A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İKİLİ SİSTEM
- İKİNCİ DƏRƏCƏLİ FƏALİYYƏT
- İKİTƏRƏFLİ ƏSASDA İƏİT/İYK-nin DONOR ÖLKƏLƏRİ TƏRƏFİNDƏN AYRILMIŞ ŞƏRTLƏŞDİRİLMƏMİŞ İRY HİSSƏSİ (Minilliyin b
- İKİTƏRƏFLİ MÜQAYİSƏ
- İQTİSADİ BALANSLAR
- I. Statistik elementl ər
- II. Hesablanan d əyişənlər
- III. Subyektl ər
- İQTİSADİ DÖVRİYYƏ MODELİ
- İQTİSADİ ƏRAZİ
|
İKİLİ QEYDİYYAT (YAZMA) SİSTEMİ – mühasibat uçotunda iqtisadi əməliyyatların qeydiyyatı üsuludur ki, bunun köməyi ilə hər bir iqtisadi əməliyyatın yekunu iki hesabda yazılır. İkili qeydetmə mühasibat uçotunun iki obyektində baş verən dəyişikliklərə səbəb olan təsərrüfat
289
əməliyyatlarının iqtisadi mahiyyəti ilə şərtlənir. İkili qeydetmə iqtisadi əməliyyatların düzgün əks etdirilm əsi üzərində nəzarət etmək imkanını təmin edir. H ər bir məbləğ bir hesabın debeti və digər hesabın kreditində öz əksini tapdığından, bütün hesabların debet üzrə dövriyyəsinin yekunu bütün hesabların krediti üzrə dövriyyəsinin yekununa b ərabər olmalıdır. İkili qeydetmə ilk dəfə italyan riyaziyyatçısı Luka Poçolinin 1494-cü ildə dərc etdirdiyi “Hesablar v ə qeydlər haqqında elmi əsər”ində məntiqi cəhətdən əsaslandırılmışdır. İkili qeydetmə sadə uçot sistemi ilə müqayisədə daha t
əkmilləşdirilmiş hesab edilən və fərdi kapitalın düzgün əks etdirilməsini təmin edən mühasibat uçotunun ikili sistemin ə əsaslanır.
m əlumatları ekranda göst ərərkən istifadə edilən ikili kodlaşma sistemidir. İkili rəqəm (bit) “0” (sıfır) və ya “1” (bir) ola bil ər.
– mü əssisədə əsas fəaliyyətin əlavəsi kimi həyata keçiril ən və bu zaman istehsal olunan məhsulu dig ər müəssisələrə göndərmək üçün yararlı olan f əaliyyətdir. Bu fəaliyyətin ikinci dərəcəli adlandırılması üçün burada yaradılan əlavə dəyər əsas fəaliyyətin əlavə dəyərindən az olmalıdır. İkinci dərəcəli fəaliyyətin məhsulları ikinci d ərəcəli məhsullar hesab edilirlər. İKİTƏRƏFLİ ƏSASDA İƏİT/İYK-nin DONOR ÖLKƏLƏRİ TƏRƏFİNDƏN AYRILMIŞ ŞƏRTLƏŞDİRİLMƏMİŞ İRY HİSSƏSİ (Minilliyin b əyannaməsində əks olunmuş inkişaf göstəricilərindən) - İƏİT/İYK t ərəfindən tərtib olunmuş yardım alanların siyahısına daxil edilmiş, inkişaf etməkdə olan ölkə v ə ərazilərə təqdim olunan subsidiya və borcları birl əşdirir ki, bu da əsas etibarilə iqtisadi inkişafa yardım və güzəştli maliyyə şərtləri ilə (borc t əqdim etdikdə, onun qaytarılmayan hissəsi 25%- d ən az olmamalıdır) rifaha nail olunması m əqsədilə rəsmi sektor tərəfindən ayrılır. H əmçinin, texniki əməkdaşlıq da bura daxildir. Bel ə yardımlara hərbi məqsədlər üçün ayrılmış subsidiyalar, borc v ə kreditlər daxil edilmir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdən daha inkişaf etmiş ölkələrə, həmçinin İYK-da müəyyən edildiyi kimi, keçid iqtisadiyyatlı ölkələrə edilən yardımlar da bu kateqoriyaya daxil edilmir. İkitərəfli əsasda inkişaf məqsədi ilə ayrılmış rəsmi yardım – bir ölkənin digərinə göstərdiyi yardımdır. İkitərəfli əsasda ayrılan, inkişaf məqsədi ilə şərtləşdirilməmiş rəsmi yardım özündə bir ölkənin dig
ərinə yardım etməsini əks etdirir ki, bu yardımın göstərilməsi, ölkənin əmtəə və xidm ətlərinin tam həcmdə və sərbəst əsasda bütün ölk ələrdə praktiki olaraq əldə edilməsi məqsədi güdür.
– iki ölk ə arasında olan müqayisədir. Hər hansı iki ölkənin valyut aları arasında alıcılıq qabiliyyətinin pariteti (AQP), qiym ətlərin müqayisəsində istifadə olunan indeks növl ərindən istifadə edilməklə hesablanır. İlk əmtəə qrupları səviyyəsində qiymətlərin fərdi nisb
ətində orta həndəsi çəki indeksi düsturundan istifad
ə edilir:
, ) ( ) ( 1
m j j grr B A i B A i ∏ = = burada:
) (
A i j - “A ölk əsindən B ölkəsinə” f ərdi qiymət indeksi, ) (
A i grr - “A ölk
əsindən B ölk
əsinə” orta qrup qiymət indeksi, m - qrupda t əmsilçi-əmtəənin miqdarıdır. Çəki indeksi düsturunun t ətbiqi beynəlxalq miqyasda fərdi nümay əndələrin çəkisinə dair etibarlı müqayisə oluna bil ən informasiyaların olmaması ilə izah edilir. Orta h əndəsi indeks düsturunun seçilməsi formal-t əhlili mülahizələrlə (orta həndəsi indeks invariantlıq, yəni indeksin qayıda bilmə qabiliyy
ətini təmin edir) müəyyən edilir. Birl
əşdirilmiş səviyyədə AQP-ni milli valyutada AQP-
nin yuxarıda göstərilmiş orta qrup düsturu il ə hesablanmasından və əmtəə qruplarının ç əkisindən istifadə etməklə, Paaşe və Laspeyresin aqreqat indeksl ərinin köməyi ilə almaq olar. Əgər P
, Q
A , P
B , Q
B - A v
ə B ölkələrində əmtəələrin qiyməti və kəmiyyəti (sadəlik üçün ayrı-ayrı əmtəələrin əlamətləri (işarələri) b uraxılmışdır), W A , W
B - A v
ə B ölkələrində əmtəə qruplarının milli valyuta ilə həcmləri olarsa, onda AQP Paaşe düsturuna görə aşağıdakı kimi olur:
∑
∑ ∑ ∑ ∑ = = ⋅ ⋅ = ) ( ) ( B A i W W P P W W Q P Q P P grr A A B A A A B B A A B A
Laspeyres düsturuna gör ə AQP aşağıdakı kimi olur:
L
A = = ⋅ = ⋅ ⋅ ∑ ∑ ∑ ∑
B A B B B B A W P P W Q P Q P ) (
= ∑ ∑ ⋅ B grr B W B A i W ) ( 290
AQP Paaşe düsturuna görə Laspeyresin fiziki h əcm indeksinə uyğun gəlir və əksinə. Adətən Paaşe və Laspeyres indekslərinin ədədi qiymətləri arasında xeyli böyük fərqlər olur. Bir qayda olaraq ədədi qiymətlərlə Laspeyres indeksi Paaşe indeksind ən böyük olur. Bu onunla izah olunur ki, ölk ələr arasında nisbi qiymətlər və miqdarların m ənfi korrelyasiyaya (yəni Qenşenkron s əmərəliliyi adlanan) meylliliyi mövcuddur: ad ətən institusional vahidlər öz ölkəsində nisb ətən çox məhsul və xidmətlər alır, çünki, burada nisb ətən daha ucuzdur, nəinki digər ölk ələrdə.
Beyn əlxalq müqayisələrdə Paaşe və Laspeyres indeksl əri arasında əhəmiyyətli fərqlər mövcud olduqda, ad ətən rəsmi nəticə kimi Fişer indeksi yuxarıda göstərilmiş indekslərin orta həndəsi k əmiyyəti kimi tətbiq edilir: İ=
P ⋅
Fişer indeksi qoşa müqayisələrdə nəticələrin invariantlığını təmin edir və onun beynəlxalq müqayis
ələrdə geniş istifadə edilməsi məhz bununla izah olunur. Bundan əlavə, Fişer indeksi AQP-nin bir çox daha mür əkkəb hesablama metodlarında xüsusi hal hesab edilir. Məsələn, Van İzeren, Qenşenkron səmərəliliyi metodları.
– institusional vahidl ərin fərdi və ya kollektiv qaydada mülkiyy ətinə verilə bilən (mülkiyyət hüququ t ətbiq edilə bilən) və istifadə edildiyi dövr ərzində mülkiyy ətçilərinə iqtisadi fayda gətirən iqtisadi d əyərin saxlanması vasitələridir. İqtisadi aktivin d əyəri onun saxlanması və/və ya istifadəsi n əticəsində sahibi tərəfindən əldə edilə bilən iqtisadi faydadan asılıdır. İqtisadi aktivlərin dəyəri onların istifadəsindən əldə edilə biləcək faydanın (m ənfəətin) azalmasına mütənasib dəyişir. İqtisadi aktivlərin istifadə edilməsindən əldə edil
ən fayda həmin aktivlərin növündən asılıdır. İqtisadi fayda bina, maşın və avadanlıq kimi aktivl ərin istehsalda istifadə edilməsi nəticəsində, maliyy ə aktivlərinin sahibləri və torpaq mülkiyy ətçiləri tərəfindən isə faiz, divident, renta v ə s. şəklində alınan mülkiyyət gəlirləri kimi əldə edil ə bilər. Bundan əlavə, qiymətli daşlar, qızıl və zin ət əşyaları kimi bəzi aktivlərdən yalnız dəyərin saxlanılması vasitəsi kimi istifadə edilir. Vaxt keçdikc ə, xüsusilə əgər aktiv istehsal prosesind ə fiziki istifadə olunursa, aktivdən əldə edil
ən gəlir azala və son nəticədə sıfıra enə bilər. Bununla yanaşı, vaxtın ixtiyari anında aktivdən əldə olunan fayda aktivin digər institusional vahid
ə satılması yolu ilə reallaşdırıla bilən dəyər ehtiyatıdır.
– balans üsulu əsasında qurulan iqtisadi cədvəllərdir.
– bazar v ə qarışıq iqtisadiyyatlı ölkələrə məxsus olan iqtisadi dövrün fazalarından biridir. İqtisadi böhran XIX əsrin əvvəllərindən, iri maşın sənayesinin inkişaf etdiyi v ə sərbəst rəqabətin hökmranlığı zamanı xüsusilə d ərinləşən, o cümlədən sahibkarların (mü
əssisələrin, bankların) inhisar birləşmələrinin yarandığı zaman bazar
iqtisadiyyatının f ərqləndirici xüsusiyyəti olmuşdur. Ən böyük dünya iqtisadi böhranı 1929-1933-cü illərdə olmuş, sonuncu isə 2008-ci ilin ikinci yarısından başlamışdır. İkinci dünya müharibəsindən sonra s ənaye inkişaflı əksər ölkələr bu və ya digər h əcmdə iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsini t ətbiq etmişlər ki, bu da iqtisadi böhranın d ərinləşməsini zəiflətməyə kömək edir. Sovet dövründ ə hesab edilirdi ki, planlaşdırma iqtisadiyyatın sabit inkişafını və onun böhransız olmasını təmin edir. Lakin, m ərkəzi planlaşdırmanın SSRİ-də və Avropanın digər Şərq ölk
ələrində tətbiqi, güclənən iqtisadi artımı uzun müdd
ətə saxlamağa acizliyi bəlli oldu. Onu bürüy
ən böhran sistemli xüsusiyyət daşıyırdı və 90-
cı illərdə bu ölkələrdə mövcud olan iqtisadiyyatın dağılmasına gətirib çıxartdı. İQTİSADİ CİNAYƏT – maddi sah ədə mal və xidm
ətlərin istehsalı, bölüşdürülməsi və istehlakında, o cümlədən xidməti statusundan qeyri-qanuni istifad ə ilə əlaqədar törədilmiş cinay ət məsuliyyətli əməldir (həvalə olunmuş mülkün m ənimsənilməsi yolu ilə oğurluq, fırıldaqçılıq, valyuta qiymətliləri ilə qeyri-qanuni sövd
ələşmələr, saxta pul və ya qiymətli kağızların hazırlanması və ya satışı, istehlakçıların aldadılması, təhlükəsizlik baxımından tələblərə cavab verm əyən əmtəələrin satışı və xidmətlərin göst
ərilməsi, gəlirlərin və ya digər vergiqoyma obyektl
ərinin gizlədilməsi, ticarət sahəsində qeyri- qanuni sahibkarlıq, rüşvətxorluq, kontrabanda və gömrük qanunvericiliyinin pozulması, öz əlləşdirmə ilə əlaqədar cinayətlər və s.). İqtisadi cinayətkarlığın strukturunda xarici iqtisadi cinay ətlərin, o cümlədən onların qeyri- ənənəvi
formalarının – valyutaların saxtalaşdırılmasının, dövlət
orqanları m əmurlarının korrupsiyasının, proqram
vasit ələrinin və informasiyanın digər növlərinin EHM- in
yaddaşından oğurlanmasının, r əqabətçilərin kommersiya sirlərini əldə etməsi və s. xüsusi ç əkisi artır. 291
Müasir iqtisadi cinay ətkarlıq üçün, sadəcə olaraq, dövl ətin iqtisadi təlükəsizliyinə qəsd edən konkret cinay ətlərin deyil, həm də ictimai nəzarətdən altından çıxan cinayətkar iqtisadi fəaliyyətin sür
ətlə yayılması səciyyəvidir. İQTİSADİ DEMOQRAFİYA - vahidl ərin m
strukturunun v ə dəyişməsinin təhlilidir.
biznes
statistikanın ümumi
konseptual ç ərçivəsində aşağıdakı növ iqtisadi dəyişənlər f ərqləndirilir: I. Statistik elementl ər: bu dəyişənlər aşağıdakı qruplar üzr ə toplanır və ya hesablanır: - cari istehsal g əlirləri; - əsas fəaliyyət üzrə cari xərclər; - kapital x ərcləri; - İstehlak (istifadə).
hesablana bil ər və cədvələ və ya statistik elementl
ər bazasına daxil edilə bilər. Onları aşağıdakı kimi bölmək olar: - statistik vahidl ərin məlumatları; - toplu mühasibat m əlumatları; - nisbi göst əricilər (əmsallar). III. Subyektl ər: əslində, onlar dəyişən hesab edilmirl
ər.
– is tehsal prosesinin ardıcıl m ərhələlər çoxluğudur. İqtisadi dövrə istehsalın, dövriyy ənin,
bölüşdürmənin, yenidən bölüşdürmənin və istehlakın qarşılıqlı əlaqəli m ərhələləri daxildir. Əmtəə
istehlakçıya çatmayınca, iqtisadi dövr qurtarmış sayıla bilməz.
– bazar şəraitində istehsalçı və istehlakçıların qarşılıqlı əlaqələrini sadələşdirilmiş əks etdirən makroiqtisadi modeldir.
3 2 5 7
8 4 6 1
Sxemd ə ox işarəsi ilə göstərilmişdir: 1 v
ə 2 - istehsal vasitəçiliyinin göstərilməsi üzrə ev t
əsərrüfatları və istehsalçılar arasındakı qarşılıqlı əlaqələri və onlardan istifadəyə görə haqqın alınmasını əks etdirir. Sonuncu özündə əmək haqqını və müxtəlif növ gəlirləri (sahibkarlıq gəlirini, renta gəlirini, dividentləri, faizl
əri) birləşdirir. Oxların
ikitərəfli istiqam
ətləndirilməsi, bir istiqamətdə fiziki axını (m əsələn, ev təsərrüfatları tərəfindən müəssisələrə işçi qüvvəsinin verilməsini), əks istiqamətdə isə pul axınını (məsələn, əmək haqqını) əks etdirir; 3 v ə 4 - istehsalçılar ilə ev təsərrüfatları arasındakı əlaqələri əks etdirir; 5 - bir t ərəfdən, məqsədli kapital qoyuluşu, subsidiya, dotasiya v ə s. şəklində dövlət t ərəfindən istehsalçılara yardımlar göstərilməsini, dig ər tərəfdən isə dövlətin müəssisələrdən aldığı v əsaitləri, ilk növbədə isə vergi ödənişlərini göst ərir;
6 - bir t ərəfdən, əhalidən dövlət büdcəsinə vergi v ə qeyri-vergi daxil olmalarını, digər tərəfdən isə dövl ətin gəlirlərinin tarazlaşdırılmasında və sosial yardımlar sistemi vasitəsilə ayrı-ayrı sosial qruplara köm ək edilməsində iştirakını göstərir; 7 - dövl ət tərəfindən bilavasitə bazarda bir sıra əmtəə və xidmətlərin (müdafiə təyinatlı malların, yaşayış sahələrinin, dövlət ehtiyatlarına daxil olan malların və s.) alınmasını göstərir; 8 v ə 9 - xarici iqtisadi əlaqələri göstərir. Belə ki, ist ənilən ölkənin müasir bazar iqtisadiyyatı xarici istehsalçılar və istehlakçılarla qarşılıqlı əlaqə üçün çox v
ə ya az dərəcədə açıq hesab edilir.
– (I) - müvafiq ölk ənin
dövl ət yurisdiksiyası altında olan coğrafi ərazisidir. Bu ərazinin hüdudlarında işçi qüvvəsi, əmtəələr və kapital hər hansı gömrük və ya immiqrasiya r əsmiləşdirilməsi olmadan sərbəst h ərəkət edə bilər. Buraya, hava fəzası, ərazi suları, beyn əlxalq sularda yerləşən kontinental şelfin bir hiss əsi (ölkə öz hüquqlarını həyata keçirdiyi hüdud), h əmçinin digər dövlət eksterritorial (toxunulmaz) ərazilərində yerləşən səfirliklər, konsulluqlar v ə s., sərbəst zonalar, təhkim edilmiş gömrük anbarları daxildir (müvafiq ölkənin ərazilərində yerləşən səfirliklər, konsulluqlar və s., s ərbəst zonalar, təhkim edilmiş gömrük anbarları isə daxil edilmir). (II) – “İqtisadi ərazi” termini aşağıdakı mənaları daşıyır: - dövl
ət orqanları tərəfindən idarə olunan, hüdudlarında adamların, əmtəə, xidmət və kapitalın sərbəst yer dəyişə bildiyi coğrafi ərazidir; - gömrük anbarları və faktorları da daxil olmaqla, ist ənilən azad zonalardır; 9 Mü
Dövl ət
İstehsal amill
əri bazarı
Əmtəə və xidm ətlər
bazarı Ev
t əsərrüfatları Xarici ölk
ələr 292
- milli hava m əkanları, ərazi suları, ölkə t ərəfindən müstəsna hüquqlarla istifadə olunan, beyn əlxalq sularda olan kontinental şelflərdir; - ərazi anklavları, yəni dövlətlərarası beynəlxalq müqavil ələr və ya razılaşmalara müvafiq olaraq dövl ət müəssisələri tərəfindən istifadə olunan dig ər ölkələrdə yerləşən coğrafi ərazilər (səfirlik, konsulluq, h ərbi bazalar və s); - ölk ənin kontinental şelfi hüdudlarından kənarda beyn əlxalq sularda yerləşən və ölkənin rezident iqtisadi vahidl əri tərəfindən, yuxarıdakı alt paraqraflarda mü əyyən edildiyi kimi, ərazidə işlənən neft, təbii qaz və s. yataqları. İqtisadi əraziyə ekstra anklavlar (digər ölkənin dövl ət orqanları, dövlətlər arasındakı beynəlxalq müqavil ələr və ya razılaşmalara uyğun olaraq, beyn əlxalq təşkilatlar tərəfindən istifadə olunan, müvafiq ölk ənin xüsusi coğrafi ərazisinin hissəsi) daxil edilmir.
– 1)
əsas kateqoriyalardan biridir. İqtisadi fəal əhali – mü əyyən dövr ərzində əmtəə və xidmət istehsalı üçün işçi qüvvəsinə tələbatı təmin edən əhalinin bir hiss
əsidir. Beynəlxalq standartlarda iki göst
ərici nəzərdə tutulur, iqtisadi fəal əhali, onun ölçüldüyü dövrün davamiyy ətindən asılı olaraq –
sayılan əhali; indiki an üçün fəal əhali (cari f əallıq). İqtisadi fəal əhali nisbətən qısa dövr üçün ölçülür (h əftə, gün) və ona bu dövr ərzində iqtisadi f əaliyyətlə məşğullara və ya işsizlərə aid olmaları üçün qoyulan tələblərə cavab verən şəxslər daxil edilir. Adətən nisbətən davamlı (m əsələn, il) hesabat dövrü üçün ölçülən fəal əhali - əhalinin verilən dövr ərzində əsas fəallıq statusu “m əşğul” və ya “işsizlik” kimi müəyyən olan hiss əsidir. Fəallığın əsas statusu əhalinin həftə ərzində tam məşğul olduğu həftələrin cəmi sayı ilə mü əyyən edilir. Adətən fəal əhali aydınlaşdırılarkən, baxılan şəxsin iqtisadi fəal olduğu verilən dövr ərzində məşğulluq və işsizlik dövrl
ərinin davamlılığından asılı olaraq, onlar m əşğul və işsizlərə bölünə bilər; 2) müstəqil gəliri olan şəxslərdir; məşğul olanlar və iş axtaranlar (“
m əşğulluq növlərinə görə aşağıdakı kimidir: iqtisadiyyatda m əşğul olanlar, din xadimləri, hərbi qulluqçular v ə işsizlər. Həm muzdla (işin daimi, müv əqqəti, mövsümi, təsadüfi və ya birdəfəlik olub-olmama sından asılı olmayaraq), həm də müst əqil iqtisadi əmək fəaliyyəti ilə məşğul olanlar da buraya aid edilirl ər. Dövlət müəssisə və t əşkilatlarında, xüsusi və qarışıq mülkiyyətdə olan mü əssisələrdə, ailə kəndli təsərrüfatlarında işləyənlər, habelə fərdi əmək fəaliyyəti ilə məşğul olanlar, öz şəxsi təsərrüfatlarında çalışanlar və ayrı-ayrı şəxslərə xidmət edənlər məşğulların sayında nəzərə alınır. İqtisadiyyatda məşğul olanlar və işsizlər birgə iqtisadi f əal əhalini təşkil edirlər, işçi yaşında olan qalan
əhali isə qeyri-fəal hesab olunur.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|