A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
KORPORASĐYA (latınca corporatio) – (I) –
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KORRELYASĐYA MATRĐSĐ
- KORRELYASĐYA TƏHLĐLĐ (KOR- RELYASĐYA METODU, KORRELYA- SĐYA MODELĐ)
- KORRESPONDENSĐYA
- KOTĐROVKA - 1)
- KÖÇÜRMƏ
- KÖMƏKÇĐ FƏALĐYYƏT NÖVÜ
- KÖMƏKÇĐ XƏRCLƏR
- KÖMƏKÇĐ MALĐYYƏ ĐDARƏLƏRĐ
- KÖRPƏ ÖLÜMÜ ƏMSALI – (I)
|
KORPORASĐYA (latınca corporatio) – (I) – birlik, cəmiyyətdir. Đdarəetmə funksiyasının muzdla işləyən, yuxarı eşelonun peşəkar idarəedənlərin (menecerlərin) əlində toplanmasını 372
nəzərdə tutan sahibkarlıq fəaliyyətinin təşkili formasıdır. Korporasiya dövlət, şəxsi, milli və xarici nəzarətdə ola bilər. Fəaliyyət xarakterinə görə iqtisadiyyatın müvafiq sektorlarına daxil olmaqla, maliyyə
və qeyri-maliyyə korporasiyaları fərqləndirilir. Korporasiyalar
deməkdir ki, müflisləşmə və ya qeyri-ödəmə qabiliyyəti hallarında öhdəliyinə korporasiya öz mülkiyyətçilərinin və səhmdarlarının əmlakı ilə deyil, yalnız öz əmlakı ilə cavab verir. Müasir korporasiyalarda əksər hallarda – səhmdar kapitallı cəmiyyətlər zəruri hallarda onlara səhmlərin satılması yolu ilə maliyyə ehtiyatlarının sürətlə toplanmasına imkan verir.
xidmətlərin istehsalı üçün yaradılmış hüquqi şəxs kimi müəyyən
edilir. Öz
mülkiyyətçisi (mülkiyyətçiləri) üçün gəlir və ya digər maliyyə qazancı mənbəyi ola bilər. O, onun ümumi idarə edilməsində cavabdeh direktorların təyin olunmasına hüququ olan səhmdarların kollektiv mülkiyyətində olur. Korporasiya ya bir müəssisəyə, ya da müəssisələr qrupuna uyğun ola bilər.
məqsədi ilə yaradılmış hüquqi şəxsdir. Öz sahibi üçün gəlir və ya digər maliyyə qazancı mənbəyi ola bilər. O, korporasiyanın ümumi idarə edilməsi üçün məsuliyyət daşıyan direktoru təyin etmək hüququna malik səhmdarların kollektiv mülkiyyətidir.
buraxılmış qiymətli kağızlardır.
subyekt kimi mövcud olan müəssisələrdir (firmalardır). Sahibkarlıq fəaliyyətinin korporativ forması üstünlük təşkil edən hesab edilir və nəhəng birliklərin yaradılmasının, beynəlxalq ticarətin inkişafının müasir tendensiyasına uyğun gəlir.
Əsas çatışmazlıqları yaradılmasının mürəkkəbliyi və
üstünlüyü – məhdud cavabdehlik və yüksək əlavə kapital cəlb edilməsi qabiliyyətidir.
MATRĐSĐ – sıfır
dispersiyalı K ölçülü təsadüfi vektorun
elementlərinin korrelyasiya əmsallarından
simmetrik müsbət yarım müəyyənləşdirilmiş R matrisası.
Korrelyasiya matrisinin əsas
diaqonallarında vahidlər yerləşir. Seçmə
korrelyasiya matrisi
korrelyasiyanın qiymətlərindən ibarət olur. Əgər təsadüfi vektorlar çoxölçülü normal bölgüyə malik olursa, onda seçmə korrelyasiya matrisi R matrisinin maksimum həqiqətə uyğun qiyməti hesab edilir. Korrelyasiya matrisindən çoxölçülü statistik təhlillərdə istifadə edilir.
TƏHLĐLĐ (KOR- RELYASĐYA METODU, KORRELYA- SĐYA MODELĐ) – normal çoxölçülü bölgüyə malik olan, təsadüfi kəmiyyət hesab edilən, baş məcmuda əlamətlərin qarşılıqlı asılılığının tədqiqi metodudur. Korrelyasiya təhlilinin əsas vəzifəsi çoxölçülü normal bölüşdürülmüş baş məcmunun (əsas orta, dispersiya və
cüt korrelyasiya əmsalının) parametrlərinin, korrelyasiyanın çoxluq və xüsusi əmsallarının qiymətləndirilməsi; qarşılıqlı əlaqə göstəricilərinin qiymətləndirilməsinin əhəmiyyətinin yoxlanması, onlardan əhəmiyyətli olanlar üçün interval qiymətinin alınması, əlamətlərin qarşılıqlı asılılıq strukturlarının aşkar edilməsi hesab edilir.
- məktub, poçt açıqcası, çap edilmiş sənədlər, ünvansız əşyaların göndərişi və kiçik paketlərə münasibətdə ümumi termindir.
standartlardan kənarlaşmalar üzrə
istehsal xərclərinin uçot sistemidir. Bunun üçün aşağıdakı prinsiplərə riayət etmək lazımdır: müəssisədə fəaliyyətdə olan norma və smeta əsasında hər bir məmulat üzrə
normativ maya
dəyəri kalkulyasiyasının əvvəlcədən (ilkin)
tərtib olunmasına; ay ərzində normativ maya dəyərinin təshih edilməsi üçün fəaliyyətdə olan normada dəyişmənin uçotunun aparılması, bu dəyişmələrin məhsulun maya dəyərinə və normanın dəyişmə səbəbinə xidmət edən tədbirlərin səmərəliliyinə təsirinin təyin edilməsi; normalar və normalardan kənarlaşmalar baş verdiyi yerlər üzrə onların səbəblərinin müəyyənləşdirilməsi və təhlili; buraxılan məhsulların faktiki maya dəyərinin normativ maya dəyəri, normadan kənarlaşma və normanın dəyişməsinin cəmi kimi müəyyən edilməsi. Bu prinsiplərə tam həcmdə riayət edilməsi uçot obyektlərinin xərclərinin iriləşdirilməsinə, analitik uçotun məmulatlar üzrə deyil, eyni cinsli məmulatlar qrupu üzrə aparılmasına imkan yaradır. Məmulatların məcmusu müəssisədə təyin edilir. Məmulatları qruplara daxil edərkən, onların konstruksiya və hazırlanma texnologiyası üzrə həmcins olması şərtinə riayət edilməlidir.
373
Faktiki maya dəyərinin kalkulyasiyasının tərtib edilməsinin hazırkı ardıcıllığı, qiymət yaranmanın və xərclərə nəzarət üçün vacib olan xərclər haqqında etibarlı nəticələrin əldə edilməsinə imkan verir. Amma bu variant daha çox zəhmət tələb edir. Daha az zəhmət tələb edən variant aşağıdakı normativlər dəstinin olmasını tələb edir: istehsal (dəyişən) xərcləri; başa çatmamış istehsal, bu zaman normalar dəyişəndə başa çatmamış istehsalın qalıqları yenidən hesablanmır, norma və kənarlaşmalardan bütün dəyişikliklər isə mal buraxılışına aid edilir; əgər hesabat dövrü ərzində əhəmiyyətli norma dəyişikliyi olmayıbsa, onda onların ayrıca uçotu aparılmır, onların təsirinə normalardan kənarlaşmalarla birlikdə baxılır. Beləliklə, kostinq-standart ilkin maya dəyərinin variantlarından birini əks etdirir və məmulata xərclərin kəmiyyətini maddələr üzrə və
fəaliyyətdə olan, cari, normalar, normativlər və smetalar üzrə müəyyən edir.
malların birja qiymətinin təyin olunmasıdır; 2) qiymətli kağızların və malların birjadakı dövriyyəsidir; 3) qiymətli kağızların, xarici valyutaların və malların birja kursu (dəyəri) barədə rəsmi dərcdir.
xarakteristikasıdır. Đki mərkəzləşmiş X 1 və X
2
təsadüfi kəmiyyətləri arasındakı stoxastik qarşılıqlı əlaqəni xarakterizə edir: [ ]
)( ( ) , cov(
2 2 1 1 2 1 MX X MX X M X X − − =
burada: MX 1 və MX
2 – uyğun X 1 və X
2 təsadüfi kəmiyyətlərinin riyazi gözləməsidir. Aydındır ki,
,
1 1 ) , cov(
DX X X = , 2 2 2 ) , cov( DX X X =
burada: DX 1 və DX
2 – uyğun X 1 və X
2 təsadüfi kəmiyyətlərinin dispersiyasıdır.
– bir sıra Y təsadüfi kəmiyyətinin orta qiymətinin eyni zamanda F qeyri-kəmiyyət dəstindən və X kəmiyyət amilindən asılılıq modelinin riyazi- statistik təhlilinə aid olan üsul və nəticələrin məcmusudur.
müşayiət edən adlanırlar; F amilləri keyfiyyətli xassələrin uyğunlaşdırılmış şəraitini verir. Burada alınan Y və X müşahidələri dəyişən indikatorlarla təsvir edilir; əlaqədar və dəyişən indikatorlar arasında həm təsadüfilər, həm də qeyri-təsadüfilər (eksperimentdə nəzarət olunan) ola bilər; əgər Y təsadüfi kəmiyyəti vektordursa, onda çoxölçülü Kovariasiya təhlilindən danışılır. Kovariasiya təhlilinin əsas nəzəri və tətbiqi problemləri xətti modellərdən istifadə edilməklə həll olunur. Xüsusi hallar dispersiya təhlili və
Kovariasiya təhlili öz
adına görə
onun hesablamalarında Y və
X kəmiyyətlərinin kovariasiya bölünməsində istifadə olunduğu kimi, dispersiya təhlili də
Y kənarlaşmalarının kvadratları cəminin bölünməsində i istifadə olunmasına borcludur.
əhalinin hərbi, silahlı
və s.
münaqişələr rayonlarından, sənaye və digər fəlakətlər, atom radiasiyası olan, təbii fəlakət, yaxud belə təhlükələr altında olan rayonlardan, həmçinin həmin ərazidə iri tikinti işlərinin aparıldığı (su anbarlarının və s.
yaradılması) zamanı
köçürülməsidir. KÖHNƏLMƏ DƏRƏCƏSĐ – müəyyən tarixə əsas fondların yığılmış köhnəlməsinin (onların tam uçot və qalıq balans dəyərləri arasındakı fərq) bu tarixə onların tam uçot dəyərinə olan nisbəti ilə (faizlə) müəyyənləşdirilir və əsas fondların köhnəlmə dərəcəsini əks etdirir. KÖMƏKÇĐ – müəssisənin köməkçi hüquqi əsası hesab edilən, hüquqi vahidin xarakteristikası üçün istifadə edilən anlayışdır. “Köməkçi” anlayışından: 1) müəssisənin bir və ya bir neçə iqtisadi fəaliyyət vahidinin (ĐFV) xeyrinə və ya marağına uyğun həyata keçirdiyi fəaliyyət növünün
xarakteristikası üçün istifadə olunur; 2) bir sıra əsasnamələrdə hələlik “köməkçi hüquqi vahid” anlayışına rast gəlinsə də, hazırda Avropa Statistika Bürosunda yeni “Əlavə hüquqi vahid” terminindən istifadə edilir.
FƏALĐYYƏT NÖVÜ – fəaliyyət növünə o zaman köməkçi kimi baxılır ki, o aşağıdakı şərtlərə cavab versin: a) yalnız özünün aid olduğu vahidlərə xidmət edir, başqa sözlə, onun fəaliyyəti nəticəsində istehsal olunan məhsullar və göstərilən xidmətlər bazar sövdələşməsinin obyekti olmamalıdır, bazara buraxılmamalıdır (və ya köməkçi fəaliyyət nəticəsində əldə olunan məhsul və xidmətlərin yalnız cüzi bir hissəsi satışa aid ola bilər); b) öz tipinə və əhəmiyyətlilik səviyyəsinə görə, o bu cür istehsal vahidlərinin fəaliyyətinə oxşar olmalıdır; c) həmin müəssisənin son məhsulunun tərkibinə daxil olmayan xidmətlər göstərir və ya müstəsna
374
hallarda yalnız keçici xarakterli mallar buraxır, yəni:
- onlar əsas və ya əlavə fəaliyyət növünün həyata keçirilməsində buraxılan məhsulların tərkib hissəsi hesab edilmirlər; - istehsal edilən enerjinin hər hansı növü hesab edilmirlər; ç) vahidin özünün cari xərclərində iştirak edir, bu isə
o deməkdir ki, kapital
qoyuluşunun formalaşdırılmasına təsir göstərmir, xüsusən xüsusi əsaslı tikinti əlavə fəaliyyət növünə aid edilmir. Beləliklə, əsas qaydalar aşağıdakılardan ibarətdir: nə qədər ki, istehsal prosesi yalnız müəyyən əlavə fəaliyyət növlərinin köməyi ilə fəaliyyət qabiliyyətli olurlar, onda onlar iqtisadi vahidlər yaradılarkən hökmən
nəzərə alınmalıdırlar, hətta əgər bu fəaliyyət növləri ayrıca hüquqi vahid tərəfindən və ya başqa coğrafi ərazidə yerinə yetirilirsə və əgər onlar ayrıca uçotun obyekti hesab edilsələr belə.
– istehsalın təşkilinə ümumi
şəraitin yaradılması ilə əlaqədar xidmətlərə, onun təşkilinə və idarə edilməsinə çəkilən xərclərdir. Köməkçi xərclər daimi və dəyişkən istehsal xərclərinə bölünür. Dəyişkən xərclər işin, xidmətlərin həcminin artmasından (azalmasından) asılı olaraq artır (azalır) (məsələn, sosial ehtiyaclara ayırmalar, enerji təchizatına ödəmələr və s.). Daimi köməkçi xərclər yerinə yetirilən işin (xidmətin) həcmindən asılı
olmayaraq, fasiləsiz olaraq nisbətən eyni miqdarda müxtəlif hesabat dövrlərində (hesabat ili ərzində) yaranır
(məsələn, əsas
fondların amortizasiyası, istifadəyə görə icarə haqqı və s.).
– öz hesabına maliyyə aktivləri alan və bazarda öz üzərinə maliyyə öhdəlikləri götürən, tələb edilənədək depozitlər və əmanətlər qəbul edən, bəzən isə pul-kredit nizamlanması funksiyalarını yerinə yetirən maliyyə idarələridir.
– doğulduğu andan 1 yaşı tamam olanadək ölüm hallarını göstərir. Körpə ölümü əmsalı ilə hesablanır ki, bu da doğulmuş nəsil üçün bu nəsildən 1 yaşa qədər ölənlərin sayının həmin nəsildən olan doğulanların sayına nisbətinə bərabərdir, hər 1000 nəfər diri doğulana hesablanır. Körpə ölümü əmsalı təqvim ili üçün hesablanır (“Körpə ölümü əmsalı”na bax). Körpə ölümünün ətraflı təhlilində həyatın birinci ili ayrı-ayrı dövrlərə bölünür: 0-27 günlük neonatal dövr, o cümlədən 0-6 günlük erkən neonatal dövr, 7-27-ci günlük gec neonatal dövr və 28-364 günlük postneonatal dövr. Neonatal, erkən neonatal, gec neonatal və postneonatal ölüm səviyyələri müvafiq dövrlər ərzində ölənlərin sayının bu dövrdə doğulanların sayına nisbəti kimi hesablanır; postneonatal ölüm səviyyəsini ölçmək üçün postneonatal dövründə ölənlərin sayı bəzən ömrünün 28-ci gününə qədər yaşayanların sayına (həyatın birinci 27 günü ərzində və doğulanların və ölənlərin fərqi) aid edilir. Erkən neonatal körpə ölümünə həmçinin perinatal ölüm komponenti kimi baxılır. Körpə ölümü sonrakı bütün yaş qruplarındakı ölümü xeyli üstələyir. Ahıl və qoca yaşlar istisna olmaqla, əhalinin sağlamlıq vəziyyətini xarakterizə edən əsas (xəstələnmə ilə, ölümlə və s. yanaşı) göstəricilərdən biridir. Körpə ölümünün aşağı düşməsi əhalinin gözlənilən ömür uzunluğu göstəricisinin artmasına səbəb olur. XX əsrin 70–90-cı illərində körpə ölümünün əsas səbəbləri inkişaf etmiş ölkələrdə perinatal dövrün xəstəlikləri (“Perinatal ölüm”ə bax) olmuşdur. Körpə ölümünün göstəricilərinə və səbəblərinə hamiləliyin yarımçıq qalması daha çox təsir göstərir. Đnkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində vaxtından əvvəl doğulmuş uşaqların payına 60%- dən çox körpə ölümü hadisəsi düşür. Körpə ölümü göstəricisi həm də doğuşların sayından, ananın yaşından, onun xəstəliklərindən, sosial və məişət şəraitindən və s. asılıdır. Oğlan uşaqları arasında körpə ölümü 10–20% qızlardan çoxdur. Körpə ölümü aşağıdakı kimi hesablanır: (ömrünün 1-ci ili ərzində verilən ildə ölən uşaqların sayı / verilən ildə diri doğulan uşaqların sayı ) x 1000. Körpə ölümünün göstəricisini (%) hesablamaq üçün bir neçə metod tətbiq edilir. Ən sadəsi aşağıdakıdır: (ömrünün 1-ci ili ərzində verilən ildə ölən uşaqların sayı / verilən ildə doğulan uşaqların 2/3 + keçən ildə doğulan uşaqların 1/3) x 1000. Bu metod belə əsaslandırılır ki, XX əsrin birinci rübündə inkişaf etmiş ölkələrdə 1 yaşadək ölən uşaqlar arasında 60–70% həmin ildə doğulanların payına, 30–40% isə keçən ildə doğulmuş uşaqların payına düşürdü. Bu metod, empirik olaraq, körpə ölümü göstəricisinin doğulan uşaqların proporsional (mütənasib) bölünməsi üsulu ilə hesablanırdı. Lakin XX əsrdə körpə ölümünün aşağı düşməsi inkişaf etmiş ölkələrdə əsasən postneonatal ölüm hesabına baş verirdi. Nəticədə, körpə ölümünün strukturunda neonatal ölümün payı kəskin artmış və beləliklə, 1 yaşadək olan uşağın ölmək ehtimalı da artmışdır. Körpə ölümünün səviyyəsi ömrünün 1-ci ilində ölən uşaqlar arasında 20–30% olduqda, keçən ildə doğulan uşaqlara 30–40% yox, 15–25% düşürdü. Buna görə, körpə ölümü əmsalını daha dəqiq aşağıdakı düsturla müəyyən etmək olar: (verilən təqvim ilində 1 yaşadək ölən uşaqların sayı/keçən il doğulan uşaqların 1/5 + həmin ildə doğulan uşaqların 4/5) x 1000.
375
Uşaqların ömrünün 1 yaşına qədər müxtəlif yaş intervallarında ölüm səviyyəsini müəyyən etmək üçün ən dəqiq metod – ölüm cədvəllərinin qurulmasıdır.
olan uşaqların ölüm səviyyəsini və 1 yaşadək uşaqların ölüm ehtimalı səviyyəsini göstərən demoqrafiya statistikası göstəricisidir. Körpə ölümü əmsalının hesablanması mühüm
əhəmiyyətə malikdir, çünki körpə ölümünün səviyyəsi növbəti yaş qruplarındakı ölüm səviyyəsindən mühüm dərəcədə yüksəkdir. Digər yaş qruplarındakı ölüm əmsallarından fərqli olaraq, körpə ölümü əmsalının hesablanmasında ölənlərin sayı əhalinin orta sayına deyil, diri doğulanların orta sayına olan nisbətindən istifadə edilməklə hesablanır. Verilmiş təqvim ilində 1 yaşadək ölən uşaqlar iki nəslə - cari ildə və keçən ildə doğulanlara ayrıldığından, körpə ölümü əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanır:
1000 1 1 0 0 0 ⋅ + =
M N M m
burada: M 0 - əmsal hesablanan ildə doğulan uşaqlardan 1 yaşadək ölənlərin sayı; M 1 - əvvəlki ildə doğulan uşaqlardan 1 yaşadək ölənlərin sayı; N 0 - əmsal hesablanan ildə doğulan uşaqların sayı; N 1 - əvvəlki ildə doğulan uşaqların sayıdır. Real əhali üçün körpə ölümü əmsalı 1 yaşadək ölənlərin sayı (verilmiş və sonrakı təqvim ili ərzində) həmin ildə diri doğulanların sayına nisbət kimi alına bilər və doğulanların həmin nəslindən 1 yaşadək uşaqların ölüm ehtimalını xarakterizə edir. Təqvim dövrü (q 0 ) üçün körpə ölümü əmsalı adətən həmin dövrdə (ildə) 1 yaşadək ölən uşaqların sayının keçmiş və həmin dövrlərdə (illərdə) müəyyən çəkilərlə götürülmüş doğulanların sayına nisbət kimi hesablanır: 0 1
0 N N M q b a + = burada M 0 – həmin dövrdə 1 yaşadək ölən uşaqların sayı; N 1 və N 0 – keçmiş və həmin dövrlərdə doğulanların sayı; a və b – çəkilər. Çəkilərin nisbəti 2:1-dən 4:1-dək olur. R.Böka metodu ilə hesablanmış körpə ölümü əmsalının düsturu belədir: 0 0
0 0 1 0 0 0 1 N M N L M L q − − − = − burada L 0 – keçmiş ildə doğulmuş, həmin ilin əvvəlinə sağ qalmış nəsldən 1 yaşadək olan uşaqların sayıdır. Körpə
ölümü əmsalının kəmiyyəti “ölmüş” və “ölü doğulmuş” uşaqların müəyyən olunması prinsiplərindən asılıdır. 1990- cı illərin əvvəlindən demoqrafik statistikada bu tərifin beynəlxalq meyarları və prinsipləri və müvafiq olaraq
körpə ölümü
əmsalının hesablanmasından istifadə olunur. Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|