İAŞƏ DÖVRİYYƏSİ
– f
ərdi kulinariya
m
əhsullarının, həmçinin yerində kulinariya emalı
olmadan istehlak üçün
əhaliyə satılmış əmtəələrin
d
əyəridir.
İBTİDAİ TƏHSİLLƏ ƏHATƏ OLUN-
MANIN XALİS ƏMSALI
(Minilliyin
b
əyannaməsində
əks
olunmuş
inkişaf
göst
əricilərindən) - rəsmi olaraq müəyyən
edilmiş məktəb yaşına (bu, milli təhsil sisteminə
müvafiq olaraq mü
əyyən edilir) çatmış və ibtidai
m
əktəbə daxil olmuş uşaqların sayının rəsmi
m
əktəb yaşlı uşaqların ümumi sayına olan
nisb
ətidir. İbtidai təhsil çərçivəsində uşaqlara
əsasən oxuma, yazma və hesab bacarığı öyrədilir,
h
əmçinin onlara tarix, coğrafiya, təbiət elmləri,
sosial elml
ər, təsviri sənət və musiqi haqqında da
bilikl
ər verilir.
Bu göst
ərici müvafiq yaş qrupu (təhsil
mü
əssisələrinin Təhsil Nazirliyinə hesabat
qismind
ə təqdim etdiyi sənədlərə əsasən)
ç
ərçivəsində əhatə olunmuş şagirdlərin sayının
ibtidai t
əhsil yaşında olan uşaqların sayına
bölünm
əsi ilə hesablanır.
İBTİDAİ, ORTA VƏ ALİ TƏHSİL
SİSTEMLƏRİNDƏ QIZ VƏ OĞLAN-
LARIN NİSBƏTİ
(Minilliyin b
əyan-
nam
əsində əks olunmuş inkişaf göstərici-
l
ərindən) - dövlət və qeyri-dövlət ibtidai, orta və
ali t
əhsil müəssisələrində oxuyan qadın cinsində
olanların sayının kişi cinsində olan şagirdlərin
sayına nisbətidir.
Bu göst
ərici, yaşından asılı olmayaq, təhsillə
əhatə olunmuş qızların sayının oğlanların sayına
olan nisb
ətini özündə əks etdirir.
İCARƏ
– müqavil
ə kimi müəyyənləşdirilir və
bunun n
əticəsində qabaqcadan şərtlənmiş dövrdə
icar
əyə verən ödəməyə görə mülkiyyət vahidindən
istifad
ə hüquqlarını icarədara verir.
İCARƏ İLƏ BAĞLI XİDMƏTLƏR
–
maşın
v
ə avadanlıqların (kənd təsərrüfatı, tikinti, ofislər
üçün habel
ə hesablama texnikası vasitələri daxil
edilm
əklə və s.), heyətlə (əməliyyatçılar,
sürücül
ər, ekipaj) xidmət göstərməməklə
n
əqliyyat vasitələrinin (quru, su, hava) lizinqi və
icar
əsi, məişət mallarının və şəxsi istifadə
əşyalarının (televizorların, radioqəbuledicilərin,
audio v
ə videoyazan qurğuların, binaların
interyerl
əri üçün mebel və əşyaların, elektrik-
m
əişət cihazlarının və s.) icarəsi üzrə
xidm
ətlərdir.
İCARƏDAR (İCARƏÇİ)
- icar
ə obyekti
sayılan əmlakdan istifadə hüququna görə icarəyə
ver
ənə icarə haqqı ödəyən hüquqi və fiziki
şəxslərdir.
İCARƏYƏ VERƏN
– icar
ə obyekti sayılan
əmlakın qanuni sahibidir və ya əmlakını icarəyə
verm
ək hüququna malik olan mülkiyyətçidir.
İCBARİ PENSİYA SIĞORTASI
– muzdlu
v
ə özü məşğul işçilərə qocalıq və əlilliyə görə
veril
ən əmək pensiyasının sığorta və yığım
hiss
ələrinin, ölən ailə başçısının ailə üzvlərinə
veril
ən əmək pensiyalarının və onun pensiya
yığımlarının sığorta hissəsinin, həmçinin ölüm
günün
ə işləməyən ölən pensiyaçıların dəfninə
olan sosial müavin
ətlərin məcburi sığorta üzvlük
haqları hesabına təmin olunan pensiya sisteminin
bir hiss
əsidir.
İCMAL HESABAT
– ilkin hesabatlarda olan
statistik m
əlumatların yekun nəticəsi hesab edilən
statistik m
əlumatdır.
İCTİMAİ BİRLİK
– m
ənafe ümumiliyi
əsasında vətəndaşların öz iradəsini azad ifadə
etm
əsi nəticəsində
yar
atdıqları
könüllü
birl
əşmədir.
İ
CTİMAİ BİRLİKLƏRİN MÜLKİYYƏTİ
–
hüquqi şəxs statusuna malik olan ictimai
t
əşkilatların, hərəkat və fondların, partiyaların,
peşəkar ittifaqların, dini, xeyriyyə və digər
t
əşkilatların mülkiyyətidir. İctimai təşkilatın
üzvl
ərinin ictimai təşkilata aid olan əmlaka
mülkiyy
ət hüququ yoxdur.
İctimai
birliklərin,
onların
təşkilatlarının
mülkiyy
ətində binalar, qurğular, mənzillər,
avadanlıq, inventar, pul vəsaiti, səhmlər, digər
qiym
ətli kağızlar və onların nizamnamələrində
(dig
ər əsas sənədlərində) nəzərdə tutulmuş
f
əaliyyətin maddi təminatı üçün lazım olan başqa
əmlak ola bilər. İctimai birliklərin mülkiyyətində
h
əmin birliklərin nizamnamələrində (digər əsas
s
ənədlərində) onların məqsədlərinə müvafiq
sur
ətdə öz vəsaitləri hesabına yaradılan
n
əşriyyatlar, digər müəssisələr, xeyriyyə idarələri
d
ə ola bilər.
Az
ərbaycan Respublikasında dövlət təhlükəsizliyi
v
ə ictimai təhlükəsizlik baxımından, yaxud
beyn
əlxalq müqavilələrə müvafiq surətdə ictimai
birlikl
ərin mülkiyyətində ola bilməyən əmlakın
növl
əri qanunvericilik aktları ilə müəyyən edilə
bil
ər.
283
İCTİMAİ İAŞƏ
– d
ərhal istehlaka və yaxud
istehlakçılara
satışa
yararlı
olan
qida
m
əhsullarının hazırlanması və istehlak prosesinə
xidm
ət üzrə ixtisaslaşmış alt ticarət sahəsidir.
İctimai iaşə statistikası onun əhalinin tələbatının
t
əmin edilməsində
rolunu; mü
əssisələrin
mülkiyy
ət formaları üzrə bölgüsünü; məhsulların
h
əcmini, strukturunu və dinamikasını; ictimai
iaşənin
əmtəə
dövriyy
əsini; onun
infrastrukturunun v
əziyyəti və inkişafını; ictimai
iaşənin sosial və iqtisadi səmərəliliyini öyrənir.
İCTİMAİ İSTEHLAK
– c
əmiyyətin və
c
əmiyyət üzvlərinin birgə (idarəçilik, müdafiə,
t
əhlükəsizlik və s. xidmətlər) tələbatlarının
öd
ənilməsi üçün nəzərdə tutulmuş xidmətlərin
d
əyərinin məcmusudur.
İCTİMAİ İŞ
– ad
ətən, işçilərdən ilkin peşə
hazırlığı tələb etməyən və sosial faydalı
istiqam
ətə malik olan, müvəqqəti məşğulluq
şəraitində əmək fəaliyyətinin ümumi mümkün
növüdür. İctimai iş işsiz vətəndaşlara maddi
köm
ək göstərmək, həmçinin azgəlirli əhalinin
ikinci m
əşğulluqla təmin edilməsi üçün ölkənin
m
əşğulluq xidməti orqanlarının təkliflərinə əsasən
ölk
ənin icra hakimiyyəti orqanları, yerli
özünüidar
əetmə orqanları tərəfindən təşkil olunur.
İctimai işdə iştirak edən vətəndaşların uçotu
əsasən məşğulluq xidməti orqanları tərəfindən
aparılır.
İDARƏ
– 1) mü
əyyən növ işlərin həyata
keçirilm
əsi üzrə fəaliyyət yeridir. Azərbaycan
Respublikasında dövlət idarələri və ictimai
idar
ələr fəaliyyət göstərir.
2)
hüquqi şəxsin idarəetmə, sosial-mədəni və ya
dig
ər qeyri-kommersiya xarakterli funksiyaların
h
əyata keçirilməsi üçün yaratdığı təşkilat sayılır.
İdarə hüquqi şəxs deyildir və hüquqi şəxsin təsdiq
etdiyi
əsasnamə üzrə fəaliyyət göstərir. İdarə ona
t
əhkim edilmiş əmlak barəsində qanunla
mü
əyyənləşdirilmiş hədlərdə, öz fəaliyyətinin
m
əqsədlərinə, hüquqi şəxsin tapşırıqlarına və
əmlakın təyinatına uyğun sahiblik, istifadə və
s
ərəncam hüquqlarını həyata keçirir. İdarənin
öhd
əlikləri üçün məsuliyyət idarəni yaratmış
hüquqi şəxsin üzərinə düşür. Dövlət idarələrinin
v
ə digər idarələrin ayrı-ayrı növlərinin hüquqi
v
əziyyətinin xüsusiyyətləri qanunvericiliklə
mü
əyyənləşdirilir.
İDARƏ STATİSTİKASI
– sah
ədaxili və idarə
xarakterli m
əsələlərin həlli üçün xüsusi
m
əlumatların əldə edilməsi məqsədi ilə dövlət
idar
əetmə orqanlarının (nazirliklər, idarələr)
müvafiq t
əşkilatları tərəfindən həyata keçirilən,
statistik m
əlumatların toplanması və işlənməsinin
qeyri-m
ərkəzləşdirilmiş sistemidir.
İDARƏÇİLİK UÇOTU
–
baş verdiyi yer üzrə
h
əyata keçirilən, müəssisələrin istehsal
f
əaliyyətinin məsrəflərinin və nəticələrinin
uçotudur. İdarəçilik uçotu müəssisələrin cari
istehsal v
ə
kommersiya f
əaliyyətinin
planlaşdırılması və nəzarəti üçün menecerlərə
lazım olan məlumatların hazırlanması prosesini
özünd
ə əks etdirir. Onun məqsədi istehsalda
s
əmərəli idarəetməni təmin etməkdən ibarətdir.
Metodoloji v
ə təşkilati cəhətdən uçotu maliyyə və
idar
əçilik uçotlarına bölmək olar. Maliyyə və
idar
əçilik uçotunda eyni bir hesab planından
istifad
ə edilir ki, burada da müəssisənin hərəkətdə
olan v
əsaitləri ifadə olunur. Bununla yanaşı,
maliyy
ə uçotu vəsaitlərin vəziyyətini, idarəçilik
uçotu is
ə onların hərəkətini əks etdirir. Mühasibat
hesabı bu və ya digər qiymətləri və maliyyə
n
əticələrinin axınını əks etdirməklə, idarəçilik
uçotunun m
əqsədini həyata keçirir.
Əgər müəssisənin fəaliyyətinin çıxış nəticələri
maliyy
ə uçotu ilə formalaşırsa, onda onların daxili
qruplaşması və xarici konyunkturanın tərtibləri
n
əzərə alınmaqla, çıxış parametrləri ilə qurulması
idar
əçilik uçotu vasitəsi ilə həyata keçirilir. Əgər
maliyy
ə uçotu bir qayda olaraq dərc (yayılma)
üçün lazımdırsa, onda idarəçilik məlumatları bağlı
xarakter daşıyır (o cümlədən kommersiya sirrinin
mövcudluğu ilə bağlı).
İdarəçilik uçotunun birbaşa predmeti istehsal
m
əsrəfləri (xərcləri); məqsədi – xərclərin (maya
d
əyərinin) formalaşması prosesinin
idarə
olunması və müəssisənin funksional bölmələrində
m
əhsul və xidmət növlərinin gəlirliliyi; vəzifələri
– mü
əssisənin “büdcəsinin” hesablanması, plan
balansının proqnozları və son hesabatda
mü
əssisənin real maliyyə
n
əticələrinin
mü
əyyənləşdirilməsi üçün zəruri olan
m
əlumatların əldə edilməsi hesab edilir. İdarəçilik
uçotu yüks
ək dərəcəli analitikliyə malikdir ki,
bunun n
əticəsində də müəssisənin istehsal
f
əaliyyəti maliyyə nəticələri ilə sıx bağlı olur,
hazır məhsulların xərcləri, maya dəyəri, buraxılışı
v
ə satışı ilə bağlı müəssisələrin daxili
statistikasının formalaşdırılması üçün zəruri
m
əlumatların əldə olunması imkanı yaranır.
M
əsrəflərə (xərclərə) uyğun olaraq, idarəçilik
uçotu direkt-kostinq, standart-kostinq v
ə
m
əhsulların uçot xərcləri və maya dəyərinin
kalkulyasiyasının digər metodları ilə sıx bağlıdır.
İDARƏETMƏ HAQQINDA RAZILAŞMA
(MÜQAVİLƏ)
- özü üçün g
əlir əldə etmək
m
əqsədi ilə hüquqi vahidə sahibi olmadığı
284
mü
əssisəni və ya onun bir hissəsini (yerli vahidi)
istismar etm
əyə imkan verən müqavilədir.
İDARƏETMƏ XİDMƏTLƏRİNİN GÖS-
TƏRİLMƏSİ (BURAXILIŞI)
– hüquq-
mühafiz
ə və müdafiə orqanlarının, büdcədənkənar
fondlar da daxil olmaqla, dövl
ət idarəetmə
mü
əssisələrinin xidmətlərinin dəyəridir. Bu
xidm
ətlərin göstərilməsinin əsas hissəsi qeyri-
bazar xidm
ətləridir və onlar istehsala çəkilən cari
x
ərclərin və əsas kapitalın istehlakının həcminin
c
əmi kimi qiymətləndirilir. Müdafiə sahəsinin
xidm
ətlər buraxılışının müəyyənləşdirilməsinin öz
xüsusiyy
əti vardır. Belə ki, cari xərclərdən və əsas
kapitalın istehlakından başqa, silahların alınması
(silahlı qüvvələrin texniki təchizatı) xərcləri də
ona daxildir.
“İdarəetmə” sahəsinin bazar buraxılışına hüquq
m
əsləhətxanalarının xidmətləri, həmçinin öz
f
əaliyyətlərini ayrı-ayrı şəxslər kimi həyata
keçir
ən hüquqşünasların xidmətləri daxildir və bu,
xidm
ətlərin ödənişləri həcmində qiymətləndirilir.
İDDİA (TƏLƏB)
–
1) iddiaçının məhkəmə və
ya arbitrajda cavabdeh
ə qarşı irəli sürdüyü
t
ələbdir. 2) pozulmuş və yaxud mübahisəli
hüququn v
ə yaxud qanunla qorunan mənafenin
hüquq müdafi
ə vasitəsidir. Mülki prosesdə
maraqlı şəxslər müəyyən edilmiş qaydada iddia
ver
ə bilər. İddia iddia ərizəsi formasında verilir.
Ərizə cavabdehlərin sayına görə surətləri ilə
verilir v
ə bu zaman dövlət rüsumu ödənilir.
İDENTİFİKASİYA (EYNİLƏŞDİRMƏ)
–
(I) - ekonometrik modell
ərin parametrlərinin
mü
əyyənləşdirilməsidir. Modelin parametrlərinin
mü
əyyənləşdirilməsinin mümkünlüyü onun
identifikasiya olunmasını xarakterizə edir.
İdenifikasiya olunmayan ekonometrik modellər
üçün h
ətta informasiyanın hüdudsuz həcmi
(seçm
ə) əsasında belə parametrləri birmənalı
qiym
ətləndirmək olmaz.
(II) - registrd
ə yazılmış vahidlə digər vahid
arasında fərq uyğunluğuna nəzarətə imkan verən
üsuldur.
İDENTİFİKASİYA (EYNİLƏŞDİRMƏ)
ƏLAMƏTİ
–
kod işarələri şəklində verilmiş,
registr
obyektinin
xarakteristikasıdır.
M
əlumatların kodlaşdırılması üçün milli dövlət
t
əsnifatlarından istifadə olunur.
İDENTİFİKASİYA (EYNİLƏŞDİRMƏ)
KODU
-
vahidin kompüter fayllarında uçotunun
sad
ələşdirilməsi məqsədilə ona verilən işarələr
yığımıdır ki, bu da əksər hallarda müəyyən
alqoritml
ə hesablanmış nəzarət rəqəminə malik
olan
ədəd (idendifikasiya (eyniləşdirmə) nömrəsi)
olur.
İdentifikasiya (eyniləşdirmə) kodu vahidin
mövcud olduğu bütün dövr ərzində dəyişməz
olaraq qalmalıdır və heç bir məna yükü
daşımamalıdır. İdentifikasiya kodu təkrarlanmır
v
ə yalnız bu vahidə məxsusdur.
İDENTİFİKASİYA (EYNİLƏŞDİRMƏ)
NÖMRƏSİ (SAYI)
–
faylda
uçotunu
sad
ələşdirmək üçün vahidə verilən simvollar
d
əstidir. İdentifikasiya nömrəsi (identifikator)
qeydd
ən keçmiş vahidin bütün mövcudluğu
dövründ
ə daimi olaraq qalmalıdır və məna
əhəmiyyəti daşımamalıdır.
İDENTİFİKATOR
(EYNİLƏŞDİRİCİ -
proqramlaşdırmada)
–
proqramın
bəzi
elementl
ərinin identifikasiyası (eyniləşdirilməsi)
üçün istifad
ə olunan simvollar sətridir.
Adlandırılan elementin növü proqramlaşdırma
dilind
ən asılıdır dəyişənlər, məlumatların
strukturu, yüks
ək səviyyəli konstruksiya və
proqramın özü ola bilər. Məlumatların
işlənməsində məlumatların bir hissəsinin, yaddaş
sah
ələrinin,
yaddaş
məkanının,
cildlərin
genişliyinin və s. identifikatoruna baxılır.
İdentifikator proqram obyektlərinin qeyd edilməsi
sisteminin yaradılması zamanı proqramçı
t
ərəfindən təyin edilir.
“İDEP”
-
İntrastatın “Data Entry Package”sidir.
Avropa Statistika Bürosu t
ərəfindən hazırlanmış,
çıxış məlumatlarının işlənməsinin təmin edilməsi
proqramıdır. Məlumatların elektron şəklində
çıxarılmasında, format Edikfat-Kyusdtr/İnstat
m
əlumatının standartlarına uyğun olur.
İDXAL GÖMRÜK RÜSUMU
-
pul
yığımıdır, mallar ölkəyə gətirilərkən (idxal
edil
ərkən) dövlət tərəfindən yığılır; idxal olunmuş
malların ölkə daxilində qiymətlərinin qaldırılması
v
ə ölkənin malları ilə müqayisədə onların rəqabət
qabiliyy
ətlərinin aşağı salınması vasitəsidir;
dövl
ət büdcəsinin gəlirinə daxil olur.
İDXAL VƏ İXRACIN KVOTALAŞDI-
RILMASI VƏ LİSENZİYALAŞDIRIL-
MASI
– müvafiq ölk
əyə gətirmənin
(aparmanın)
kəmiyyət və
d
əyərinin
m
əhdudlaşdırılması; ölkə və ölkələr qrupu üçün
mü
əyyənləşdirilmiş
vaxt
ərzində
mü
əyyənləşdirilmiş
məhsullara, nəqliyyat
vasit
ələrinə, işlərə, xidmətlərə və s. tətbiq edilir;
xarici iqtisadi t
ənzimləmənin qeyri-tarif, sorğunun
t
ənzimləyicisi və daxili bazarda tələb, xarici
285
ticar
ət tərəfdaşlarının diskriminasiya olunmuş
s
əhmlərinə cavab tədbirləri qismində çıxış edir.
İDXAL, ƏMTƏƏLƏRİN İDXALI
– (I) -
xarici m
ənşəli əmtəələrin, texnologiyaların,
xidm
ətlərin (xarici firmaların xidmətlərindən
pullu istifad
ə etmə), kapitalın (kredit və
istiqrazların təqdim edilməsi formasında)
bilavasit
ə istehsalçı (produsent) və ya vasitəçi
ölk
ədən daxili bazarda satmaq üçün, həmçinin
üçüncü ölk
əyə tranzit (bir ölkədən başqasına
gönd
ərilən malların və ya gedən sərnişinlərin
yolda üçüncü bir ölk
ədən keçməsi) üçün
g
ətirilməsidir. Görünən idxal (maddi dəyərlərin
g
ətirilməsi) və görünməyən idxal (idxal olunan
yük, s
ərnişin, turizm, sığorta, xidmətlərin
daşınması, həmçinin hüquqi və fiziki şəxslərin
s
ərhəddən kənara pul köçürmələri) fərqləndirilir.
İdxal
milli
qanunvericilik,
siyasi-hüquqi
m
əhdudiyyətlər, gömrük tarifləri, sistem
lisenziyalaşdırılması və digər xarici qeyri-tarif
iqtisadi t
ənzimləmələrlə tənzimlənir. İdxalın
h
əcminə reimport (yenidən idxal) da daxil edilir.
İdxalın uçot vaxtı yükün buraxılmasına gömrük
orqanının yük gömrük bəyannaməsinə icazə
verdiyi vaxt hesab
edilir. İş, xidmət, intellektual
f
əaliyyətin nəticələrinin uçot vaxtı təhvil-təslim
aktı və ya iş, xidmət, intellektual fəaliyyətin
n
əticələrinə görə ödəmə vaxtı hesab olunur.
(II) – üçüncü ölk
ədən daxil olan və aktiv emalın
v
ə ya gömrük nəzarəti altında emalın sərbəst
t
ədavülə buraxılması üçün bilavasitə gömrük
rejiminin anbarlarında yerləşdirilən əmtəələrdir.
İDXALA MALİYYƏ YARDIMLARI
–
əmtəə və xidmət idxalı dövlət tərəfindən
mükafatlandırılan, rezident-idxalçılara verilən
maliyy
ə yardımı növüdür. Bunlara məsələn, milli
iqtisadiyyatın maraqları dairəsində olan yüksək
texnologiyaların və ya buraxılışı yerli istehsalçılar
t
ərəfindən kifayət qədər olmadıqda, sosial
əhəmiyyətli istehlak mallarının idxalı aiddir.
İDXALA VERGİLƏR
– mallar faktiki v
ə ya
gömrük s
ərhədlərini keçərək iqtisadi zonaya daxil
olark
ən və yaxud rezidentlərə qeyri-rezidentlər
t
ərəfindən xidmətlər göstərildikdə ödənilməli olan
vergil
əri (ƏDV-dən başqa) göstərən, MHS-də
istifad
ə olunan termindir.
Dostları ilə paylaş: |