 

edilir. 

 

İQTİSADİYYAT

  –  1)  h

əyatı  təmin etmək, 

əməyin istifadəsi ilə  insana  lazımi  səviyyədə 

rifahın,  şəraitin və  yaşamaq  üçün  vasitələrin 

yaradılması yolu ilə insanların ehtiyaclarını təmin 

etm


ək üçün təsərrüfatçı  insanlar  tərəfindən 

istifad


ə edilən vəsaitlərin, obyektlərin, proseslərin 

m

əcmusudur; 



2)  t

əsərrüfat, onun insanlar tərəfindən  aparılması 

üsulları,  malların  istehsalı  və  mübadiləsi 

prosesind

ə  insanlar  arasında  münasibətlər, 


 

298 


t

əsərrüfat proseslərinin 

qanunauyğunluğu 

haqqında elmdir; 



3)  h

ər  hansı  bir  ictimai  quruluşun,  cəmiyyətin 

istehsal qüvv

ələrinin  inkişafına  uyğun  olan 

istehsal münasib

ətlərinin məcmusudur; 



4)  h

ər  hansı  bir  ölkənin, regionun və  s. 

t

əsərrüfatının  durumudur.  Təsərrüfatın  hər  hansı 



bir sah

əsinin maliyyə  və  maddi cəhətdən 

quruluşu, vəziyyətidir; 

5)  c

əmiyyətin  inkişafının  müxtəlif pillələrində 

ictimai istehsal v

ə  onun  paylaşdırılması 

qanunlarını öyrənən elmdir.  

    


İQTİSADİYYATA  KREDİT  QOYULUŞU

 

–  iqtisadiyyatda bank t

ərəfindən verilən ssudadır. 

İqtisadiyyatın  kreditləşdirilməsi həm kredit 

banklarının  xüsusi  vəsaitləri  hesabına,  həm də 

kredit  banklarına  Mərkəzi  Bankın  verdiyi  vəsait 

hesabına həyata keçirilir. 

 

İQTİSADİYYATIN (SAHƏLƏRİN) ÜMU-

Mİ  MƏNFƏƏTİ 

–  (I)  - 

1)  muzdlu  işçilərin 

əmək  haqqına,  istehsala  və  idxala vergilərin 

öd

ənilməsinə  çəkilən xərclər  çıxıldıqdan  sonra 



istehsalçılarda  qalan  əlavə  dəyərin bir hissəsidir; 

2)  MHS-d



ə  “Gəlirlərin yaranması”  hesabının 

göst


əricisidir. Mülkiyyətdən gəlirlər ödənildikdən 

(

əldə  edildikdən)  əvvəl  istehsaldan  alınmış 



m

ənfəəti (zərəri) ölçür. Qarışıq gəlir də bura daxil 

edilir. 

(II) ümumi m

ənfəət (istehsaldan) - əmək amilinin 

x

ərcləri ödənildikdən sonra istehsal fəaliyyətindən 



əldə  olunan mənfəətdir. Faktor dəyərləri ilə 

qiym


ətləndirilən  əlavə  dəyərdən  siyahı  tərkibi 

üzr


ə  işçilərin  əmək  haqlarına  çəkilən xərcləri 

çıxmaq yolu ilə hesablana bilər.  

Ümumi m

ənfəət göstəricisi (istehsaldan) hesabat 



dövrü 

ərzində  istehsal fəaliyyətinin nəticələrini 

əyyən edir. 



Ümumi m

ənfəət  (istehsaldan)  aşağıdakı  kimi 

əyyən edilir: 



Faktiki qiym

ətlərlə ümumi əlavə dəyər – (çıxılsın) 

siyahı  tərkibli  işçilərin  əmək  haqlarına  çəkilən 

x

ərclər = ümumi mənfəət (istehsaldan). 



Ümumi m

ənfəət göstəricisindən (istehsaldan) 

“Ümumi yekun m

ənfəət”in və digər birləşdirilmiş 

v

ə 

saldolaşdırılmış 



kəmiyyətlərin 

hesablanmasında istifadə edilir.  

 

İQTİSADİYYATIN  BÖLMƏLƏRİ  (SEK-

TORLARI)

  – 

oxşar  iqtisadi məqsədləri

funksiyaları  və  hərəkətləri olan institusional 

rezident-vahidl

ərinin məcmusudur. Qeyri-maliyyə 

sektoru 

bazar  istehsalı  ilə  məşğul  olan 

korporasiyaları  özündə  birləşdirir;  maliyyə 



bölm

əsi  maliyyə  vasitəçiliyi  ilə  məşğul  olan 

institusional vahidl

əri özündə  cəmləyir;  dövlət 

idar

ələri bölməsi qeyri-bazar istehsalı ilə məşğul 

olan  hüquqi  şəxslərin məcmusudur;  ev 



t

əsərrüfatları  bölməsinə  əsasən istehlak vahidləri 

daxildir; ev t

əsərrüfatlarına  xidmət edən qeyri-

kommersiya t

əşkilatları 

bölməsi ev 

t

əsərrüfatlarına qeyri-bazar xidmətləri göstərir. 



 

İQTİSADİYYATIN XALİS MƏNFƏƏTİ

 – 


muzdlu  işçilərin  əməyinin, istehsala və  idxala 

xalis vergil

ərin və əsas kapitalın istehlakı ilə bağlı 

x

ərclər  çıxıldıqdan  sonra  mənfəətin  qalan 



hiss

əsidir. MHS-də  gəlirlərin  yaranması  hesabı 

kimi istifad

ə 

olunur 



(“G

əlirlərin ilkin 



lüşdürülməsi  hesabı”na  bax) və  özündə  xalis 

m

ənfəəti və xalis qarışıq gəliri birləşdirir.  



 

İQTİSADİYYATIN SAHƏLƏRİ

 –  

əssisə 


v

ə  təşkilatlar  tərəfindən ictimai əmək bölgüsü 

sistemind

ə  yerinə  yetirilən, ümumi funksiyalarda 

birl

əşən müəssisə  və  təşkilatların cəmlənmiş 



m

əcmusudur. Hər bir müəssisə  (təşkilat)  iqtisadi 

f

əaliyyət növünün müəyyən sahəsinə  aid edilə 



bil

ər.  Bundan  başqa,  statistikada  “xalis”  sahə 

anlayışı tətbiq edilir ki, bu da həmcins məhsul və 

xidm


ətlərin məcmusunu  əks etdirir. “Xalis” 

sah


ənin formalaşdırılması zamanı nəzərə alınır ki, 

h

əmcins məhsulların  (xidmətlərin)



 

m

əcmusunun 



bir hiss

əsi bu iqtisadi fəaliyyət növlərinə  aid 

olmayan mü

əssisələrdə  (təşkilatlarda)  istehsal 

olunur. “Xalis” sah

ə  anlayışından  balansların 

qurulmasında,  xüsusən sahələrarası  balansların 

qurulmasında geniş istifadə olunur.   

 

İQTİSADİYYATIN 

SAHƏLƏRİNİN 

ÜMUMİ  MƏHSULU

 

– 

iqtisadiyyatın 

(xidm

ətlərin)  ayrı-ayrı sahələrində istehsal olunan 



m

əhsulun həcmini xarakterizə  edən statistik 

göst

əricidir. Cari və  sabit  qiymətlərlə  (dəyər 



ifad

əsində) müəyyən olunur. Müxtəlif sahələrdə 

ya zavod metodu il

ə (bu və ya digər sahənin bütün 

əssisələrinin  buraxılışının  cəmi kimi), ya da 



ümumi dövriyy

ə  üsulu ilə  (sahədə  istehsal 

olunmuş  bütün  məhsul növləri və  xidmətlərin 

d

əyərlərinin cəmi kimi) hesablanır.  



 

İL ƏRZİNDƏ ÇARPAYILARIN  TUTUL-

DUĞU  GÜNLƏRİN  ORTA  SAYI

 

– 

stasionarda (x

əstəxana,  dispanser,  doğum  evi, 

sanatoriya), ya da bölm

ələrdə  çarpayıların  işi  və 

şəhər, rayon, ölkə  üzrə  bütövlükdə  çarpayı 

fondundan istifad

ə  göstəricisidir.  İl  ərzində 

stasionarda bütün x

əstələrin  keçirdiyi  çarpayı-

günl

ərin  ümumi  sayının  çarpayıların  orta-illik 



sayına bölünməsi ilə hesablanır. 

 

 

299 


İL  ƏRZİNDƏ  GƏLİR  VƏ  ZƏRƏR

  - 

aşağıdakına  uyğundur:  ümumi  adi  gəlir (vergilər 

öd

ənilənə və dəyər düzəlişləri edilənədək)  



+ dig

ər ehtiyatlar  



 - dig

ər məsrəflər. 

İki  sonuncu  bəndlər vergilər, dəyər düzəlişləri 

(t

əshihləri) maddələrini və  cari fəaliyyətlə 



əlaqədar olmayan maddələri birləşdirir. 

 

İL  ƏRZİNDƏ  MƏNFƏƏT  VƏ  ZƏRƏR

  - 

əssisənin tipik və  ya qeyri-adi fəaliyyətinin 



mühasibat 

balansının yekun nəticəsini əks etdirir. 

İstehsal, maliyyə və qeyri-adi fəaliyyətlərdən olan 

m

ənfəətin bu məbləği  ödənilmiş  vergilər və 



d

əyərlərin  nizamlanması  nəzərə  alınmaqla 

hesablanır. 

Tipik f


əaliyyətdən  əldə  olunan ümumi mənfəətə 

əlavə  olaraq, digər  ehtiyat və  xərclər də  nəzərə 

alınır.  

Dig

ər ehtiyatlar qeyri-adi  fəaliyyətlərdən  əldə 

edil


ən mənfəətlərə aid olan maddə kimi müəyyən 

edilir. 


Dig

ər xərclərə, məbləğlərin təshihi, mənfəət və 

z

ərərlərə  olan  birbaşa  vergilər və  qeyri-adi 



madd

ələr də daxil edilir. Bura maddi, qeyri-maddi 

v

ə maliyyə əsas fondlarının yığılmasına xərclərlə, 



h

əmçinin dövriyyə  vasitələrinə  investisiyalar və 

verilmiş  vahid  üçün  normal  hesab  edilən dəyər 

t

əshihinin  miqdarının  keçdiyi  səviyyədə  digər 



dövriyy

ə  vasitələri ilə  münasibətdə  yerinə 

yetiril

ən məbləğlərin düzəldilməsi daxil edilir. 



M

ənfəət və  zərərlərə  olan vergilərə  tipik 

f

əaliyyətdən olan mənfəət və ya zərərlərə vergilər, 



qeyri-adi m

ənfəət və  ya zərərlərə  vergilər və  bu 

madd

ələrə  aid olmayan digər  birbaşa  vergilər 



daxil edilir.  

İl  ərzində  mənfəət və  zərərlər  aşağıdakı  qaydada 

hesablana bil

ər: 


Tipik f

əaliyyətdən (vergilərin  çıxılması  və 

m

əbləğlərin təshihinə qədər) ümumi mənfəət 



+ dig

ər ehtiyatlar 

- dig

ər xərclər 



________________________________________     

 

= İl ərzində mənfəət 

 

İLKİN GƏLİRLƏR

 -  istehsal prosesind

ə onun 


iştirakçıları  tərəfindən  əldə  olunan gəlirlərdir. 

Planlı  iqtisadiyyat  dövründə  Xalq Təsərrüfatının 

Balansı  (XTB)  sistemində  ilkin gəlirlər  yalnız 

maddi istehsal sah

ələrində  nəzərə  alınırdı.  Bu 

sferanın bütün sahələri üzrə onların cəmi istehsal 

olunmuş  milli  gəlirin  məbləğinə  bərabər olurdu. 

XTB-da ilkin g

əlirlərə  əmək  haqqı  və  gəlir; 

m

əhsulun  satışından  əlavə  dəyərə  və  aksizlərə 



vergiistehsal vergil

əri; məhsulun maya dəyərinə 

daxil edil

ən sosial sığortalar və sosial təminat üzrə 

öd

əmələr; müəssisələr tərəfindən büdcəyə 



öd

ənilən cərimələr; idxal məhsullarına  rüsumlar; 

şəxsi  yardımçı  təsərrüfatdan gəlirlər  daxil 

edilirdi. 

Milli Hesablar Sistemind

ə  (MHS) ilkin gəlirin 

t

ərkibinə  iqtisadiyyatın  bütün  sahələrinin 



institusional vahidl

əri tərəfindən  yaradılan  oxşar 

g

əlirlər nəzərə alınır.  



 


Yüklə 17,41 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   ...   182




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin